Aagje Deken en Betje Wolff LESBO-CODE 8 juni 2014 Aagje Deken en Betje Wolff Lezing Door Kirsten Zimmerman

Twee ‘oude vrijsters’? Elisabeth Wolff-Bekker (1738-1804) en Agatha Pieterszoon Deken(1741-1804) staan bekend als het schrijverspaar uit de 18e eeuw dat samen de eerste Nederlandse roman Sara Burgerhart (1882) schreef. Maar wat weten we verder eigenlijk van hen?

Elisabeth Wolff-Bekker (1738-1804) 24 juli 1738 geboren in Vlissingen. Jongste kind van de bemiddelde koopman Jan Bekker en Johanna Boudrie. Veroorzaakt als 17-jarige een schandaal door met een jonge soldaat drie dagen naar Antwerpen te vertrekken. Terug in Vlissingen belanden beiden op de censuurlijst van de kerkenraad. Om haar ‘eer’ te redden trouwt ze in 1759 met de 52-jarige predikant Adriaan Wolff en betrekt de pastorie van het dorpje Middenbeemster (boven Amsterdam). Dit is een ‘filosofisch huwelijk’ en de echtelieden hebben beiden een eigen slaapkamer. Illustratie: Wolff in 1754 (16 jaar oud)

Agatha Pieterszoon Deken (1741-1804) Wordt in 1741 geboren in Nes aan de Amstel (dichtbij Amsterdam). Vader verlies arme buurt In 1745 overlijden haar ouders en komt ze in het deftige weeshuis d´Oranjeappel aan de Huidenstraat, vlakbij de Herengracht en het Spui in Amsterdam. In 1770 trekt Deken in bij haar ‘vriendin’ Maria Bosch, die korte tijd later overlijdt.

De ontmoeting in 1776 en samenleven sinds 1777 Deken is ontstemd over de felle spot van Wolff op de regenten en de kerk in die tijd en schrijft haar in juli 1776 een vermanende brief. Wolff verdedigt zichzelf in een antwoordbrief en een briefwisseling volgt. Ze zijn dan 38 (Wolff) en 35 (Deken) jaar oud. In het najaar ontmoetten de twee elkaar voor het eerst in Amsterdam (aan de Lauriergracht) en het klikt. In april 1777 overlijdt Wolffs echtgenoot en Wolff vraagt Deken te komen. Wel moeten de vrouwen na korte tijd de pastorie verlaten om plek te maken voor een nieuwe dominee. In september 1777 betrekken ze samen een huurhuisje in De Rijp, een dorpje ten westen van Middenbeemster.

Het gezamenlijke leven (1777-1788) Wonen en werken in De Rijp (1777-1782) De eerste Nederlandse briefroman Sara burgerhart, geschreven door Wolff en Deken, verschijnt in 1882 en verkoopt goed. Van de opbrengst en een erfenis kopen de vrouwen in 1782 het buiten ‘Lommerlust’ aan de Peperstraat in Beverwijk, dat een ontmoetingsplek wordt voor collega-schrijfsters. (Het huis bestaat nu niet meer, maar het tuinhuisje van Wolff is gerestaureerd.) 1784 : Wolff en Deken zijn op het toppunt van hun populariteit. In 1786 kiezen ze de kant van de patriotten, die tegen de macht van de Oranjes zijn. Wegens de politieke onrust in Nederland, vertrekken de vrouwen in 1788 naar Frankrijk, met als eindpunt Trévoux (bij Lyon). ‘Lommerlust’ wordt verkocht.

Periode 1789-1804 1789: Franse Revolutie. Wolff en Deken moeten in 1793 enkele malen voor het revolutionaire comité in Lyon komen: het bezit van een ‘buitenhuis’ in Frankrijk maakt hen verdacht. 1797: een bedrijf in Nederland waarin Wolff en Deken hun geld hadden geïnvesteerd is failliet, dus hun inkomen valt weg. Wolff heeft nog recht op een (klein) weduwepensioen van de dominee, maar daarvoor moet ze terugkeren naar Nederland. De vrouwen wonen in Ossendrecht, Den Haag, Warmond (1799) en in 1800 weer in Den Haag. Dit alles in arme omstandigheden. 1801: Wolff wordt ziek. 1804: Wolff sterft 5 november, Deken weigert eten en drinken en sterft 9 dagen na haar vriendin. Ze worden in hetzelfde graf begraven in Scheveningen. In 1895 gaan ze over in een verzamelgraf. Illustratie: het planten van de Vrijheidsboom om het begin van de Bataafse Republiek (1795-1801) te vieren.

Belangrijkste Werken Proeve over de Opvoeding (1779) Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) (briefroman) Willem Leevend (1784-85) (briefroman in 8 delen) Cornelia Wildschut (1793-1796) (briefroman) Geschrift eener bejaarde vrouw (1802) Holland in 2044.. En nog talloze brieven, artikelen, gedichten en volksliedjes.

Hoofddoel voor het schrijven van Sara Burgerhart “Onze hoofdbedoeling is aan te tonen: ‘Dat eene overmaat van levendigheid, en eene daar uit ontstaande sterke drift tot verstrooiende vermaken, door de Mode en de Luxe gewettigd, de beste meisjes meermalen in gevaar brengen om in de allerdroevigste rampen te storten.” Aldus Wolff en Deken in de introductie van de 1e druk

Sara Burgerhart Uit de introductie bij de 1e druk, 1782 “Nederlandsche Juffers! Velen uwer lezen, om uwe denkbeelden te vermeerderen, en dus verstandiger te leeren denken en doen” “Nimmer schikte de onveranderlyke Reden zich zo zeer naar de aandoenlykheid uwer harten. Men heeft het Ryk der Natuur voor u opengestelt..” “Wy schilderen u Nederlandsche karakters; menschen, die men in ons Vaderland werkelijk vindt.” Uit de introductie bij de 2e druk, 1773 “Een Vaderlandsche Roman, geschreven door twee Vrouwen, is waarlyk iets vreemt genoeg, om den aandagt optewekken.” Illustratie: voorblad 8e druk 1891

Sara Burgerhart “Dat het een onschatbaar voordeel voor jonge meisjes is, die onder de bescherming te komen van zulke vrouwen, die voorzigtigheid aan minzaamheid, en goedhartigheid aan eene beredeneerde onverzettelykheid verbinden; wyl dit die geenen zyn, onder wier bestuur de beste meisjes ook de braafste vrouwen worden.” Het boek is te beluisteren en te downloaden via https://librivox.org/historie-van-mejuffrouw-sara- burgerhart/

Proeve over de Opvoeding (1779) “Aan de Nederlandse moeders” is de ondertitel. Betje Wolff was de meeste tijdgenoten ver vooruit: ze wil een maatschappij gebouwd op redelijkheid en niet op brute machtsuitoefening. Opmerkelijk: twee kinderloze vrouwen schrijven een boek over de opvoeding, maar tegen de achtergrond van de Verlichting met zijn belangstelling voor de vorming van de mens is dat niet vreemd. Volgens Wolff en Deken zijn er wel boeken over opvoeding, maar die zouden voor veel vrouwen te moeilijk zijn. Überhaupt bestond het lezerspubliek van Wolff en Deken voornamelijk uit gegoede burgers: meer mannen dan vrouwen, waarbij de mannen meestal meer onderwijs hadden genoten.

Proeve over de Opvoeding: M/V Wolff en Deken zijn (in dit boek althans) niet erg feministisch: de vrouw heeft de tweede plaats in het huiselijk koninkrijk. Ze heeft een dienende positie ten opzichte van de man, want hij heeft grotere verantwoordelijkheden, is sterker en dus de baas. Man en vrouw zouden echter wel gelijkwaardig zijn. De schrijfsters vinden vrouwen door hun eigenschappen goed geschikt als moeder. En jongens moeten volgens hen rustig en zeker van zichzelf zijn; meisjes levendig en vrolijk. Pas in 1792 verschijnt A Vindication of the Rights of Women van de Britse ´hyena in petticoats´ Mary Wollstonecraft (1759-1797).

Invloeden op Wolff en Deken Ideeën van de Verlichting of Eeuw van de Rede (1680- 1790). Centraal staan vertrouwen op de Rede, de Natuur, in plaats van op traditie en religie. Rousseau (1712-1778), grote Franse filosoof. Schrijft (o.a.) boeken over de opvoeding, het sociale contract tussen burger en staat en over de ongelijkheid in de samenleving. Wolff had zijn portret. Samuel Richardson (1689-1761), Engelse schrijver. Legt met Pamela: Or, Virtue rewarded (1740) de basis voor de briefroman. Het christendom: het leven van Wolff en Deken is nog doorspekt van religie. Verschillende protestantse stromingen (en hun kritiek daarop) beïnvloedden hun leven.

Beroemde Nederlandse tijdgenoten Belle van Zuylen (1740-1805), schrijfster en componiste. Ze las Sara Burgerhart en de manier waarop Wolff en Deken de dagelijkse realiteit hadden weergegeven beïnvloedde haar eigen werk. De drie vrouwen hebben elkaar waarschijnlijk nooit ontmoet, al was het maar, omdat Van Zuylen vanaf 1771 in het buitenland woonde. Bovendien behoorde Van Zuylen tot de aristocratie en Wolff en Deken tot de gegoede burgerij (die in die revolutionaire tijden neerkeek op de adel). Van Zuylen had, naar eigen zeggen, als vrouw “geen talent voor ondergeschiktheid”. Eise Eisinga (1744-1828), man van de Verlichting. Toen een dominee in 1774 preekte dat de wereld zou vergaan bouwde hij het planetarium in Franeker om te laten zien dat dat onzin was. Eisinga was patriot, net als Wolff en Deken. Jacobus Bellamy (1757-1786), dichter en patriot. Net als Wolff geboren in Vlissingen. Schreef politieke strijdverzen en verdedigde de idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Hij kende Wolff en Deken persoonlijk, die zijn verloofde Fransje opvingen op Lommerlust in Beverwijk toen Bellamy onverwachts overleed.

Karakters Uitspraken over Wolff “een levenslustige, licht ontvlambare vrouw” “een ondernemende en voor haar tijd zeer geëmancipeerde vrouw ” “een geestige, charmante jonge vrouw, die tegen het bekrompen, huichelachtige leven van haar tijd te velde trok, met scherpe, maar geestige pen. Impulsief en aantrekkelijk. ” Uitspraken over Deken “vroom, bedachtzaam en ingetogen” “ten opzichte van de vinnige Betje was zij de kalme, vriendelijke vrouw ”

Opmerkelijke uitspraken “De roem haarer Sex” werd Wolff in haar tijd genoemd (aldus NRC) “Bekker is de azijn, Deken is de olie. Dat maakt samen een goede saus” (aldus vriend Jacobus Bellamy) Mevrouw Buskruit (zo noemde Wolff zichzelf in een brief aan Deken) De bemoeial uit de Beemster (aldus tijdgenoten over Wolff) “Dat's raer! ze zyn voor een klein grappig vrouwtje zoo weergaas benauwd als Heintje Peuzel (de duivel) voor het wywater”(brief van Wolff aan een vriend in 1774) “De Beemster Sappho” (Wolff in de ogen van tijdgenoot en dichter Hendrik Riemsnijder in 1779)

Voorloopsters moderne lesbische vrouw De zielsvriendin (Wolff en Deken) Vrouw in mannenkleren Lollepotten (die ´vuyle verrichtingen´ pleegden) Myriam Everard: in de 18 eeuw spelen ziel en zinnen een rol in plaats van psyche en seksualiteit, dus je kunt niet spreken van een lesbische relatie. Maaike Meijer: romantische vriendschap geldt wel als lesbisch. En vrouwelijke geleerdheid is in die tijd een groter probleem dan vrouwelijke vriendschap.

Hoe werden Wolff en Deken toen gezien? “Twee vriendinnen, die haar leven der oeffening en wy hoopen, ten beste haare landsgenooten wyden, schijnen zulke rariteiten te zijn dat men, als ‘t waar niet gerust kan sterven, tenzy men haar in haar huislijk leven eens gezien heeft.” (brief Wolff) Hoe worden Wolff en Deken samen beschreven? - haar boezemvriendin (NRC) - de vriendschap tussen beide vrouwen werd zo hecht (Piet Calis) - Wolff en Deken gelden als onafscheidelijk (Letterkundig Museum) - Innige vriendschapsband (cover Sara Burgerhart, 1980) - Felle tantes (Trouw 1997)

Wolff en Deken lesbisch? “De dames Wolff en Deken voerden een vrijmoedige en soms ondeugende correspondentie” (Trouw 1997) Of Wolff en Deken nu het prototype van het Hollandse lesbiennepaar vormen, laten de actrices in het midden (Trouw 1997) Wolff en Deken hebben meestal niet de literatuur, maar vele levenshoudingen – van Verlichting tot feminisme met een lesbische variant – moeten vertegenwoordigen (Kees Fens, 2004) Wolff en Deken in de VS lesbisch (gebaseerd op Engelstalig boek van Maaike Meijer)(Parool 1998) Wolff, een goedgebekte Hollandse burgeres van wie geen lesbische uitspattingen bekend zijn (Joke Hermsen 2003) Op een rondleiding tijdens de gay pride in 2013 werden Wolff en Deken als lesbisch paar aangeduid.

Gevoelens voor vrouwen Wolff Lucretia van Merken Petronella Johanna de Timmerman Anna van der Horst Coosje Busken Deken Maria Bavink (in het weeshuis) Maria Bosch (1769), drie jaar mee samengewoond tot het overlijden van Maria.

Receptie Biografie Johanna Naber (1913) Roman Jan Mens (1954) Tentoonstelling in Amsterdam, verzorgd door het Lesbisch Archief (1984) Biografie Piet Buijnsters (1984) Tuinhuisje in Beverwijk herbouwd (1993) Voorstelling geregisseerd door Jeroen Willems “Ach Deken! Deken ach! Mijn waarde Wolff” (1997) Literaire Betje Wolff-prijs (gemeentebestuur Middenbeemster) 2004 roman Ter Navolging van Kees ‘t Hart Standbeeld in Vlissingen en Nes aan de Amstel Vertelboek Sara Burgerhart

Erfenis Beeld Bij Dekens geboorteplaats Nes aan de Amstel gemaakt door Hans Bayens, 1970

Beeld in Nes aan de Amstel “Denk nooit aan Betje Wolff, of denk aan Aagje Deken” (uit een brief van Betje Wolff, 16 oktober1776)

Beeld in Vlissingen, Wolffs geboorteplaats (1884) IJzeren fontein met reliëfportretten Van G.F. den Hollander Onthuld op 21 juli 1884, de verjaardag van Wolff, op een nieuw, naar haar genoemd plein. Opschriften: Nationale Hulde aan Elizabeth Wolff geb. Bekker en Agatha Deken Sara Burgerhart, Willem Leevend, economische liedjes, brieven, liedjes voor het vaderland

Foto uit 1884 bij beeld van Wolff en Deken

Conclusie: wie zijn Deken en Wolff? Savantes! Waar ze zelf een hekel aan handen Vrouwelijke intellectuelen en polemisten: een unieke rol in het laat-18e-eeuwse openbare leven Wolff, bij een terugblik op haar leven: “Ik was een vrouw die mogelijk aan alle dwaasheden, alle zwakheden harer eigene sexe meer of min tol betaalde.“ Het vrouw-zijn heeft waarschijnlijk meer impact op Wolffs en Dekens leven gehad dan hun samenzijn.

Bezoek aan de pastorie in Middenbeemster op 9 juni 2014, waar Wolff 22 jaar woonde 11:15 verzamelen bij het Hoofddorpkwartier, Hoofddorpweg 25 Of 10:53 bus 306 richting Middenbeemster vanaf IJzijde Amsterdam CS. 12:00 koffie bij het Heerenhuis (cafe/restaurant) in Middenbeemster 12:30 vertrek open tuinentocht 14:00 bezoek Betje Wolff museum met rondleiding 15:30 vervolg tuinentocht of bezoek Agrarisch museum Westerhem 17:00 nog iets eten/drinken in het dorp, op het plein bij de kerk