De Grote Uittocht revisited College voor Arbeidszaken 31 oktober 2013

© De Ruijter Strategie Klaar om te wenden? Paul de Ruijter

Wat was de aanleiding (1): tekort aan mensen 1.In de publieke sector werkten in 2010 zo’n fte. Daarvan gaat er richting 2020, bij ongewijzigd beleid, ongeveer 3 op 10 met pensioen. Vertrek babyboomers start in Door de vergrijzing zal het arbeidsaanbod uiteindelijk krimpen. Dus forse concurrentie tussen ‘markt’, ‘overheid’ en ‘zorg’ 3

Wat was de aanleiding (2): Tekort aan geld 4

Doelstelling van het project VSO, SCO en BZK hebben zichzelf tot doel gesteld om, aan de hand van een scenarioanalyse, een gezamenlijke strategische visie en agenda te ontwikkelen, om in te spelen op de kansen en bedreigingen die de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt bieden voor de publieke dienstverlening © De Ruijter Strategie

Proces © De Ruijter Strategie Mei ‘09Dec. ‘09 Desk Research, Interviews & Expert raadpleging Rondetafel- gesprekken Regiegroep Bijeenkomst Resultaat Eindrapport en -presentatie Ronde Tafel 1: Kick Off en Trendworkshop Ronde Tafel 4: Optieworkshop Ronde Tafel 3: Scenarioworksho p Ronde Tafel 2: Modelleren en kernonzekerhede n Ronde Tafel 5: Slot Workshop Trendboekj e Scenario’s Beleidsoptie s Gezamenlijk e strategische agenda Eindrapport en - presentatie Sept. ‘09Okt. ‘09

Trends 1.De bevolking verandert van leeftijd en samenstelling 2.Krappe overheidsfinanciën 3.Het werkende individu wil combineren 4.Flexibiliteit, zekerheid en krapte op de arbeidsmarkt 5.Continu veranderende vormen van organisatie 6.De burger wordt minder tevreden © De Ruijter Strategie

Scenario's tot 2020 © De Ruijter Strategie8 BingoVolleybal Vissen Bergbeklimmen

© De Ruijter Strategie9 De wereld heeft een langdurige recessie achter de rug. De Nederlandse economie is traag hersteld. De bevolking zet gezamenlijk de schouders eronder. Een belangrijk deel van de collectieve lasten wordt besteed aan overdrachtsinkomens. Hiermee wordt de grote werkloosheid gezamenlijk opgevangen. Ambtenaren zijn trots op hun werk terwijl “de markt” wordt gewantrouwd. Sociale structuren vieren hoogtij. € 264 mrd.

© De Ruijter Strategie10 Nederland staat er goed voor. Het afgelopen decennium werd gekenmerkt door snel economisch herstel. Na drastische bezuinigingen is het roer omgegooid en is men bereid te betalen voor voorzieningen waar men zelf geen gebruik van maakt. Solidariteit is d é kernwaarde. De groeiende economie zorgt voor een lage werkloosheid, waardoor slechts een klein deel van de collectieve lasten aan overdrachtsinkomens wordt uitgegeven. Dat betekent dat er veel geld beschikbaar is om publieke diensten goed uit te voeren. € 285 mrd.

© De Ruijter Strategie11 De Nederlandse economie kwakkelt. Sinds 2015 is er eindelijk weer sprake van een lichte groei, maar erg indrukwekkend is het niet. De samenleving verhardt en versplintert en mensen hebben voornamelijk oog voor zichzelf. De grote werkloosheid zorgt voor problemen, aangezien er een mager sociaal vangnet is. Veiligheid is de voornaamste taak van de overheid en daar heeft ze haar handen vol aan. € 218 mrd.

© De Ruijter Strategie12 De economische situatie is in Nederland snel verbeterd, gedragen door de consumptieve uitgaven. De overheid richt zich op het terugdringen van de enorm opgelopen staatsschuld. Hierdoor is er minder geld beschikbaar voor de collectieve goederen. De burger kan hier mee leven, zolang de “echte” publieke diensten, zoals onderwijs en zorg, maar goed geregeld zijn. De arbeidsmarkt wordt gekenmerkt door een war on talent waarbij er niet alleen binnen de grenzen van Nederland wordt gezocht. € 257 mrd.

Waar staan we nu? BNP is nu € 607 mrd, dus nog in de lage bandbreedte van stagnatie Collectieve lastendruk van 38,4 % in 2011 steeg tot 40,0 % in 2013; Richting is samen! De Uittocht komt langzaam op gang © De Ruijter Strategie U staat hier

Uittocht is in 2010 gestart Bron: Feiten & Cijfers 2013, Werken in de publieke sector, Min BZK

© De Ruijter Strategie Van Van 2014 – 2020? Toekomst?

Risico: Negatieve spiraal omlaag 16 Budgettaire druk & korte termijn taakstellingen Oplopende werkdruk & spanningen Verlies aan goede mensen Lagere kwaliteit van publieke dienstverlening Lager draagvlak om in de publieke zaak te investeren

Visie: Een spiraal omhoog Noodzaak om gezamenlijk te werken aan een lange termijn arbeidsmarkt agenda in de publieke sector 1. Die aantrekkelijk is om in te werken 2. Die kwalitatief (en continu) goede diensten levert 3. Waarvoor draagvlak is om in te investeren bij publiek en politiek 17

Visie: Positieve spiraal omhoog 18 Inspirerende lange termijn doelstellingen met passende budgetten Toewijding en creativiteit Binden en boeien van talenten Hoge kwaliteit dienstverlening en aansprekende resultaten Gezond draagvlak om in de publieke zaak te investeren

Agenda voor de toekomst 1.Wat je doet, doe je goed 2.Sociale innovatie / slimmer werken 3.Statusherstel / vergroten ruimte van professionals 4.Beter benutten van talenten 5.Hogere arbeidsdeelname (ouderen, vrouwen, minderheden) 6.Investeren in loopbaan en gezondheid 7.Combineren van werk en privé 8.Marktconforme loonontwikkeling 9.Mobiliteit op de arbeidsmarkt Deze agenda is de basis voor communicatie met politiek/maatschappij en voor de afzonderlijke partijen in de sectoren 19

1. Wat je doet, doe je goed Er moeten heldere keuzes gemaakt worden over kerntaken van de overheid zijn (en hoe deze worden ingevuld). Geen ‘kaasschaaf’. Keuzes moeten professioneel uitvoerbaar zijn Goed nadenken over maatschappelijke (gewenste) ontwikkelingen en mogelijk nieuwe taken. Professionele bedrijfsvoering herwaarderen. Professionele autonomie op organisatorisch niveau 20 Deze keuzes komen nu pas

2. Sociale innovatie In de situatie van te weinig geld en mensen, streven partijen naar productiviteitsverbetering. De verbetering van de productiviteit wordt 50/50 benut - Vermindering de werkdruk (prioriteit werkenden) - Minder mensen (en geld) nodig 21 Zie ik niet, wel suggestie om dit te doen in de zorg

3. Statusherstel en beroepstrots van professionals Professionals moeten meer ruimte en invloed krijgen om hun vak uit te oefenen. Ontregelen en minder administratieve lasten. Grote organisaties kunnen zichzelf zo inrichten, dat werkenden het gevoel hebben dat zij in een kleine organisatie werken. Minder management. Individueel maatwerk in de afspraken over resultaat en de (arbeids-) voorwaarden waaronder het resultaat wordt geleverd Gericht investeren in competenties en professie- ontwikkeling, ondersteund door beroepsverenigingen. Kabinet heeft voorbeeldrol (geen ‘ambtenarenbashing’). 22 Dit zie ik wel

4. Talenten beter benutten Toekomstige tekorten doen zich vooral voor bij hoger opgeleiden. Partijen willen dat in 2020 in de publieke sector minder hoogopgeleiden werken en méér laagopgeleiden. Het gaat erom dat mensen doen waar ze goed in zijn door de juiste taakdifferentiatie en organisatie van het werk. Dat kan door werkprocessen opnieuw in te richten, met focus op taakafsplitsing en -differentiatie. Daardoor kunnen mensen effectiever, efficiënter en vooral met meer plezier werken. Kan ook bijdragen aan arbeidsdeelname bijzondere groepen. 23 Geen zicht op

5. Verhogen arbeidsdeelname Gelet op de hoge uitstroom door pensionering, gaan partijen werken aan een hogere arbeidsdeelname van oudere werknemers in Daarnaast arbeidsdeelname vrouwen en minderheden vergroten 24 Staat door het laagconjunctuur scenario onder druk

6. Investeren in loopbaan en gezondheid Voor mensen is hun gezondheid het allerbelangrijkste. Daarom worden in de publieke sector de investeringen in de loopbaan en de gezondheid van werkenden verhoogd. 25 Geen zicht op

7. Combinatie werk en prive Om mensen in staat te stellen meer uren per week te werken, investeren in toegankelijkheid en betaalbaarheid van kinderopvang, voor- en naschoolse opvang en ouderenzorg. Organisaties zelf kunnen creatiever omgaan met de behoefte van professionals om werk en privé beter te combineren 26 Staat onder druk

8. Marktconforme loonontwikkeling Wil de publieke sector een aantrekkelijke werkgever blijven in een straks sterk verkrappende arbeidsmarkt, dan is een steviger garantie van marktconforme loonontwikkeling gewenst en concurrerende arbeidsvoorwaarden. 27 Nullijn gaat leiden tot extra uitstroom bij aantrekken arbeidsmarkt

9. Bevorderen externe mobiliteit Gelet op de toekomstige arbeidsmarkt, wordt mobiliteit steeds belangrijker. Naast genoemde maatregelen (o.m. investeren in loopbaan) dient mobiliteit praktisch te worden ondersteund. 28 Mobiliteit neemt juist af Er is wel een Platform Ambtelijke mobiliteit

Meeste stoplichten staan op oranje 1.Wat je doet, doe je goed 2.Sociale innovatie / slimmer werken 3.Statusherstel / vergroten ruimte van professionals 4.Beter benutten van talenten 5.Hogere arbeidsdeelname 6.Investeren in loopbaan en gezondheid 7.Combineren van werk en privé 8.Marktconforme loonontwikkeling 9.Mobiliteit op de arbeidsmarkt 29

De Grote Uittocht revisited College voor Arbeidszaken 31 oktober 2013

Goed Werkgeverschap: naar een actief perspectief Dr. Eelco J.Th. van Hout Zelfstandig Academisch Entrepreneur & TiasNimbas Business School Tilburg University

Idee Grote Uittocht is een misleidend beeld U hebt keuzes te maken Strategisch HRM: herstel van de koppeling beleid, organisatie en HRM Wenkende Alternatieven

Grote Uittocht? Nostalgie Statistieken gaan uit van – orthodoxe organisatie-inrichting gemeenten en – een openbaar bestuur zoals we 30 jaar geleden kenden Gemeenten goed bij kas en dik in de grond, in control, aan de teugels Bounded enitity, alles in huis, life long employment,

Strategisch HRM Beleid en Organisatie Boeien en BindenAantrekken en Belonen Verbinding Mens & Public Value Uit: Van Hout & Lourens, 2010, voortbouwend op Fonbrum et al, 1984 en Beer et al, 1984)

35 Keuzes maken: u bent aan zet! Organisatie Gefragmenteerd discontinu Organisatie Bounded enitiy Continu Beleid Meervoudig Arena Geen centrale sturing Beleid Enkelvoudig Schema Centrale sturing In: Van Hout & Lourens, 2010, Public Value

36 Gemeentelijke scenario’s naar keuze Organisatie Gefragmenteerd discontinu Organisatie Bounded enitiy Continu Beleid Meervoudig Arena Geen centrale sturing Beleid Enkelvoudig Schema Centrale sturing Maatschappelijk bestuur (regio) Naar: Van Hout & Lourens, 2010, Dynamiek in sturing (flashmob) Markt Sturing (vraag) Gemeentelijk Bestuur (retro) Public Value

37 Elementen Goed Werkgeverschap de breedte opzoeken…. HRM en Organisatie Organisatie-inrichting Functieontwerp Interorganisatorische samenwerking Leiderschap Organisatiecultuur HRM & Individu Competenties (sociaal en vakmatig) Loopbaanontwikkeling Talentontwikkeling HRM & Instrumenten Contractering Beoordeling en beloning Werving en selectie Training en opleiding

Opnieuw kijken en consequent doorvertalen Scenario’s geven fundamenteel andere invulling aan : Personeel Arbeidsmarkt Functie Gemeentelijke ‘organisatie’ Arbeidsvoorwaarden HRM

One-liners voor morgen bij de koffie… De Grote Uittocht is een misleidend beeld! Personeelstekorten bestaan niet! HRM in gemeenten hinkt achter de feiten aan! Persoon volgt Publieke Taak en niet andersom! HRM gaat over het creëren van publieke waarden!

Goed Werkgeverschap: naar een actief perspectief Dr. Eelco J.Th. van Hout Zelfstandig Academisch Entrepreneur & TiasNimbas Business School Tilburg University

De Grote Uittocht revisited College voor Arbeidszaken 31 oktober 2013

Kwaliteit in tijden van bezuinigingen De Grote Uittocht revisited 31 oktober 2013 Paul de Beer Wetenschappelijk Bureau voor de Vakbeweging

Twee drijvende krachten 43 Wat bepaalt de personeelsvoorziening van gemeenten? 1.Arbeidsmarktontwikkelingen 2.Overheidsfinanciën

1. Arbeidsmarktontwikkelingen 44 Uitgangspunt van overheidsbeleid: bevolkingskrimp leidt tot structurele krapte Daarom richt beleid zich alleen op stimuleren arbeidsaanbod Gebaseerd op onjuiste analyse: arbeidsmarkt is markt  vraag reageert op aanbod – Tijdelijke krapte – Structurele werkloosheid en vacatures niet afhankelijk van groei/krimp beroepsbevolking

Geen lagere werkloosheid in krimpregio’s 45

Meer vacatures in groeiregio’s 46

In EU hebben krimplanden meer werkloosheid 47

Geldt deze analyse ook voor de overheid? 48 Vraag naar arbeid reageert niet automatisch op aanbod Mogelijkheden voor verplaatsing, offshoring en automatisering beperkt Vraag wordt primair bepaald door overheidsbeleid  impact van bezuinigingen

2. Overheidsfinanciën 49 Hoe kunnen (structurele) bezuinigingen worden gerealiseerd? 1.Prijs: verlaging loonkosten 2.Volume: vermindering werkgelegenheid

Prijsverlaging 50 Op korte termijn meest effectief: – eenvoudig te realiseren – weinig negatieve effecten Op lange termijn funest voor positie overheid op arbeidsmarkt – moeilijk vervulbare vacatures – verlaging kwaliteit personeel en (dus) dienstverlening

Volumevermindering (1) 51 Op korte termijn weinig aantrekkelijk: – Ontslaan kost tijd en geld – Vermindering van dienstverlening Op langere termijn compenseren met productiviteitsstijging – Voorkom dat werkdruk stijgt en kwaliteit dienstverlening afneemt – Vereist innovatie en hoog gekwalificeerd en gemotiveerd personeel

Volumevermindering (2) 52 Consequentie voor arbeidsvoorwaarden – Vrije onderhandelingen in de publieke sector zijn een illusie – Herstel trendvolgerschap: arbeidsvoorwaarden volgen die in de marktsector – Voorkomt gemakzuchtige bezuinigingen – Verzekert kwaliteit personeel – Ontslagen evt. voorkomen via arbeidsduurverkorting

Een derde optie 53 Genereer extra middelen via meer en hogere eigen bijdragen (profijtbeginsel) – Vereist hoge kwaliteit van dienstverlening – … en dus hoge kwaliteit van personeel – Differentiatie van aanbod van diensten – … leidt tot ongelijkheid in dienstverlening

De ‘grote uitstroom’ is niet het probleem … maar wel handhaving van de kwaliteit van het personeel en de dienstverlening Daarom focus op: – Verbetering kwaliteit – Handhaving arbeidsvoorwaarden – Verhoging productiviteit en innovatie – Evt. verkorting arbeidsduur Conclusie 54

De Grote Uittocht revisited College voor Arbeidszaken 31 oktober 2013