GEDWONGEN OPNAME Michaël VAN BRUSSELEN Eerste substituut-procureur des Konings Parket Mechelen Frans VANDENDRIESSCHE Psychiater-psychotherapeut Psychiatrisch Ziekenhuis Duffel 21 september 2013

Inhoud (1) 1. Wetgeving 2. Principe 3. Bevoegde rechter 4. Toepassingsvoorwaarden 5. Gewone observatieprocedure 6. Procedure in spoedeisende gevallen Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

Inhoud (2) 7. Einde observatieperiode 8. Verder verblijf - nazorg 9. Herziening en einde verder verblijf 10. De huisarts en de gedwongen opname Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

Inhoud Welke toestandsbeelden kunnen beschouwd worden als geestesziekte? Welke arts levert de verklaring af? Dwang, niet alleen voor patiënt Enkele kanttekeningen bij de praktijk

1. Wetgeving Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke Koninklijk Besluit van 18 juli 1991 ter uitvoering van de wet van 26 juni 1990 (vnl. rol van de procureur des Konings) Koninklijk Besluit van 18 juli 1991 ter uitvoering van artikel 36 van de wet van 26 juni 1990 (vnl. voorschriften psychiatrische diensten) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

2. Principe Uitgangspunt: geen vrijheidsbeperkingen bij diagnose en behandeling van psychische stoornissen Uitzonderingen: - Wet 1 juli 1964 tot bescherming van de maatschappij tegen de abnormalen en gewoontemisdadigers (zgn. internering) - Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming (zgn. jeugdbeschermingsmaatregelen) - Wet van 26 juni 1990 betreffende de bescherming van de persoon van de geesteszieke) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

3. Bevoegde rechter Vrijheidsbeperkende beschermingsmaatregelen kunnen alleen opgelegd worden door: - de vrederechter van de plaats waar de meerderjarige zieke zich bevindt (≠ woon- of verblijfplaats) - de jeugdrechter van de plaats waar de ouders, voogd of diegene die de geesteszieke minderjarige onder hun bewaring hebben, wonen Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

4. Toepassingsvoorwaarden (1) Vrijheidsbeperkende beschermingsmaatregelen kunnen alleen opgelegd worden t.a.v.: - een geesteszieke - die zijn gezondheid en veiligheid ernstig in gevaar brengt of die een ernstige bedreiging vormt voor andermans leven of integriteit - en wanneer er geen andere geschikte behandeling mogelijk is (vrijwillige opname, aangepaste ambulante dienstverlening) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

4. Toepassingsvoorwaarden (2) Geen vrijheidsbeperkende beschermingsmaatregelen mogelijk omwille van uitsluitend: - onaangepast zedelijk, maatschappelijk, religieus, politiek of moreel gedrag - verslaving aan drugs, alcohol, medicatie of andere toxische stoffen - bewust zichzelf schade berokkenen - familiale of sociale overlast - seniliteit Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

A. Wat verstaat men onder geestesziekte? De verstoorde omgang met de realiteit: in het denken, waarnemen en handelen = psychose Komt voor bij de biologisch-psychiatrische ziektebeelden Bijzondere vorm bij anorexie: waan t.a.v. eigen lichaam Courant en van korte duur: bij middelengebruik Met verminderd bewustzijn: het delier (vaak organisch) Bij vernauwd bewustzijn: dissociatie (te kortdurend?) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

B. Wat is zeker geen geestesziekte? Een verslavingsproblematiek zonder meer Een persoonlijkheidsstoornis (wel bv. ernstig automutilatief of suïcidaal gedrag bij bv. Borderline) Aanpassingsgestoord gedrag of agressiedysregulatie als dusdanig Impulscontrolestoornissen of ADHD Matig tot diepe mentale handicap (zie verder) Matig tot ernstige dementie (zie verder) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

C. Twijfelgevallen Milde vormen van mentale handicap en dementie Organisch psychosyndroom, NAH, hersentumoren, neurodegeneratieve ziektebeelden, autisme Deze ziektebeelden vormen op zich geen voldoende voorwaarde voor gedwongen opname Bijzonder geval: de minderjarige; medische meerderjarigheid Handelingsbekwaamheid evalueren: patiënt moet behandeling kunnen weigeren om gedwongen opgenomen te kunnen worden Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

5. Gewone observatieprocedure (1) Iedere belanghebbende (≠ materieel of financieel belang) (b.v. partner, familieleden, buren, vrienden, verpleegkundigen, maatschappelijke assistenten, behandelend geneesheer, O.C.M.W., burgemeester) Verzoekschrift neerleggen bij de vrederechter Inhoud verzoekschrift (op straffe van nietigheid): - datum - naam, voornaam, beroep, woonplaats van de verzoeker - graad van verwantschap t.a.v. de zieke - verzoek en motivering - naam, voornaam, woon- of verblijfplaats van de zieke of de plaats waar hij zich bevindt - rechter die kennis moet nemen van het verzoekschrift - handtekening verzoeker of zijn advocaat Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

5. Gewone observatieprocedure (2) Omstandig geneeskundig verslag Modaliteiten (op straffe van onontvankelijkheid): - op basis van een onderzoek - max. 15 dagen oud - beschrijving gezondheidstoestand zieke persoon - voldaan aan voorwaarden - niet door geneesheer die een bloed- of aanverwant is van de zieke of van de verzoeker of op enigerlei wijze verbonden is aan de psychiatrische dienst waar de zieke zich bevindt (quid huisarts of behandelend geneesheer?) - strafsancties Beslissing vrederechter binnen 24 uur - territoriaal onbevoegd → doorverwijzing bevoegde rechter - verzoekschrift nietig of onontvankelijk Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

D. Welke arts kan het geneeskundig verslag opmaken? (1) Geen specialisatie of bijzondere bekwaming vereist Mag geen familie van de te beschermen persoon zijn Mag niet verbonden zijn aan de dienst waar patiënt zich bevindt: - verbonden: een bijgeroepen arts dus wel - dienst: dienst, afdeling, campus, ziekenhuis? - bevindt: alleen ‘bevindt’, of ook ‘zal bevinden’? Naar de geest van de wet mag de arts geen zakelijk belang hebben bij de gedwongen opname; vermoedelijk bedoelt de wetgever: de arts mag geen lid zijn van de psychiatrische associatie die de patiënt (nu) behandelt, of die hem zal behandelen (bij eventuele gedwongen opname) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

E. Welke arts kan het geneeskundig verslag opmaken? (2) Jurisprudentie? Alvast een vonnis uit Turnhout: - een huisarts heeft als behandelend geneesheer voorkennis - men kan onmogelijk een verslag opmaken zonder bewust of onbewust gebruik te maken van deze voorkennis - aangezien dat gebeurt zonder nadrukkelijke toestemming van patiënt - houdt dat een schending van het beroepsgeheim in - het mits schending van het beroepsgeheim tot stand gekomen omstandig geneeskundig verslag is niet ontvankelijk Het is niet de taak v.d. huisarts zijn eigen patiënten te beoordelen i.f.v. gedwongen opname De Orde deelt dit standpunt vanuit deontologisch oogpunt Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

5. Gewone observatieprocedure (3) Kennisgeving door de vrederechter: - stafhouder van de orde van advocaten – toewijzing advocaat zieke - gerechtsbrief aan zieke: - inhoud verzoekschrift - toegewezen advocaat - keuzerecht andere advocaat, geneesheer-psychiater, vertrouwenspersoon - dag, uur en plaats van bezoek vrederechter aan zieke - dag, uur en plaats van de zitting Bezoek aan en verhoor van de zieke + zitting in raadkamer - verplichte aanwezigheid van de advocaat - verhoor alle andere nuttige personen - inwinnen van alle nuttige inlichtingen (medisch, sociale aard) - opstellen proces-verbaal Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

5. Gewone observatieprocedure (4) Vonnis - binnen de 10 dagen na indiening verzoekschrift - omstandig gemotiveerd - in openbare zitting - aanwijzing psychiatrische dienst - opname max. 40 dagen - kennisgeving vonnis aan partijen bij gerechtsbrief + psychiatrische dienst - procureur des Konings gelast met tenuitvoerlegging vonnis Hoger beroep - binnen 15 dagen na kennisgeving vonnis bij gerechtsbrief bij voorzitter REA - zitting in raadkamer met drie rechters - zieke, zijn advocaat, (ev. geneesheer-psychiater) en procureur des Konings worden gehoord Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

5. Gewone observatieprocedure (5) - vonnis binnen de maand na indiening hoger beroep - kennisgeving vonnis aan partijen bij gerechtsbrief + psychiatrische dienst - procureur des Konings gelast met tenuitvoerlegging vonnis Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

6. Procedure in spoedeisende gevallen (1) De procureur des Konings van de plaats waar de zieke zich bevindt, kan in spoedeisende gevallen beslissen een geesteszieke persoon ter observatie op te nemen in de psychiatrische dienst die hij aanduidt. Spoedeisende gevallen: noodzaak om eenzijdig zonder verder uitstel maatregelen te nemen omdat iedere andere oplossing niet mogelijk is zonder onomkeerbare schade voor de maatschappij en de zieke Hij kan, zo nodig, op grond van zijn politiebevoegdheid, vrijheidsberovende maatregelen opleggen (max. 12 – 24 uur). Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

6. Procedure in spoedeisende gevallen (2) Politionele tussenkomst - beoordeling voorwaarden - beoordeling spoedeisendheid - nazicht eerdere gedwongen opnames - indien nodig, vrijheidsberovende maatregelen (max. 12 – 24 uur) - contactname procureur des Konings - opstellen proces-verbaal “ziek persoon” en inleveren op het parket van de procureur des Konings binnen de 3 dagen Aanstelling (wets)geneesheer (meerderjarigen)/ UCKJA (minderjarigen) - informatie bedoeling en gevolgen van klinisch onderzoek - klinisch onderzoek van de zieke - geen dwangmaatregelen bij medisch onderzoek Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

6. Procedure in spoedeisende gevallen (3) Omstandig medisch verslag - beschrijving symptomen en toestand van de zieke - motivering noodzaak en spoedeisend karakter van een gedwongen opname - desgevallend diezelfde of eerstvolgende werkdag inleveren op het parket van de procureur des Konings Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

6. Procedure in spoedeisende gevallen (4) Contactname en vordering psychiatrische dienst - Psychiatrisch Ziekenhuis Duffel of elders - minderjarigen ≤ 14 jaar: Antwerpen, Kortenberg en Geel - beslissing en vordering tot gedwongen opname door de procureur des Konings t.a.v. psychiatrische dienst - gevorderde psychiatrische dienst mag zieke niet weigeren en staat in voor het vervoer van de zieke, desgevallend met bijstand politie in burgerkledij - gedurende verder verblijf kan de zieke, met het oog op een meer geschikte behandeling, naar een andere psychiatrische dienst overgebracht worden Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

6. Procedure in spoedeisende gevallen (5) Kennisgeving beslissing en verzoekschrift aan de vrederechter van de plaats waar de zieke opgenomen werd - binnen de 24 uren - door griffie bij ontvangst geuur- en dagtekend en in het register der verzoekschriften ingeschreven - kennisgeving aan de zieke Vonnis - binnen de 10 dagen na indiening van het verzoekschrift Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

F. Gedwongen opname: dwang voor de patiënt Betrokkene wordt opgenomen in de gesloten dienst en in eerste instantie wordt zijn bewegingsvrijheid ontnomen Hij wordt (ondergeschikt aan die vrijheidsberoving) in observatie geplaatst: er is een ‘wil tot weten’, de geestesziekte dient, waar mogelijk, te worden gedocumenteerd Ondergeschikt aan de resultaten van de observatie dient de zieke ‘waar mogelijk, behandeld te worden’. Deze formulering vormt een opening naar dwangbehandeling toe, en gaat eigenlijk in tegen de wet op de patientenrechten De patiënt dient de kosten voor deze opname, die hem opgelegd wordt, zelf te dragen Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

G. Gedwongen opname, ook voor het ziekenhuis Opname wordt opgelegd: ook voor wanbetalers, mensen zonder ziekteverzekering of voor wie de toegang tot het ziekenhuis ontzegd wordt op basis van eerdere behandelervaringen Meestal worden meer vrijheidsbeperkingen opgelegd dan aan vergelijkbare patiënten met vrijwillig statuut. Nochtans is er de intentie gedwongen opgenomen patiënten zoveel mogelijk een ‘treatment as usual’ te bieden; verloven en uitgangspermissies dienen gemeld aan de bevoegde rechtbank De opname kan niet zonder meer beëindigd worden; een nazorgstatuut wordt gekoppeld aan bindende voorwaarden Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

H. Gedwongen opname voor behandelend arts Patiënt en arts bevinden zich in een gedwongen positie Behandel een patiënt die dat niet wil! Behandel een patiënt die U in vrijwillige omstandigheden niet zou willen behandelen Behandel een patiënt die U in vrijwillige omstandigheden niet zou kunnen behandelen Behoed de maatschappij voor het gevaar dat deze patiënt kan betekenen = neem maatregelen die U voor uw andere patiënten niet wil/kan/hoeft te nemen Een minimumduur van de behandeling wordt door de rechter opgelegd Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

7. Einde observatieperiode Observatie kan vóór het verstrijken van 40 dagen beëindigd worden op beslissing van: - de vrederechter, op verzoek van de zieke of enige andere belanghebbende (procedure + advies van geneesheer-diensthoofd) - de procureur des Konings, indien vrederechter nog niet over opname heeft beslist - de geneesheer-diensthoofd, indien de observatiemaatregel niet langer gerechtvaardigd is gelet op de toestand van de zieke Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

8. Verder verblijf Verder verblijf (≥ 41 kalenderdagen) - verzoek tot verder verblijf door directeur psychiatrische dienst - binnen de 15 dagen vóór het verstrijken van de termijn van 40 dagen - omstandig verslag geneesheer-diensthoofd + redenen verder verblijf noodzakelijk → vrederechter kanton psychiatrische dienst - gewone observatieprocedure - vonnis binnen de 10 dagen - duur verder verblijf max. 2 jaar (telkens verlengbaar met max. 2 jaar) Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

8. Verder verblijf - nazorg Gedurende verder verblijf kan de geneesheer-diensthoofd ten allen tijde, met instemming van de zieke, beslissen tot nazorg buiten de instelling (max. 1 jaar) Voorwaarden inzake: - verblijf - geneeskundige behandeling - maatschappelijke hulpverlening Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

9. Herziening en einde verder verblijf Herziening verder verblijf op beslissing van de vrederechter - verzoek door de zieke of belanghebbende - verklaring van geneesheer die niet verbonden is aan de instelling - advies geneesheer diensthoofd - oproeping verzoeker + verplichte bijstand zieke door advocaat - uitspraak onverwijld Einde verder verblijf: - op beslissing van de geneesheer-diensthoofd, indien het verder verblijf niet langer verantwoord is gelet op de toestand van de zieke - indien binnen een jaar nazorg niet tot wederopneming is besloten - indien de geneesheer-diensthoofd de nazorg doet eindigen omdat de toestand van de zieke dit toelaat Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

I. De Praktijk: het medisch verslag Vaak wel van de huisarts afkomstig Soms wordt dan in opdracht van de rechter een andere arts aangesteld, ‘wetsdokter’, om dit verslag op te stellen In toenemende mate: attestering op spoedgevallendienst: - attesterend geneesheer is ook behandelend geneesheer - internist attesteert zodat patiënt naar psychiatrie kan - psychiater attesteert zodat patiënt naar ander ziekenhuis moet Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

K. De Praktijk: de zitting Rol van de advocaat: vooral procedureel? Nadelen van het pro deo systeem: - veel advocaten zijn niet vertrouwd met de specifieke wet - ‘kennismaking’ met patiënt en zijn ‘dossier’ in de minuten die de zitting voorafgaan Familie: wordt meestal gehoord indien aanwezig Arts: wordt vaak door de rechter op de zitting gevraagd: - de actuele medische toestand van patiënt toelichten - toekomstige behandelnoden, behandelplan schetsen - deontologisch: beter een ‘collega van’ dan behandelend arts Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

L. De Praktijk: overplaatsing naar een andere dienst Betekent eigenlijk verandering van ziekenhuis De wet voorziet in een procedure, van toepassing tijdens het ‘voortgezet verblijf’ (de verlenging) In sommige kantons vraagt (en krijgt) men de overplaatsing gelijktijdig met de verlenging: niet wenselijk want omzeilt een degelijke wettelijke procedure Soms overplaatsing bij vonnis eerste 40 dagen - kan nuttig zijn in sommige gevallen: minderjarigen, taalprobleem, afkomstig uit andere regio, lopende behandeling in ander ziekenhuis… - dient te gebeuren mits info en toestemming van andere partij - is spijtig genoeg niet wettelijk geregeld Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013

10. De huisarts en de gedwongen opname - arts is gebonden door het beroepsgeheim - patiënt kan arts niet van beroepsgeheim ontslaan - overleg met patiënt + vertrouwenspersoon + veiligheid/opvang - indien geen andere mogelijkheden (geen overleg mogelijk, geen sociaal netwerk, uitputting naaste betrokkenen, ernstige psychiatrische stoornis waarbij patiënt totaal niet in staat is eigen situatie te overzien): regeling transport naar spoeddienst ziekenhuis of verwittiging politie met het oog op het opstarten van de gewone of desgevallend spoed- eisende observatieprocedure Geneeskundige Kring Dodonaeus 21 september 2013