Landelijke Stoffendag Stoffenmanager Nano Landelijke Stoffendag 04 oktober 2011 Koen Verbist – Arbo Unie Koen.verbist@arbounie.nl

Algemene introductie nanotechnologie

Algemene introductie nanotechnologie The application of scientific knowledge to control and utilize matter in the nanoscale (approximately 1 nm – 100 nm), where properties and phenomena related to size or structure can emerge [ISO/DTS 80004-1, 2010]

Algemene introductie nanotechnologie 1 nanometer = 1 miljardste meter

Algemene introductie nanotechnologie Materialen met één, twee of drie externe dimensies op de nanoschaal Nanoplaatjes Nanovezels Nanodeeltjes

Nanotechnologie Toepassingen

Nanodeeltjes – Voorkomen (bronnen)

Stoffenmanager Nano 1.0 - Inleiding Gratis beschikbare nano-specifieke IT-tool voor het prioriteren van nano-specifieke risico’s (sinds 2011) Ontwikkeld voor MKB in opdracht van Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ontwikkeld door consortium TNO, BECO en Arbo Unie Gratis beschikbaar via www.stoffenmanager.nl Beschikbaar in Nederlands en Engels

Stoffenmanager Nano 1.0 - Inleiding Helpt producenten en gebruikers met het prioriteren van de gezondheidsrisico’s door het werken met nanodeeltjes Uitvoeren risicobeoordeling Selecteren van beheersmaatregelen Plan van Aanpak Rapportage Invulling voorzorgsprincipe En toch voldoende onderscheidend vermogen

Stoffenmanager Nano 1.0: Geldigheidsdomein Voorbeeld Vrijkomende nanodeeltjes tijdens synthese van nanodeeltjes Incidenteel vrijkomen vrijkomen van synthetische nanodeeltjes door lekkage aan leidingen, sluitingen en koppelingen tijdens de productie Vrijkomende nanodeeltjes bij vervoer/handeling van nano poeders Storten uit zakken Vullen containers (Af-)Wegen verspuiten/verspreiden van nanodeeltjes master batch / granules in producten (vloeistoffen en poeders) Pouring/ injection moulding Gieten, roeren & mengen (formuleren) Gebruik nanofilm spray Nano coatings aanbrengen Bewerking van objecten die nanodeeltjes bevatten of objecten met een coating met nanodeeltjes Verspanen met weinig energie Verspanen met veel energie (schuren/ zagen) Within the conceptual exposure model 4 source domains are defined which represents the tasks that are performed with nanoparticles. Mention the 4 source domains. For Source domain 1 and the spraying of nanofilm exposure to primary particles is likely. During the other tasks described the main exposure will be to agglomorated nanoparticles.

Stoffenmanager Nano 1.0 - Voorlichting Goede praktijken – Factsheets Gesloten systeem Glovebox

Stoffenmanager Nano 1.0 - Voorlichting Voorlichting: PIMEX

Stoffenmanager Nano 1.0 – Onder de loep Risicoprioritering Risico = Gevaar x Blootstelling ‘Geen gevaar voor de volksgezondheid’ ?????

Stoffenmanager Nano 1.0 – Onder de loep Gevaar Onzekerheid over gevaareigenschappen, Nederlands standpunt: ‘Alle nanomaterialen beschouwd als potentieel (zeer) toxisch en daarom overeenkomstig behandelen’ – (voorzorgsprincipe) Het vrijkomen van nanomaterialen op de werkvloer of in het milieu beperken tot een zo laag mogelijk niveau

Stoffenmanager Nano 1.0 – Onder de loep Gevaar In generieke Stoffenmanager 4.5 gevaarclassificatie op basis van R- of H-zinnen Dergelijke classificatie nog niet beschikbaar voor nanodeeltjes, daarom classificatie op basis van Deeltjesgrootte < 100 nm; Wateroplosbaarheid (deeltjes niet wateroplosbaar); Structuur (persistente vezels / andere deeltjes); Bekende gevaarseigenschappen nanodeeltje of moedermateriaal

Gevaarclassificatie Stoffenmanager Nano

Gevaarclassificatie Stoffenmanager Nano

Gevaarclassificatie - Overzicht Omschrijving Gevaar klasse Laag gevaarsprofiel (in de meeste gevallen niet vastgesteld) A Schadelijk / Irriterend (in de meeste gevallen niet vastgesteld) B Nanomaterialen afgeleid van niet-geclassificeerd moedermateriaal, deeltjesgrootte > 50 nm Toxisch, veroorzaakt brandwonden en luchtwegirritatie C Nanomaterialen met uitgesproken toxicologisch profiel – gelijk aan T (toxisch) of T+ (zeer toxisch) of geassocieerd met reprotoxische eigenschappen Moedermateriaal niet geclassificeerd voor CMRS D Nanomateriaal geassocieerd met carcinogeniteit en mutageniteit / sensibilisatie Classificatie moedermateriaal onbekend of CMRS Nanovezels E

Stoffenmanager Nano 1.0 – Onder de loep Blootstelling Blootstellingbeoordeling Traditioneel Meten van aerosol massa concentratie (bijv. mg/m3) Meer relevante indicatoren voor nanomaterialen Deeltjesaantal Oppervlak en massa concentratie Grootte en vorm gerelateerde criteria

Blootstellingsbeoordeling - Opmerkingen Instrumenten geven informatie over een enkele parameter Verdere ontwikkeling om verschillende meettechnieken te combineren Meetdata beïnvloed / verstoord door ‘achtergrond deeltjes’ Door natuurlijk bronnen door erosie en dampcondensatie Menselijke bronnen (verbrandingsprocessen / verkeer) Gebruik van elektrische apparatuur Vereist duidelijke definitie van oorsprong van deeltjes en emissie bronnen Wat zijn de blootstellingsbronnen Wanneer (gedurende welke activiteiten) kan blootstelling optreden Nog geen gezondheidskundig onderbouwde grenswaarden

Blootstellingsbeoordeling Blootstellingsmodel gebaseeerd op bron-receptor model STM 4.5 (Cherrie & Schneider, 1999) Enkele nanospecifieke aanpassingen O.a. specifieke beheersmaatregelen (glove box/bag) Source Receptor Emissie Product (E) Taak (H) Transmissie - Beheersmaatregelen (ηlc) Ventilatie (ηgv) Immissie Afscherming (ηimm) PBM (ηpbm)

Stoffenmanager Nano 1.0 – Onder de loep Risicoprioritering Risico = Gevaar x Blootstelling Gevaarsklasse Blootstellingsklasse A B C D E 1 III II I 2 3 4

Homepage http://nano.stoffenmanager.nl Direct uitvoeren van nieuwe risicobeoordeling, óf Eerst invoeren van basisgegevens

Voorbeeld – Procesdomein 1 Chemische damp condensatie van Baytubes

Voorbeeld – Procesdomein 1 Keuze procesdomein

Voorbeeld – Procesdomein 1 Productgegevens

Voorbeeld – Procesdomein 1 Handeling / Proces

Voorbeeld – Procesdomein 1 Werkruimte

Voorbeeld – Procesdomein 1 Bronmaatregelen

Voorbeeld – Procesdomein 1 Risicobeoordeling – taakgewogen & tijdgewogen

Overzicht risicobeoordelingen

Selecteren van beheersmaatregelen Selecteer beheersmaatregelen om blootstelling te verlagen

Selecteren van beheersmaatregelen Overzicht beheersing

Rapport Inademing

Vragen / Discussie Aan de slag met Stoffenmanager Nano!? Nanomaterialen in de organisatie? Aandacht voor nano in de RI&E? Waar loop je tegenaan?