OECR Onderwijskundig Expertise Centrum Rotterdam

Competentiegericht onderwijs en student de regie Drs. A.J. Kallenberg directeur OECR instituut voor onderwijsdienstverlening Erasmus Universiteit Rotterdam

Advanced organizer ‘ophalen van herinneringen’ aan 7 maart De leercyclus van Kolb en competentie gericht leren Consequenties van competentiegericht leren Het is de bedoeling van vandaag een stapje verder te maken op de bijeenkomst van 7 maart. U gaat richting competentiegericht onderwijs. Ik zal proberen vandaag in te gaan op een concretisering van de consequenties op het gebied van het onderwijsprogramma, de onderwijsorganisatie en de rol vban de motiverende docent. Daarvoor zal ik nogmaals even aandacht besteden aan de leercyclus van Kolb en ik start met een korte terugblik op mijn verhaal van 7 maart, omdat dat voor een deel van u nieuw is, en voor het andere deel probeer ik hiermee voort te bouwen op de basiskennis die we toen hebben gelegd.

7/3: definitie van het begrip competentie Een competentie is de combinatie van kennis, vaardigheden, attitude en persoonskenmerken die een persoon gebruikt om te functioneren naar de eisen die gesteld worden in een specifieke context (arbeids-, opleidings-, maatschappelijk- & culturele context). (Kallenberg, A.J. (2000), Competenties in het MER Onderwijs, OECR Rapport 2000-02, Rotterdam) Ik ben vorige keer even gemakshalve uitgegaan van een algemene definitie over competenties.

7/3: het begrip competentie (in schema) Competenties Vaardigheden Kennis Persoons kenmerken Houding Beliefs Motieven, interesses, politieke en religieuze overtuigingen “Big Five” (Extravert, mild vriendelijk, plichtsgetrouw, emotioneel stabiel, open voor ervaring) Intern Fysiek Extern Milieu Als we dit in schema zetten krijgt u het volgende beeld. In elke competentie zitten dus alle elementen die vroeger (ook) in leerdoelen waren geformuleerd. Daarmee zeg ik niet dat de wellicht door u geformuleerde leerdoelen niets meer waard zijn, integendeel! Die fout wordt nog maar al te vaak gemaakt. Ik spreek liever over het kantelen van leerdoelen.

Competenties beroepsdomein opleidingsdomein (functies) (taken) Beroepsprofiel (taken) Beroepskwalificaties Competenties Opleidingskwalificaties (eindtermen) Opleidingsprofi el (opleidings werkplan) beroepsdomein opleidingsdomein Wanneer we dus kijken naar de verschillen tussen leerdoelen en competenties is het voor u ongetwijfeld belangrijk een perspectief te hebben waar IK het begrip competenties plaats. Daartoe dient dit schema. Ik plaats het begrip competenties dus als een apart begrip tussen twee domeinen die ik zie als z.g interacting sferes (domeinen die elkaar beinvloeden). Vanuit het beroepsdomein worden vragen en eisen gesteld aan het onderwijs om zorg te dragen voor goede opleidingen zodat de afgestudeerden ingezet kunnen worden in het beroepenveld. Vanuit het onderwijsdomein wordt hiervoor zorg gedragen, maar daarbij speelt ook mee dat vanuit het onderwijsdomein iemand wordt aangeleverd met de nieuwste theoretische bagage en ook nieuwe inzchten zodat dit daarmee ook het beroepsdomein beinvloedt en er dus nieuwe eisen gesteld kunnen worden aan de kwalificaties. Niet zelden zorgt nieuwe instroom binnen een bedrijf ook voor nieuwe frisse ideeen!

7/3 en het spelletje Docenten “top tien” Daarnaast nog: Probleemoplossend vermogen (28) Lerend vermogen (zelfontwikkeling (23) Samenwerkend vermogen (21) Communicatief vermogen (17) Kwaliteitsgerichtheid (17) Kennis van begrippen (14) Methoden & Technieken (14) Klantgerichtheid (13) Luisterend vermogen (13) Creativiteit (13) Daarnaast nog: flexibiliteit (11) verantwoordelijkheidsgevoel (11) communicatief vermogen (schriftelijk) (11) omgevingsbewustheid (11) resultaatgerichtheid (10) zelfreflectief (10) doorzettingsvermogen (10) We hebben tussendoor een spelletje gedaan waarin u werd gevraagd om de tien belangrijke competenties uit een groep van 45 competenties aan te strepen. Immers door de selecteren, kun je ook beter een profiel neerzetten waarmee een student uit de sector Informatica gekenmerkt zou kunnen worden. Aan hetspelletje is toen door 35 docenten even snel meegedaan en de resultaten zijn aan het eind van de dag nog even getoond. Het beeld dat ik hieruit haal zou kunnen worden omschreven als “een persoon die op basis van een hem aangereikt probleem in staat is om op creatieve wijze gebruik te maken van zijn theoretische bagege en in samenwerking en afstemming met de opdrachtgever en kwalitatief goede oplossing weet aan te bieden.” Dat zou de beschrijving van de informaticus kunnen zijn (maar wellicht net zo goed van een natuurkundige), dus enige aanscherping is dan nodig.

Reflectief observeren De leercyclus van Kolb Concreet ervaren trainen vormen doener dromer Actief oefenen Reflectief observeren beslisser denker Kolb onderscheidt twee dimensies in het leerproces: het leren via concrete ervaringen tegenover het leren van abstrate begrippen het leren door actief bezig te zijn tegenover het leren door het observeren van een ander Door deze twee dimensies tegen elkaar te plaatsen ontstaat een leercyclus. Leren is in zijn ogen een cyclisch proces waarbij alle stappen moeten worden doorlopen wil er sprake zijn van een volwaardig leerproces. De instapplek is echter voor de verschillende studenten anders en zou ook moeten leiden tot andere interventies door de docent. scholen begeleiden Abstracte begrippen

Competentiegericht leren Je evalueert het geleerde en maakt een praktijkplan mbv ‘werkplekondersteuning’ tot internalisatie Je doet een pre-test dan de content (‘cursus’) daarover leg je een post-test af Uitvoeren leeractiviteiten Integreren leerresultaten De omschakeling dan naar competentiegricht leren is een hele lastige, omdat de kans bestaat dat het fundament onder het traditionele onderwijs wordt weggetrokken en het is nog even de vraag of we dat zo maar moeten willen. In dit schema ziet u in enkele stappen waartoe competentiegreicht onderwijs leidt. Als je deze cyclus uitvoert heeft dat consequenties voor het onderwijs. Maar de goede verstaander onder u ziet dat het hier eveneens gaat om de stappen uit de leercyclus van Kolb. Vaststellen leeractiviteiten Vaststellen leerbehoeften Vanuit tekort kies je uit de “cursuscatalogus” deze leidt tot leersuggesties die bespreek je met de coach dat leidt tot een persoonlijk ontwikkelingsplan (POP) Vanuit beeld over functies, taken, rollen : competentieprofiel d.m.v. assessments constateer je een competentie ‘gap’

Aansturing van het leerproces leer-middelen leer-resultaten leer proces sturing: docent student Wanneer u de regie aan de student wilt geven voor het leerproces, zal dit een aantal consequenties met zich meebrengen. Dat leidt misschien wel tot ‘wilde westen’ taferelen omdat dat een moeilijk proces is. Maar in dat verband kunt u twee metaforen bedenken over uw rol. Namelijk die van de postkoets waar de bestuurder probeert zijn studenten in het gareel te houden.Of de cowboy die moet proberen binnen grenzen de studenten in een bepaalde richting te bewegen. Immers bij het principe de student de regie, kunnen belangen van de opleiding en belangen van de student met elkaar strijdig zijn. Een gelukkige bijkomstigheid is dat de opleiding in iedergeval het adres van de eindbestemming kan bepalen, maar dat er wel vele wegen zijn die naar Rome leiden.

Consequenties voor onderwijsprogramma Differentiatie op: Inhoud (verschillende pakketten) – inhoudelijke differentiatie, verschillende curricula, e.d. Niveau (makkelijker en moeilijker) – honours programm, crash courses, maatwerk aanbod Tempo (sneller of meer gespreid) – snelle en verkorte routes, plaats en tijdonafhankelijk (denk aan ICT) Begeleiding (maatwerkbegeleiding) – leidt tot verschillende docentinterventies en dus moet interventierepertoire van docenten worden uitgebreid De consequenties die zich dus gaan voordoen zijn voornamelijk terug te voeren op de soorten van differentiatie die als gevolg van een meer studentgerichte onderwijsconcept naar voren komen.

Consequenties voor curriculum Uitgangspunt voor curriculum = competenties met bijbehorende taken en praktijk- of probleemsituaties (en dus niet meer kennisinhouden en disciplinegerichte vaardigheden) Onderwijseenheden zijn overwegend multidisciplinair Thematische leerlijnen (projectonderwijs e.d.) Differentiatie in onderwijs- en toetsvormen Op het terrein van het curriculum betekent het dat de uitgangsprincipes sterk anders worden. Het zijn niet meer de kennisinhouden en de disciplines die het inhoudelijk programma bepalen, maar de competenties en de daarbij behorende taken uit de beroepspraktijk. Dit zal ertoe leiden dan het onderwijs multidisciplinair wordt en ook dat er in het programma expliciet aandacht zal worden besteed aan bepaalde leerlijnen in de ontwikkeling van de competenties.

Consequenties voor onderwijsvormen Verwerving Probleem gestuurd onderwijs, Instructievormen (cognitieve kennisverwerving), Simulaties, e.d. Toepassing Projectonderwijs, Simulaties, Duale trajecten, Workshops, e.d. Toetsing (zowel monitoring als controlling) Assessments, Persoonlijk Ontwikkelingsplannen (POP’s), developmentcentres, General Exams, 360° feedback, learner reports (reflectie) e.d. Waar in het verleden dan enkele onderwijs-, begeleidings- en toetsvormen konden volstaan, zal competentiegericht onderwijs ertoe leiden dat er een veelheid aan onderwijsvormen gebruikt zal moeten gaan worden om daarmee recht te doen aan de verschillende leerlijnen van de studenten en om deze leerlijnen goed te kunnen monitoren en controleren.

Consequenties voor onderwijsleersituatie Competenties zijn niet aangeboren en moeten dus geleerd worden door intensief en doelbewust oefenen. Onderwijsleeromgeving moet uitdagend(er) worden Meer individueel gericht Docent in verschillen rollen (ontwerper, coach, expert, etc.) Van uniform naar pluriform Instrumenten voor methodisch handelen De onderwijsleersituatie betekent dat ook dat er geen (of heel weinig) colleges meer gegeven worden. Studenten werken in groepjes of individueel aan de oplossing van een probleem en de docent is beschikbaar indien het leerproces daartoe aanleiding voor geeft. Dat maakt de rol voor de docent een stuk uitdagender omdat er op meer verschillende kwaliteiten een beroep wordt gedaan. Het zal niet meer zo hoeven te zijn dat u alleen een verhalenverteller bent. U moet zich ook bekommeren om het leerproces van de student. Daarin zou m.i. ook aandacht moeten worden besteed aan het leren leren en leren handelen. Studenten in het hbo maken zich een bepaalde methodiek eigen (bijvoorbeeld in het MER onderwijs heb ik eens meegewerkt aan de invoering van een Rationeel Besluitvormingsmodel waarbij verschillende ‘theoretische pauzes’ in de methodiek van probleemoplossing zitten)

Consequenties voor de rol van docent vakinhoud didactiek Leerstof Gehanteerde werkvormen organisatie (ped)agogiek In het verleden lagen de taken voor de docent op vier terreinen, n.l. de vakinhoud; de organisatie, de didactiek en de pedagogiek. Er komt nu meer nadruk te liggen op het vermogen van de docent om meerdere organisatievormen te gebruiken en er wordt meer beroep gedaan op het pedagogisch handelen van de docent. Of alle docenten dat ook kunnen weet ik niet. Dat is natuurlijk een zaak van uit het personeelsbeleid. Ik kan mij voorstellen dat sommige docenten uitstekend in staat zijn een goede les te verzorgen op het gebied van scholing en in het geheel niet in staat zijn een vertrouwensrelatie op te bouwen met de student. Vormgeving van onderwijs “Omgang” met studenten

Consequenties voor de rol van docent Verandering in taakrollen: Coach; teamleider; assessor; relatiemanager; ontwikkelaar; docent Andere competenties van een docent: Samenwerkend vermogen; lerend vermogen, klantgerichtheid, groepsgericht leidinggeven; resultaatgerichtheid; marktgerichtheid; begeleiden van zelfsturend en samenwerkend leren; vermogen tot ontwikkelingsgericht beoordelen; vermogen tot adaptief ontwerpen en ontwikkelen; initiatief en ondernemingszin; inspirerend en overtuigend presenteren. De docent zal zich dus voordoen in verschillende taakrollen. Bij deze taakrolen horen verschillende competenties. Deze competenties en taakrollen zouden in een matrix gezet kunnen worden (doe ik nu niet omdat dat tot kleine lettertjes en teveel informatie zou leiden) zodat je per taakrol kunt zien welke competenties erbij horen. Die competenties zijn op verschillende plaatsen al geoperationaliseerd in indicatoren en kunnen op die manier een rol spelen bij het innovatieproces en het professionaliseringstraject voor de docenten.

“Mr. Osborne, may I be excused? My brain is full!” Ik wens u nog een prettige dag!

OECR Onderwijskundig Expertise Centrum Rotterdam