Schoolverzuim Achtergronden en belang van aanpak en preventie prof drs Dolf van Veen Schoolverzuim Werkconferentie voor ketenpartners Den Haag, 1 oktober 2013 ministerie van Veiligheid en Justitie

Inleiding Terugblik: veel gebeurd en veel veranderd Wet- en regelgeving terzake schoolverzuim, zorgstructuur, stelsels e.d. Aandacht voor 16plus/MBO Goede handleidingen voor strafrechterlijke aanpak schoolverzuim, het Raadsonderzoek en de methode van de jeugdreclassering (maar ook schoolziekteverzuim) Continuïteit: achterliggende problematiek van jongeren en hardnekkige vraagstukken terzake preventie en aanpak Nieuwe uitdagingen Passend onderwijs/samenwerkingsverbanden (geen thuiszitters en continuüm van zorg!) Schaarste en inrichting (basis)infrastructuur voor ondersteuning Bestuurlijke samenwerking lokaal (OOGO, gemeenten/schoolbesturen) in relatie tot Ketenwerkproces Schoolverzuim

Inleiding Conferentiefolder zegt het goed: samen beter, beter samen snelle en adequate aanpak niet laten escaleren met kans op uitval, overlast en delinquentie/crimineel gedrag focus op vroege en tijdige inzet van hulp en zorg in vrijwillig kader, gedwongen kader (civiel en/of straf) in uiterste geval bewustwording en inzicht in de problematiek en oplossingsrichtingen, investeren in regionale netwerk van ketenpartners, en kwaliteit van het ketenproces (Te) hooggespannen verwachtingen in tijden van krimp, transities en reorganisaties? Inspiratie, spoorzoeken, stappen vooruit .....

Inleiding Initiatief Raad voor de Kinderbescherming i.s.m OCW Veiligheid en Justitie Openbaar Ministerie Ingrado Halt Jeugdreclassering Jeugdzorgaanbieders Onderwijsveld, scholen en raden (mbo, vo en po) Wethouders onderwijs en jeugd(zorg) van G32-gemeenten

Inleiding 30 minuten, een decor voor overige bijdragen: keuzen, te veel om te bespreken (pedagogisch) Schoolverzuim, maar ook .. leerlingen/studenten die al vroeg op school zijn en laat naar huis gaan Schoolverzuim: veel stabiele vraagstukken (1996-2013) Reden van verzuim achterhalen, goede diagnostiek Aanspreken en activeren sociale/professionele steun Aandacht voor uitvalprocessen en bevorderen studiesucces Herbergzame scholen en engagement Samenwerken met ouders/verzorgers/(gezins)voogden Terugplaatsen en reïntegratietrajecten

Inleiding Mijn betrokkenheid Focus op jongeren die hun rug naar de school hebben en (dreigende) schooluitvallers (incl rebound in VO en MBO) Belang van onderwijs voor kinderen in JJI en de (gespecialiseerde) jeugdzorg Onderzoek en G4-beleid rond schoolverzuim, deelname PUL Speciale aandacht voor thuiszitters en de rol van onderwijs bij reïntegratietrajecten (arbeid/jeugdzorg) Gedragsprogramma’s in het onderwijs en aandacht voor goed klassenmanagement (omgaan met verschillen) Ontwikkelen van de zorgstructuur in het onderwijs (samenwerken onderwijs en jeugdzorg, ZAT/zorgteams) Afstemming ZAT, CJG en veiligheidshuizen Samenhang onderwijs en jeugdprogramma’s van ministeries en VNG

Bij de les blijven (1996-2000) Frequentie en aard schoolverzuim in Amsterdam Registratie en definities School routines op orde (signalering/registratie, afhandeling, oudercontact, zorgstructuur, partners lpa, politie, hulpverlening e.d.) Belang van goede diagnostiek en relatie met leerlingenzorg Kwaliteitsverbetering schoolklimaat Vroegsignalering en aanpak ziekteverzuim Verbeteren ondersteuningssysteem en invoering Zorg- en adviesteams/JAT’s

Inleiding Start interdepartementale werkgroep schoolverzuim – okt 2007 Verschillende onderzoeken van het afgelopen jaar laten zien dat de samenwerking tussen ketenpartners en de ontwikkeling in de uitvoeringspraktijk in de verzuimketen achterblijft bij de verwachtingen. Verkennend onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs (oktober 2006) naar meldgedrag van VO scholen en BVE instellingen geeft het volgende aan. Gebrekkige sturing en control binnen scholen van VSV-beleid tot in de klas Slecht ontwikkelde resultaatgerichtheid Gebrekkig gevoel voor ketenverantwoordelijkheid Onderzoek van Regioplan (november 2006) schetst een beeld dat de handhaving van de leerplichtwet en de rmc-functie zodanig verschillend wordt ingezet door gemeenten dat effectiviteit van handhaving niet te duiden is. Uit dit onderzoek blijkt tevens dat melding en registratie van scholen en gemeenten een probleem vormt. Het rapport ‘Integrale aanpak schoolverzuim’ van Het Portaal (maart 2007) geeft een overzicht van de knelpunten per ketenpartner en van de gehele regie in de verzuimketen. Naar aanleiding van dit rapport heeft de Tweede Kamer de minister van Justitie en de staatssecretaris van Onderwijs ontboden voor een Algemeen Overleg. Vervolgonderzoek door OCW (2007) bij scholen en instellingen naar cultuur, structuur en proces van melden van verzuim is door de accountantsdienst van OCW en de onderwijsinspectie uitgevoerd. Resultaten zijn zorgwekkend. Het rapport ‘Evaluatie justitiële interventies schoolverzuim’ van het ministerie van Justitie laat zien dat bestaande justitiële interventies onvoldoende blijken te helpen om het spijbelen van leerlingen tegen te gaan.

Kennisbasis gegroeid (2013) Minimaal 30% van alle jeugdreclasseringszaken betreft schoolverzuimzaken (begeleiding opgelegd a.g.v. overtreding Leerplichtwet) Bij spijbelaars meer dan bij jongeren die andere strafbare feiten plegen vaker (veel) meer zorgen op alle leefgebieden (WODC, 2009) Risicocomponenten (statisch) bijv. Politie/Justitiecontacten, GGZ-contacten (beide 31%), gescheiden ouders 43% en (dynamisch) oppositioneel opstandig gedrag, aandachtsproblemen en impulsief gedrag (resp. 55, 35, 25%) Beter beeld van beschermende factoren

Kennisbasis Recent onderzoek Myrthe van Veldhuizen drie groepen schoolverzuimers: De delictgroep, die ook andere delicten heeft gepleegd (leeftijdsgebonden antisociaal gedrag, meer externaliserend) Pure schoolverzuimgroep, geen andere delicten en geen beschermingsonderzoek voorafgaande aan overtreding (minder gedragsproblemen, eenzamer en meer internaliserende problemen) Civiele groep, bij wie al voor verzuim een beschermingsonderzoek heeft plaatsgevonden (grootste en ernstigste problematiek op alle gebieden, jonge leeftijd, ook brussen, externaliserend en internaliserend)

Kennisbasis Gegevens Raad van de Kinderbescherming 2013 Basisonderzoek Leeftijd Aantal zaken Percentage 12 4 0,5% 13 27 3,1% 14 85 9,7% 15 170 19,3% 16 235 26,7% 17 295 33,6% 18 52 5,9% 19 11 1,3% 879 100,0%

Kennisbasis Gegevens Raad van de Kinderbescherming 2013 Onderzoek schoolverzuim Leeftijd Aantal zaken Percentage 12 26 1,0% 13 82 3,2% 14 266 10,5% 15 491 19,4% 16 686 27,1% 17 836 33,0% 18 140 5,5% 19 7 0,3% 2535 100,0%

Kennisbasis onderwijsveld Kwetsbare en suboptimale infrastructuur (schaarste, kwaliteitsvragen, stagnatie doorontwikkeling), ook mbt coördinatie van ondersteuning (lead professional) Wisselend beeld kwaliteit van de leerlingbegeleiding (mentoraat, relaties/interacties) Meer kennis van vraagstukken van leerlingen en hun context: ondersteuningsbehoeften, balans tussen achterstanden inhalen, stimuleren en verrijken, ondersteuning en zorg School is beschermende factor maar ook risicofactor!

Ervaringsbasis onderwijs Goede voorbeelden overal beschikbaar qua schoolklimaat, pedagogische relaties, positief gedrag, ontwikkelingsstimulering, doorbreken van toeristen in de klas (brede school/multi-service school cruciaal) en toewerken naar commitments/participatie, duidelijk beroepsbeeld e.d. Kenmerken van kwaliteit in het primair proces bekend (relatie/herbergzaam klimaat, aanpak barriers to learning & development, zelfverantwoordelijkheid en sociale/professionele steun waar nodig), flexibiliteit, niet te veel bypasses, continuïteit en advocacy

Ervaringsbasis breder Belang van een slagvaardige zorgstructuur (ZAT, CJG en Casusoverleg) en samenwerkingsrelaties daarbinnen, zie ook ketenwerkproces en andere handleidingen Geen magic bullit, wel: belang van inzet op infrastructuur, routines, kwaliteit (onderwijs- en jeugd)zorg, bevorderen positief gedrag (appreciative inquiry) en binding/commitments

Kennisbasis Voorspellers van laag en hoog verzuimers 1. Students’ school perceptions: Absentees are less likely to perceive school favorably 2. Perception of parental discipline: Absentees perceive discipline as lax or inconsistent 3. Parents’ control: Absentees believe parents are attempting to exert more control over them 4. Students’ academic self-concept: Absentees feel inferior academically 5. Perceived family conflict: Absentees experience family conflict 6. Social competence in class: Absentees are less likely to feel socially competent in class

Kennisbasis Percepties/oordelen chronisch spijbelaars en vsv-ers Viewed classes as boring, irrelevant, and a waste of time Did not have positive relationships with teachers Did not have positive relationships with other students Was suspended too often Did not feel safe at school Could not keep up with schoolwork or was failing (and there were no timely interventions) Found classes not challenging enough (worksheets and reading with lectures were the predominant activities), and students can miss class days and still receive credit Couldn’t work and go to school at the same time

Opdrachten Aanpak hardnekkige vraagstukken Uitdagingen in de komende jaren Eerdere signalering, activering en steun Beter repertoire (beïnvloeding) en samenwerking Belang van sterke regionale visie en uitvoeringspraktijk met bestuurlijke rugdekking op zowel preventieve terrein/vrijwillig kader als in gedwongen kader

Gedragsvraagstukken in het onderwijs Van reactief na pro-actief: preventie! Aansluiten bij leer- en (bredere) leefomgeving Van uitstoting/export naar speciaal onderwijs/zorg naar inclusievere leeromgevingen in regulier onderwijs Van pathologie/stoornissen naar ‘additional support needs’ Van specialistenmodel naar de leerkracht centraal en participatie van leerlingen/studenten en ouders Benutting individuele en sociale/professionele hulpbronnen Samenwerking (speciaal) onderwijs, jeugdzorg, arbeidsmarkt en bedrijfsleven * D. van Veen (2013), Passend onderwijs en omgaan met gedragsvraagstukken van leerlingen. Zwolle: Hogeschool Windesheim.

Knelpunten in beleids- en uitvoeringspraktijk samenwerking met instellingen op het gebied van welzijn, educatie, gezondheidszorg, veiligheid, arbeid en jeugdzorg is suboptimaal en kwetsbaar (ook relatie met gemeenten ) de correctie op een infrastructuur met diverse niveaus/lijnen, in onderscheiden sectoren, met specialisten aan de top en een praktijk van indicaties en verwijzen en getrapte ketenzorg blijkt ingewikkeld, maar er zijn vele goede voorbeelden aanvullend werken op de leerlingenzorg en het outreachend, schoolnabij inzetten van functies komen langzaam op gang, net als combinatieprogramma’s van onderwijs en zorg Samenwerken bij reïntegratieprogramma’s en voor bijzondere doelgroepen (reclassering/jeugdzorg, (speciaal) onderwijs, arbeid en bedrijfsleven)

Kernpunten in beleids- en uitvoeringspraktijk Het onderwijs kan het niet alleen: sociale en professionele hulpbronnen benutten (ouders/bredere omgeving, jeugdzorg, arbeidsmarkt, politie/Justitie) binnen regionaal kader Versterken van de frontlinie van opvoeding en onderwijs en dring de projectencultuur verder terug: definieer de basisinfrastructuur met bestuurlijke rugdekking! Ontwikkel werkrelaties met (nieuwe) samenwerkingsverbanden in het onderwijs Voorkom fragmentatie, bevorder een geïntegreerde aanpak vanuit de veiligheids- en jeugdzorgsector met onderwijs en de arbeidsmarkt/bedrijfsleven/reïntegratie-initiatieven Hoogwaardige diagnostiek t.b.v. functionele analyse van gedrag (ook instandhouding ervan) en mogelijkheden voor beïnvloeding Verdere ontwikkeling repertoire (programma’s en begeleiding)

.. Inspirerende samenwerkingspraktijken Buitenland Social Exclusion Unit’s report ‘A Better Education for Children in Care’ (2003) identificeerde 5 redenen waarom LAC in het onderwijs onderpresteren: “their lives are characterised by instability they spend too much time out of school they do not have sufficient help with their education if they fall behind primary carers are not expected or equipped to provide sufficient support and encouragement for learning and development, ; and they have unmet emotional, mental and physical health needs that impact on their education” Om dit vraagstuk aan te pakken is een uitgebreid instrumentarium ontworpen en niet-vrijblijvend ingevoerd.

Inspirerende samenwerkingspraktijken Buitenland Promoting the Educational Achievement of Looked After Children; Statutory Guidance for Local Authorities (2010) “(..) local authorities .. should demonstrate the strongest commitment to helping every child they look after, wherever the child is placed, to achieve the highest educational standards he or she possibly can. This includes supporting their aspirations to achieve in further and higher education.” (2010, p.3) “Every school has a nominated teacher to represent the interests of looked after children in that school. The designated teacher will act as an advocate for the children, ensure the school has proper arrangements in place and work with the pupil, carer and social worker to make sure the child has a good quality Personal Education Plan.”

Inspirerende samenwerkingspraktijken Buitenland Promoting the Educational Achievement of Looked After Children; Statutory Guidance for Local Authorities (2010) Instrumentarium definieert taken en verantwoordelijkheden van gemeenten, schoolbesturen en professionals benodigde informatie en competenties om ontwikkeling en leren te ondersteunen voorziet in passende professionalisering dwingt tot overleg met en participatie van jeugdigen en hun ouders benoemt extra ondersteunende acties zoals huiswerkbegeleiding, toegang tot naschoolse activiteiten, GGz-ondersteuning heeft oog voor transitie naar vervolgonderwijs en werk, en borging van verantwoordelijkheden en afspraken, verantwoording en toezicht/monitoring.

Dank voor uw aandacht en veel succes! Nadere informatie? Prof drs Dolf van Veen Nederlands Centrum Onderwijs en Jeugdzorg dolf.vanveen@ncoj.nl www.ncoj.nl