Infrastructuurplanning in Nederland: issues en trends op weg naar duurzaamheid Symposium “Naar duurzame weginfrastructuur” Rijksuniversiteit Groningen / Rijkswaterstaat Grand Kasteel Woerden, 22 maart 2010 Jos Arts

Inleiding Waar komen we vandaan? Waar staan we nu? recente ontwikkelingen Meer met de markt Gebiedsgericht werken Op weg naar duurzame weginfrastructuur Samenspel tussen Publiek Private Samenwerking, Gebiedsgerichte Benadering en Duurzame Ontwikkeling

Waar komen we vandaan? Weginfrastructuur: onderwerp van overheidsplanning marktfalen infrastructuurvoorziening sociaal-economische belang milieueffecten SVV I Vraag Aanbod NVVP NoMo SVV II Wegenplan 1960 2005 De Jong & Geerlings, 2004

Waar komen we vandaan? Planning van nieuwe weginfrastructuur blijkt complex grote belangen: gezondheid, eigendom, welvaart schaarse ruimte: concurrerende ruimteclaims ‘glocalisering’: globalisering en regionalisering veranderende rol (Rijks)overheid: decentralisatie, marktwerking, participatie toenemende invloed (EU)regelgeving: dynamisch en complex

Waar komen we vandaan? Zwaar, sectoraal instrumentarium voor planning weginfrastructuur Zware organisatie: V&W / RWS verantwoordelijk voor hele beleidskolom (beleid – planning – bouwen – gebruik – beheer) Planwet Verkeer en Vervoer + Wet Ruimtelijke Ordening => Nota Mobiliteit (“NoMo”) = eigen beleidslijn Wet en Besluit Infrastructuurfonds + spelregels MIT => MIRT projectenboek (jaarlijks geactualiseerd) (Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte & Transport Tracéwet en Wet milieubeheer: tracé/m.e.r.-procedure => Tracébesluit ( bestemmingsplan, zware procedure) Regels voor wegbeheer => Beheerplannen en programmering

Waar komen we vandaan? Tracéwetprocedure !! Conclusie: Sterk gecentraliseerde planning (vanwege nationaal belang, Nimby) Zwaar (sectoraal) instrumentarium (regelgeving, beleid, budget, organisatie) Planproces voor wegen is uitgebreid en complex proces! (Centrale plaats Tracébesluit)

Ervaring belanghebbende Waar komen we vandaan? Tracéwetprocedure !! Conclusie: Sterk gecentraliseerde planning (vanwege nationaal belang, Nimby) Zwaar (sectoraal) instrumentarium (regelgeving, beleid, budget, organisatie) Planproces voor wegen is uitgebreid en complex proces! (Centrale plaats Tracébesluit) Ervaring belanghebbende

Waar komen we vandaan? Ontwikkeling aangelegde (snel)wegen…

Waar staan we nu? Recente ontwikkelingen: Omstreden en vastlopende plan- & besluitvorming… Commissie Elverding Programma Sneller en Beter Spoedaanpak  Structurele verbeteringen MIT => MIRT Meerjarenprogramma infrastructuur ruimte en transport Rijkswaterstaat organisatie Agentschapsvorming, publieksgericht, marktwerking, duurzaamheid

Waar staan we nu? Vele samenhangende ontwikkelingen… Wetgeving Beleid Programmering Verkenning Planstudie Realisatie Gebruik Wetgeving Nwe. Wro, herz. Spoedwet en Tracéwet, Crisis/herstelwet, herz. m.e.r. etc. Nota Ruimte, Nota Mobiliteit, Mobiliteitsaanpak Ontwikkelingen, aanknopingspunten: Politieke aandacht (Cie. Elverding, Cie Ruding etc.) Intern bewustzijn (Projectdirectie Sneller Beter,Coördinatie planstudies) Aandacht wetgever: Spoedwet, lange / korte Tw-procedure, nieuwe Wro, NSL Verbreding programmering: MIT => MIRT Sterker betrekken andere OH-en: HWN + OWN Sterker betrekken andere initiatiefnemers decentrale OH-en, markt (vervlechting) MIRT, NSL Cie. Elverding Vervlechting / PPS Instandhouding, beheer en onderhoud, verkeersmanagement

Waar staan we nu? Complexiteit opgave vergt verbreding scope (=> in tijd, ruimte en actoren) Tijd: sterke focus op formele (aanleg) besluit, TB alles afhechten => ketenbenadering: planvorming i.r.t. bouw en onderhoud (realiseerbare en beheerbare infra) => Versterkte marktwerking (PPS) Ruimte: sterk lineaire insteek (binnen => buiten) focus op faciliteren mobiliteitsbehoefte, acceptabele effecten => gebiedsbenadering: van lijn- naar gebiedsopgave herontwikkelen,meerwaarde, meervoudig ruimtegebruik Routeontwerp, MIRT, gebiedsgerichte verkenning Actoren: rijk: primaire actor met veel macht (formeel, budget) anderen: hindermacht (vragen info, maatregelen, geld) ‘suikeroom-syndroom’ => eerder en meer betrekken, samen optrekken participatie (stakeholders, shareholders)

Meer met de markt Traditioneel trekkende rol voor overheid Rol marktpartijen doorgaans beperkt en versnipperd, nadelen: Na TB weinig ruimte voor innovatie Weinig prikkels doordenken levenscyclus Beperkt gebruik kracht v.d. markt Beleid op versterkt inzetten markt “markt tenzij”, vele instrumenten: Marktscan Marktverkenning, ideeëncompetitie Public Private Comparator Vervlechting D&C, DBFM contracten

Meer met de markt Strategie Belangrijke factoren: doelen & strategie Is afhankelijk van doel dat je wilt bereiken (innovatie, projectbeheersing, tijdswinst) Doelen kunnen conflicteren Zicht op meerwaarde is cruciaal 1 Innovatie (A2 Maastricht) vroege start gebiedsgerichte scope ontwikkelende rol markt (interactie: vervlechting) Belangrijke factoren: Tijdstip van start vervlechting / PPS Scope van project Rol van markt doelen & strategie 2 Projectbeheersing (2eCoen) redelijk vroege start scope is indifferent toetsende rol markt (beperkte interactie) 3 Tijdswinst (N31 Z-H) late start lijninfra-scope toetsende rol markt (geen interactie: parallellisatie)

Meer met de markt Issues: Veel ervaring opgedaan met diverse vormen van marktinschakeling Vervlechting is mogelijk binnen bestaande regelgeving, maar niet eenvoudig kan tot tijdswinst leiden, maar m.n. richten op kwaliteit Parallellisatie leidt tot tijdswinst, maar slechts beperkte mogelijkheden tot creativiteit Door de markt in een toetsende dan wel ontwikkelende rol te benutten kunnen hardere gegevens gebruikt worden en kan de projectbeheersing verbeteren Voorwaarde voor succesvolle marktinschakeling is een heldere strategie van de publieke partijen (vastgelegd in een publiek-publieke overeenkomst) Er moet voldoende te halen zijn aan beide kanten: wat is de meerwaarde? overheid (innovatie, projectbeheersing, tijdswinst), markt (‘business’, kennis) Financiering markt relevant ? (financiële crisis !!)

Meer met de markt Issues: Erkennen spanning tussen twee ‘werelden’ : r.o. en milieu (publieke, langdurige, en democratische procedure) aanbesteding (vertrouwelijke, snelle en zakelijke procedure) Aandachtspunten: Lange procedures (tracéwet, concurrentiegerichte dialoog), transactiekosten Focus op risico’s i.p.v. kansen Juridificering (dichttimmeren contract) Adaptief vermogen nodig bij langdurige samenwerking (wat is hard, wat flexibel?) ‘Echte’ PPS is > contract andere vormen nodig dan D&C, DBFM => alliantie, partnering => Vervlechting m.n. relevant voor combinatieprojecten (weg + gebied)

Gebiedsgericht werken Advies Commissie ‘Elverding’: van lijn-naar gebiedsgerichte benadering Noodzaak zorgvuldige afstemming ruimtelijke functies (infra, wonen, werken, recreatie, natuur). Noodzaak verkennen gecombineerde projectontwikkeling in een gebied in een vroege fase. Infrastructuur en ruimtelijke ontwikkeling: I. Programmering: MIRT II. Corridorbenadering: Routeontwerp III. Planvorming: verkenningen

Gebiedsgericht werken Kabinet Balkenende IV: MIT wordt MIRT (Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport) Meerwaarde creëren door beter afgestemde, samenhangende investeringen (rijks)infra en ruimtelijke ontwikkeling beter afstemmen Accent op gebiedsgerichte aanpak via integrale visies gebieden Samenwerking V&W, VROM, LNV, EZ en decentrale overheden Betreft: transport infra, woningbouw, bedrijventerreinen, water, natuurontwikkeling Implementatie beleid Nota Ruimte Nota Mobiliteit ‘Pieken in Delta, ‘Agenda Vitaal Platteland’ Sectorale en gebiedsgerichte aanpak:

Gebiedsgericht werken MIRT projectenboek (vanaf 2007) - formuleren doelstelling/visie per gebied (kernwaarden => kansen risico´s) => projecten Nieuwe MIRT spelregels (2009) - Inventariseren diverse spelregelkaders (MIT, SNIP, Procedure Nota Ruimtebudget) - Uniformeren en versimpelen (facetten bestuurlijk, financieel, besluitvorming) - Gebiedsgerichte verkenning met brede samenwerking Bestuurlijke overleggen MIRT (landsdelig), parlementaire behandeling - Gebiedsagenda’s - MIRT-onderzoek  MIRT-verkenning (PM: t.z.t. naar één budget?)

Gebiedsgericht werken Routeontwerp: Nauwe relatie tussen infra en ruimtelijke ontwikkeling => ad hoc ontwikkelingen langs snelwegen (‘verommeling’) Corridorbenadering gericht op verbetering ‘ruimtelijke en milieukwaliteit’ (gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde) door integratie m.b.t.: lengte, breedte (landschap), tijd (duurzaamheid) Relateert aan zowel inhoud (ontwerp principes; technische specificaties) als proces (coördinatie met andere overheden, welstand) ‘Kunst van het verbinden’ partijen, fasen, en schaalniveaus (route, gebied, weg, plaats) standaard vs specifieke benadering Vier pilots (A12 ‘regenboog’, A27, A4, A2) V&W, VROM, LNV => Steunpunt gebiedsgericht werken DVS

Gebiedsgericht werken Vergt niet alleen meer vanuit infra, maar ook van r.o. Zorgvuldige afstemming diverse ruimtelijke functies (transportinfra, woningbouw, kantoor/bedrijventerreinen, water, natuur, recreatie) Voorkomen (auto)mobiliteit Verzachten grens weg en omgeving (ruimte voor infra) Heldere integrale toekomstvisie voor gebied Creëren meerwaarde (infra als drager ruimtelijke ontwikkeling) Routeontwerp Meervoudig ruimtegebruik ( toekomstvastheid!) Integrale gebiedsvisies Programmatische aanpak: MIRT, lucht, stikstof (gebiedsgericht, samenwerking overheden)

Gebiedsgericht werken Gevolgen van gebiedsbenadering: “Ruimte voor infrastructuur” - Effecten infra op gebied: inpassing => herontwikkeling (t.b.v. bijv. parallelbanen systeem) - Effecten ruimtelijke ontwikkeling op mobiliteit / infra (milieuruimte) Groter plangebied bij projecten => meer (soorten) procedures afstemmen tracéwet, r.o.-procedures (nieuwe Wro), aanbesteding? (‘proces architectuur’) Grondverwerving, grondexploitatie (issue van ‘zelfrealisatie’) => nieuwe Wro, Grondexploitatiewet naast kostenverhaal ook waardevermeerdering verevenen (‘value capturing’)? beter afgestemde, samenhangende investeringen => MIRT en lokale en markt financiering Projectbeheersing  gebiedsgericht werken tijd, geld, scope procesmatige aanpak RWS als agentschap publieksgericht Wie is regisseur? Rijks of regionale opgave?

Op weg naar duurzame infrastructuur Footprint Rijkswaterstaat: RWS emissie: 1 mln. ton CO2 per jaar = 0,5% van NL 75% CO2 productie RWS door grondverplaatsing (baggeren, kustsuppletie, ophogen) RWS doet ruim 60% van alle grondverzet in NL Huidige stroomrekening RWS: 30 mln.€ per jaar (2008), grootste stroomverbruik: gemalen, wegverlichting, tunnelinstallaties RWS-medewerkers rijden samen 50.000.000 km per jaar voor het werk We beginnen niet bij nul; er gebeurt al veel: Grootschalig hergebruik materialen: >99% Life-cycle cost management ‘Sloopgericht’ bouwen ZOAB wegdekken: veilig én stiller Dynamische wegverlichting in buitengebied: dimmen bij weinig verkeer Ecologische beheer wegbermen en natuurlijke oevers RWS beheert 70% van de Ecologische Hoofdstructuur en Natura 2000 gebieden 22 22

Op weg naar duurzame infrastructuur Rijkswaterstaat kan verschil maken, vanwege: de omvang van zijn investeringen; invloed op de inrichting van Nederland (wegen, vaarwegen, water); taken op het gebied van natuurbeheer; invloed op de markt en andere overheden (“launching customer”); internationale positie (m.n. voor waterthema’s). Ambitie: RWS agenda 2012: “Rijkswaterstaat wil in 2012 dé toonaangevende, publieksgerichte en duurzame uitvoeringsorganisatie van de overheid te zijn.” Programmaplan RWS duurzaam (2009): 1) Zeker Duurzaam: duurzame energie in areaal beheer en aanleg 2) Duurzaam Facilitair RWS 3) Duurzaam Inkopen (EMVI) + Ruimtelijke kwaliteit van infrastructuur verbeteren (infrastructuur die positieve bijdrage levert aan omgeving en maatschappij) 23 23

Op weg naar duurzame infrastructuur Duurzame ontwikkeling Verder kijken dan neus lang is:

Op weg naar duurzame infrastructuur Intermezzo: onderzoeksprogramma i.h.k.v. samenwerking RWS en RUG: Sturing Programmabenadering Project  programmamanagement Implementatie (EU) regelgeving in praktijk (rechtvaardigheid, efficiëntie, duurzaamheid) Milieugebruiksruimte

Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Rijkswaterstaat kan verschil maken, vanwege: de omvang van zijn investeringen; invloed op de inrichting van Nederland (wegen, vaarwegen, water); taken op het gebied van natuurbeheer; invloed op de markt en andere overheden (“launching customer”); internationale positie (m.n. voor waterthema’s). Ambitie: RWS agenda 2012: “Rijkswaterstaat wil in 2012 dé toonaangevende, publieksgerichte en duurzame uitvoeringsorganisatie van de overheid te zijn.” Programmaplan RWS duurzaam (2009): 1) Zeker Duurzaam: duurzame energie in areaal beheer en aanleg 2) Duurzaamheid Facilitair RWS 3) Duurzaam inkopen (EMVI) + Ruimtelijke kwaliteit van infrastructuur verbeteren (infrastructuur die positieve bijdrage levert aan omgeving en maatschappij) 26 26

Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Benaderingen hangen samen Maatwerk, proportioneel werken mogelijk: Afzonderlijke ontwikkeling weg en gebied (bijv. N31 Zurich Harlingen, 2e Coentunnel) Gecombineerde ontwikkeling weg & gebied (bijv. A4 Steenbergen) Integrale ontwikkeling weg & gebied (bijv. A2 Maastricht) Integrale (duurzame) ruimtelijke ontwikkeling (bijv. ZO Brabant)

Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Issues: Relevantie vroege planfase (definitie project in verkenning) Probleemdefinitie: brede scope (relevante issues, plangebied, stakeholders) Analyse en ontwerp: integrale benadering, synergie (structuurvisie, plan-MER?) van acceptabele effecten, mitigatie en risico’s beheersen naar herontwikkeling, kansen en meerwaarde creëren Doel: heldere visie en doelen nodig (ruimtelijke kwaliteit = ?)

Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Issues: Coördinatie: tussen partijen en binnen organisatie Commitment: tussen overheden publiek-publieke samenwerking Betrokkenheid anderen: belanghebbenden (participatie +), markt (PPS) Verwachtingenmanagement: shareholders of stakeholders? (vertrouwen) Samenwerking met markt: prijs èn kwaliteit (EMVI) Meerwaarde creëren en verevenen t.b.v. gebied (value-capturing) Uitwerking in volgende fasen: 1 groot project, programma, …? Momentum houden! Projectbeheersing  procesbenadering (> scope) Projectmatig werken  gebiedsgericht werken tijd, geld, scope procesmatige aanpak agentschap publieksgericht regisseur 1 van de spelers

Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling PPS en gebiedsgerichte benadering kunnen goed samengaan en voorwaarden bieden voor duurzame ontwikkeling (infra en omgeving) Belangrijke uitdagingen voor RWS: Verbreding scope nodig om uit impasse te komen  beheersbaarheid projecten? (behoefte  complexiteit,  stabiliteit) Dit vergt diversiteit in benaderingen (geen “one size fits all”) Maatwerk kan en moet, proportionaliteit Flexibiliteit en adaptief management project relateren aan netwerk- en gebiedsmanagement (projectplanning => programmaplanning?) Bij kiezen, weg uiteindelijk helderheid hebben over waar we naar toe willen Hebben we geld, voor tijd, voor kwaliteit => duurzame infrastructuur?