Kan de capability approach ons helpen in de strijd tegen armoede? Kristel Driessens Seminarie MOC - ACW Vrijdag 27 januari 2012 – Brussel

Millions of people living in the Third World are still unfree Millions of people living in the Third World are still unfree. Even if they are not technically slaves, they are denied elementary freedoms and remain imprisoned in one way or another by economic poverty, social deprivation, political tyranny or cultural authoritarianism. The main purpose of development is to spread freedom and its 'thousand charms' to the unfree citizens. Op de achterflap van het boek: development of freedom lezen we: Een visie waarmee Amartya Sen leven in armoede koppelt aan onvrijheid en gebrek aan mensenrechten en mogelijkheden - Een visie die ook voor armoede en armoedebestrijding in Vlaanderen betekenis kan krijgen – in mijn betoog van vandaag probeer ik die vertaling te maken

De capability approach Wetenschappelijke bijdrage tot wegwerken van concrete onrechtvaardig-heden en bescherming van kwetsbare minderheden Focus op levenskwaliteit - het hebben van keuzes en mogelijkheden Capaciteiten: talent of vermogen om iets te presteren/bereiken Wat een persoon doet en is, wat een persoon bereikt, is afhankelijk van zijn mogelijkheden en keuzes - Amartya Sen ontwikkelde de capability approach – reeds hele tijd samen rond gestudeerd. Sterkte van zijn werk: Wetenschappelijke bijdrage heeft kunnen leveren tot het wegwerken van concrete en manifeste onrechtvaardigheden en tot de bescherming van kwetsbare minderheden - Focus op levenskwaliteit - op welzijn, conceptualiseert als het hebben van keuzes en mogelijkheden (noch inkomen, noch levensstandaard centraal – beschouwt hij als instrumenten voor het bereiken van die mogelijkheden) Baseerd zich op het denken van Aristoteles: levenskwaliteit hangt samen met de vrijheid om te doen wat je wil doen –benadrukt telkens opnieuw het belang van persoonlijke vrijheid, vrijheid om je eigen leven te leiden - Capability approach: focust op wat mensen mogelijk kunnen doen en zijn – niet op wat ze hebben of hoe ze zich voelen - focus op de actuele mogelijkheden van mensen, op hun functioneren en capaciteiten Het ‘Functioneren’ staat voor de verschillende dingen die een persoon bereikt in zijn handelen en zijn zijn – waar lukt hij in – wat kan hij, wat is hij in zijn deelname aan het maatschappelijk leven Capabilities staat voor de vrijheid, het vermogen of de mogelijkheid om dit functioneren te bereiken – bv. de mogelijkheid om deel te nemen aan de samenleving – welke mogelijkheden heeft hij ter beschikking ongeacht of hij ervoor kiest om ze waar te maken, te gebruiken, in te zetten Want wat een persoon doet en is, is afhankelijk van zijn mogelijkheden en de keuzes die hij zelf maakt bv. heeft hij de mogelijkheid om de vaardigheden verworven in zijn opleiding in te zetten en kiest hij er ook voor om dit te doen?

Belang van geld/middelen menselijke ontwikkeling losgekoppeld van economische indicatoren Belangrijk is wat goederen kunnen mogelijk maken voor mensen (inkomen als instrument) de nodige materiële input om een bepaald functioneringsniveau te bereiken varieert naar de levensomstandigheden Belang van objectieve en subjectieve indicatoren Belang van positieve vrijheid (belang van welzijn, handelingsbekwaamheid, keuzemogelijkheden) belang van geld en middelen daarin: hij koppelt de menselijke ontwikkeling los van economische indicatoren wat belangrijk is, is wat goederen kunnen mogelijk maken voor mensen, wat mensen kunnen doen met die goederen – bepalen van functioneringsniveau Bv. heeft de persoon de mogelijkheid om een situatie van ontbering te vermijden? Waarom lijdt die honger? owv gebrek aan voeding (beperking) of owv de keuze voor een hongerstaking heeft de persoon de mogelijkheid om zijn bereikte bekwaamheden, de resultaten van een opleiding inzetten in kwaliteitsvolle arbeid? Of laten de economische en sociale omstandigheden niet toe. Voorbeeld van een Hongaars meisje met een doctoraatsdiploma , is poetsvrouw in Vlaanderen Kortom: wat het individu bereikt – direct verbonden met leefomstandigheden Een voorbeeld van diversiteit in behoeften, waar Sen ook rekening mee houdt: is een persoon met een handicap heeft meer goederen nodig om tot zelfde welzijnsniveau te komen – zijn mobiliteit kost meer geld - Houdt voor het bepalen van welzijn en omgekeerd ontbering: rekening met Objectieve indicatoren (werk, inkomensniveau, huisvesting, familiale structuur, SZ-statuut…) En Subjectieve indicatoren (mentale situatie van een persoon, tevredenheid, zelfbeeld, gevoelsleven…) - Belang van positieve vrijheid: geen belemmeringen ervaren en in staat zijn om keuzes te maken (materiele middelen nodig, maar ook handelingsbekwaamheid)

Vlaamse definitie van armoede ‘ Armoede is een netwerk van sociale uitsluitingen dat zich uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en collectieve bestaan. Het scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van de samenleving. Deze kloof kunnen ze niet op eigen kracht overbruggen.’ (Vranken, Jaarboek armoede en sociale uitsluiting) Link leggen naar onze benadering van armoede – verwijs ik graag naar de ingeburgerde definitie van Prof. emeritus Jan Vranken, die armoede omschrijft als:…. Kenmerkend voor deze armoede-definitie: Aandacht voor maatschappelijke processen en multidimensionaliteit structurele kijk op armoede integratie van twee begrippen: armoede en sociale uitsluiting (micro en macro – aandacht voor individu en gemeenschap) relatieve armoede (in vergelijking met algemeen aanvaarde leefpatronen in de samenleving) – niet mee kunnen, er niet bijhoren

Kritieken op armoede-onderzoek Multi-dimensionaliteit in definitie maar armoede-meting: vaak verengd tot inkomens-armoede Sociale uitsluiting: breder begrip – multi-dimensionaliteit – dynamische – niveau’s maar zeer vaag begrip – niet eenduidig Deprivatie: vaak verengd tot materiële deprivatie – ontbering owv financiële tekorten Vlaanderen is ook sterk in armoede-onderzoek – veel instrumenten ontwikkeld om armoede te bestuderen en te meten. In armoede-meting: enge definitie van armoede – verengd tot inkomensarmoede - begrip: sociale uitsluiting: Verbreding van armoede-concept op 3 vlakken: Multi-dimensionele (hoofdaccent op sociale aspecten – sociale rechten niet kunnen effectueren, niet bij horen, gebrek aan sociale cohesie als gevaar voor samenleving), Procesmatige, verschillende niveau’s-verschijningsvormen:Individu, gezin en lokale gemeenschap Veel begripsverwarring - Weinig concensus door variëteit in interpretaties - deprivatie: Townsend: pionier in werken met deprivatie indicatoren ‘uitgesloten van gewone leefpatronen, gewoonten en activiteiten’ – 60 indicatoren voor levensstijl (persoon, gezin, sociaal leven) Kritiek: relatie met armoede? Of met smaak? Wat doe je met keuze van mensen? Meet je: gaan ze op vakantie? Eten ze vlees? Of meet je: Hebben ze de mogelijkheid om… op vakantie te gaan, vlees te eten – fundamenteel onderscheid tussen beperking (niet kunnen) en keuze (niet willen)- armoede als gedwongen tekort aan sociaal aanvaarde noodzakelijkheden – daarom vaak meting beperkt tot : ontbering owv financiele tekorten – dus focus op enge betekenis van armoede als materiële deprivatie

Armoede voor Sen een algemeen gebrek aan mogelijkheden om het soort leven te leiden dat men wil Multi-dimensioniteit: Deprivatie aan basis’capabilities’ (elementair fysieke en sociale) Onderscheid tussen actuele kansen/ mogelijkheden en middelen (rekening houden met diversiteit aan behoeften) Onderscheid tussen beperking en keuze linken aan mensenrechten en vrijheid Geen lijst van capabilities: contextafhankelijk Armoede is bij Sen niet alleen een laag geldinkomen maar een gebrek aan mogelijkheden om het soort leven te leiden dat men wil. Prioriteit op normatieve focus – armoede als deprivatie van basis capabilities – elementaire fysieke (zoals goed gevoed zijn, aangepast gekleed en gehuisvest, …) tot meer sociale ‘verworvenheden’ zoals deelname aan gemeenschapsleven, in publieke leven kunnen treden zonder schaamte… (1995: 15) Neemt dus bredere focus – neemt ook dimensies als gezondheid , huisvesting, arbeidsvoorwaarden… onderscheid tussen actuele kansen/mogelijkheden van persoon en inkomen (als middel, instrument) – mensen hebben verschillende behoeften – aangepast aan die behoefte heb je meer of minder middelen nodig om eenzelfde levensstandaard te bereiken bv. extra kosten gekoppeld aan leven met een handicap Armoede ook onderscheiden van voorkeuren – beperkingen ruimer dan gebrek aan middelen (deprivatie kan ook gevolg zijn van handicap, discriminatie, geografisch isolement….) – heeft aandacht voor alle beperkingen in bereiken van welzijn (bredere benadering) Armoede beperkt de vrijheid. Mensen in armoede ervaren een fundamenteel gebrek aan vrijheid in actie en keuze Sen: altijd geweigerd om vaste lijst van capabilities op te maken – contextafhankelijk - resulteren uit democratisch debat

7 verrijkende inzichten uit deze armoede-bril Verarmde levens, niet alleen lege portemonées Focus op gedwongen deprivatie, niet op vrijwillig gekozen niet-participatie (keuzevrijheid/beperking) Gebrek aan middelen niet als enige beperking Multidimensionele aard van armoede - VRIJHEID Respect voor nauwe definitie en zicht houden op bredere – gebrek aan leefkwaliteit, welzijn deprivatie van rechten/mogelijkheden Aandacht voor diversiteit tussen mensen contextueel operationaliseren – belangrijk voor begrijpen en bestrijden van armoede (evaluatie) 1. Focus op verarmde levens, niet alleen op lege portemonées - benadrukt belang van capabilities en beschouwt inkomen als een middel om die te bereiken - Van deprivatie in inkomen/consumptie/uitgaven naar deprivatie in menselijke capabilities, zoals kennis, levensduur, levensstandaard (toegang tot water, diensten), nadruk op zelfbeeld, participatie, empowerment 2. Focus op gedwongen deprivatie, niet op vrijwillig gekozen niet-participatie – normatieve onderscheid tussen keuze en beperking - Opportunity based: keuze van het individu staat centraal – heeft een individu de mogelijkheid om zijn bekwaamheden te benutten – Keuze: centrale positie voor het evalueren van welzijn of levensstandaard – houdt rekening met maatschappelijke mechanismen die kunnen leiden tot keuzebeperking) 3. Gebrek aan middelen niet als enige beperking – hanteert een breed perspectief op grenzen/beperkingen die mensenlevens blokkeren (sociale uitsluitingen, discriminatie, racisme, gebrek aan onderwijs, vrije meningsuiting, politieke vrijheid…) 4. Multidimensionele aard van armoede – breder dan financiele/materiële armoede- meest kwetsbare mensen ervaren omstandigheden die niet onmiddellijk voortvloeien uit een gebrek aan inkomen (bv. thuislozen, verslaafden, analfabeten, slachtoffers van fysiek of psychisch misbruik - Armoede als deprivatie van basiscapabilities – ook kwetsbaarheid of gebrek aan stem, macht en vertegenwoordiging - bijdrage aan focus op meervoudige deprivatie – maar gaat ook verder: kijkt ook naar positieve (niet alleen naar gebrek en problemen - Multi-dimensionele welzijnsmaatstaf – aandacht voor randvoorwaarden die welzijn beïnvloeden (het recht op het maken van persoonlijke keuzes, vrijheid als bron van welzijn) Armoede beperkt de vrijheid. Mensen in armoede ervaren een fundamenteel gebrek aan vrijheid in actie en keuze armoede is schending van mensenrechten 5. Respect voor nauwe definitie (armoede als enger begrip – gebrek aan basiscapabilities) terwijl hij zicht houdt op bredere –streven naar leefkwaliteit en welzijn voor iedereen 6. rekening met heterogeniteit en diversiteit (behoeften variëren met leeftijd, woonplaats, lichaamsgrootte, gezondheidstoestand, werkvoorwaarden…) – daarnaast ook structurele verschillen in maatschappij (belang van normen, gewoontes en tradities) 7. contextueel operationaliseren – belangrijk voor begrijpen en bestrijden van armoede - concrete dimensies contextueel op een democratische manier bepaald/ingevuld worden  

Naar visie op armoedebestrijding Bevrijding van armoede als een fundamenteel recht - recht op maken van persoonlijke keuzes - de mogelijkheid om rechten te verzilveren rechtvaardige maatschappij geeft mensen de vermogens om hun leven zo goed mogelijk zelf in te richten gebrek aan publieke diensten en welzijnszorg, aan gezondheidszorg en onderwijs, zorgt voor beperkingen in vrijheid om deel te nemen aan sociale, politieke en economische leven in een gemeenschap (Sen, 1999) Gebrek aan substantiële vrijheden correleert vaak met economische armoede – gebrek aan publieke diensten en welzijnszorg, gezondheidszorg, onderwijs leiden tot beperkingen in vrijheid om deel te nemen aan sociale, politieke en economische leven in een gemeenschap (Sen, 1999) Bevrijding van armoede als een fundamenteel recht - recht op maken van persoonlijke keuzes - de mogelijkheid om rechten te verzilveren rechtvaardige maatschappij geeft mensen de vermogens om hun leven zo goed mogelijk zelf in te richten

Samenspel micro-macro Institutionele, economische en structurele processen hebben een impact op individuele vrijheid en mensenrechten en armoede Essentiële voorwaarden bevorderen die kunnen leiden tot leven dat past bij menselijke waardigheid en minimale rechtvaardigheid Steun aan opbouw van gewaardeerde bekwaamheden is recht (geen individuele verantwoordelijkheid) Soms lijkt het een heel individualiserende benadering: werken aan leefkwaliteit, keuzevrijheid van mensen – samenlevingskenmerken die dat kunnen bevorderen – dus nood aan macro-denken - Institutionele, economische en structurele processen hebben een impact op individuele vrijheid en mensenrechten en armoede ‘ een overheid heeft tot taak om essentiële voorwaarden te bevorderen die noodzakelijk zijn om een kwaliteitsvol leven te kunnen leiden – een leven dat past bij de menselijke waardigheid – om minimale rechtvaardigheid te bereiken’ ‘steun aan bekwaamheden van burgers is geen kwestie liefdadigheid maar het is hun recht’- de mogelijkheid van individuen om hun rechten te verzilveren

Link met EMPOWERMENT Empowerment is viewed as a process: the mechanism by which people, organizations and communities gain mastery over their lives. (Rappaport, 1984) Empowerment is een proces van versterking waarbij individuen, organisaties en gemeenschappen greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving en dit via het verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie (Van Regenmortel, 2002) Ondersteunt ook definitie van empowerment Greep krijgen op eigen situatie en verwerven van controle aanscherpen van kritisch bewustzijn en stimuleren van participatie Empowerment op verschillende niveau – gelaagd begrip Kan het niet voor mensen doen – moeten het zelf doen via mogelijkheden die aangereikt krijgen (micro-vlak) in empowerde en empowerende organisaties in een empowerende leefomgeving Belang van een ondersteunende politieke, institutionele en culturele omgeving

Voorwaarden op macro-vlak Belang van overheidsoptreden en overheidsuitgaven (kwaliteitsvol onderwijs, betaalbare gezondheidszorg, niet-discriminatie, kansen op werk, basiswelvaart) Garanderen van vrije meningsuiting Mogelijkheden tot politieke participatie Toegankelijkheid van sociale rechten ‘beredeneerde concensus’ - belang van basisdemocratie – geen paternalisme - keuzevrijheid moet ook mogelijk gemaakt worden– alle waardevolle vrijheden vereisen positieve actie vanwege de overheid – geen vrijheid zonder overheidsoptreden en zonder overheidsuitgaven – belangrijke rol voor overheid in verzekeren van onderwijs, gezondheidszorg, niet-discriminatie, gelijke kansen op werk en drempelniveau voor basiswelvaart – gewaardeerde bekwaamheden (capabilities, die bepalen in welke positie mensen echt zitten en waartoe ze echt in staat zijn) komen er niet zomaar - ze vragen voorbereiding (door mensen/individuen zelf maar ook door omgeving) – onderwijs maakt vrije meningsuiting en politieke participatie mogelijk (mensen stem geven – informeren – bewustmaken) – noodzakelijkheid van materiële en institutionele omstandigheden om systeem te kunnen gebruiken – uitoefening van vrijheden vereist specifieke economische en sociale omstandigheden – om van woorden op papier (rechten) ook haalbare realiteit te maken (uitvoerbare, geëffectueerde rechten te maken - Drempels wegnemen – toegang bieden tot informatie Mensen stem geven in beslissingname Mensen kansen bieden tot persoonlijke ontwikkeling – betere controle over hun leven democratie

Vertaling naar meso-niveau arbeid zo inrichten dat het Structureel bijdraagt tot verhoging van capaciteiten van werkenemers Bron voor ontwikkeling van persoonlijke vermogens en mogelijkheden (Fons Leroy) mobiliserende en participatiebevorderende instrumenten Bevorderen en ondersteunen van groepsprocessen Empowermentkansen bieden aan gemeenschappen - Vraagt vertaling naar meso-niveau – vertaald in aanpak van instellingen, die doordrongen zijn van deze visie op armoedebestrijding Concrete toepassing door Fons Leroy: arbeid moet zo worden ingericht dat deze structureel bijdraagt tot de verhoging van capaciteiten van werknemers (gericht op een maximale ontplooiing van de competenties van werknemers) – arbeidsparticipatie als essentieel in actieve welvaartsstaat, als waarborg voor actieve betrokkenheid en actief burgerschap – moet burger toelaten autonome keuzes te maken inzake individuele ontplooiing, associatieve inschakeling, familiale zorgopname en politieke participatie – bron voor de ontwikkeling van persoonlijke vermogens en mogelijkheden Vertaald: haalbare en realistische kansen op ontwikkeling – die leiden tot capaciteiten die tot iets leiden, inzetbaar zijn. Publieke en semi-publieke voorzieningen zo inrichten dat ze toelaten dat burgers hun competenties maximaal kunnen exploiteren. – pleidooi voor meer mobiliserende en participatiebevorderende instrumenten, aanmoedigen van ontwikkelingskansen Belang van sociaal-cultureel werk: Ondersteuning van emanciperende groepen – krachtgericht groepswerk vormingswerk en bewegingswerk – opbouwwerk in kansarme buurten

Werken aan samen-leven vanuit micro-niveau Rationele debatten over concreet leed – aanklagen van kleine onrechtvaardigheden Stem geven aan iedereen en mogelijkheid om zich verbaal te uiten (mogelijkheden leren kennen en over reflecteren) Rechtvaardige samenleving vraagt individu Tolerant en pluralistisch van ingesteldheid Open voor andere levensvormen en idealen Respect voor vrijheid van anderen Acceptatie van verschillen Werkbaar principe om tot sociale verandering te komen: Iedere onrechtvaardigheid in het leven van een individu: bestrijden door rationeel debatteren – focus op concrete leed, op aanklagen van kleine onrechtvaardigheden (niet op realisatie van utopische maatschappelijke modellen of rechtvaardige instellingen) Belang van ondersteuning, van toegang tot onderwijs zodat mensen zich verbaal kunnen uiten en kunnen nadenken over het leven dat ze zelf willen leiden – belang van toegang tot media, belang van stemrecht – dat mensen kunnen uiten wat ze prioritair vinden nadat ze hun mogelijkheden konden leren kennen Pleidooi om ernaar te streven dat ieder individu kan leven zoals hij of zij dat wil – vereist een publieke sfeer waarin op een rationele manier kan gedelibereerd worden – mensen die het slachtoffer zijn van onrecht hun ontevredenheid publiek kunnen maken. Anderen kunnen luisteren naar hun grieven en op basis van argumenten nadenken over rechtvaardigheid. Belangrijk van stem geven aan iedereen - Leiden tot institutionele verandering (belang van onze verenigingen waar armen het woord nemen en van de dialoogmethode) Gevolg van een eenzijdige institutionele benadering is: veronachtzaming van de invloed van het denken en het gedrag van mensen – rechtvaardige samenleving vraagt om een individu dat tolerant is en pluralistisch van ingesteldheid, dat open staat voor andere levensvormen en idealen van het goede leven, dat respect heeft voor de vrijheid van anderen en het bestaan van verschillen accepteert.

Meerwaarde van capability approach? Raamwerk voor beleidsevaluatie en effectiviteitsmeting voor faciliterende maatregelen capaciteitenset uitgebreid? vrijheidsmarge vergroot? vermogensbronnen doen toenemen? Weg naar duurzame integratie? Effecten op gezondheid, vrijetijdsbesteding, sociale contacten, gezinsleven? Manier om via dialoog over onrechtvaardigheden tot sociale verandering te komen Samenspel van structure en agency Capaciteitenset voldoende of uitgebreid? Mensenrechten zijn hol begrip als mensen niet de mogelijkheid hebben/krijgen om dat recht te effectueren – bv. stemrecht maar ook mogelijkheid om te gaan stemmen (voldoende geïnformeerd, voldoende onderwijs om kritisch bewustzijn te creeren bij mensen, voldoende mobiliteit?) – pas als drempels weggenomen werden – persoonlijke keuze was om te gaan stemmen, om hun recht uit te oefenen Ook activeringsbeleid, onderwijsbeleid, armoedebeleid kunnen tegen dit licht geëvalueerd worden.

‘What people can do and be is in turn contingent on having competencies and opportunities. Opportunities are provided by social environments. To ensure capability, social circumstances must offer opportunities for individual competency to be developed and exercised… individual development is contingent of supportive social environment (Amartya Sen) = zijn ook de voorwaarden voor armoede-bevrijding.