Ondersteuning bij verlies en rouw bij bewoners met een ernstig meervoudige handicap. Maria ter Engelen, Klerken

INDELING Inleiding Enkele uitgangspunten Soorten verlieservaringen Doelgroep 1 : ontwikkelingsleeftijd 0-18 maanden Uitgangspunten Voorbeelden Hoe gaan we hier als team mee om ? Doelgroep 2 : ontwikkelingsleeftijd 18-36 maanden Voorbeeld Hoe gaan we hier als team mee om : stappenplan Ons ondersteuningsmateriaal Contactgroep ‘ondersteuning bij verlies en rouw’

INLEIDING Een tijd geleden is mijn mama gestorven. Ik kan het niet verwoorden, alleen laten aanvoelen hoe verdrietig ik mij voel. Wil je zoeken hoe je mij door deze periode heen kunt helpen?

ENKELE UITGANGSPUNTEN Vuistregel bij bewoners met een beperking: Laat ze alles meebeleven. Maar er bestaan geen kant-en-klare recepten voor het begeleiden van een bewoner met een verlieservaring. Iedere situatie moet individueel bekeken worden. Dit blijft moeilijk.

ENKELE UITGANGSPUNTEN Zoektocht Hoe kunnen wij als begeleiders de bewoner uit die doelgroepen ondersteunen? Groeiproces Naast de theoretische kennis is leren uit ervaring heel belangrijk. Remmingen Niet alle neuzen in dezelfde richting Onbegrip van ouders of familie

Soorten verlieservaringen Ouder/grootouder/familielid Medebewoner Andere verliessituaties (veranderen van leefgroep, wegvallen van een vertrouwde begeleider, veranderen van vertrouwde kamer, een nieuwe bewoner in de leefgroep, dier)

DOELGROEP 1 Ontwikkelingsleeftijd 0-18m : uitgangspunten Rekening houden met de emotionele ontwikkeling naast de cognitieve leeftijd De betekenins van de hechtingsrelatie Er is geen doodsbesef Begrijpen niet wat dood en sterven is Reageren schijnbaar niet of weinig op het verlies Reageren op spanning is mogelijk

VOORBEELDEN Verlies van een medebewoner: Mieke, een bewoner uit een belevingsgerichte leefgroep, is gestorven. De begeleiders uit de leefgroep zijn door het verlies zeer aangedaan. Door hun ontwikkelingsniveau begrijpen de andere bewoners niet dat Mieke gestorven is. Toch zijn er bewoners die de spanning in de leefgroep ervaren. Andere verliessituatie: Sofie verandert van leefgroep. Bieke, de maatschappelijk werker, komt binnen en ziet dat Sofie hevig weent. Zij wil haar troosten maar het lukt haar niet. Plots schiet het haar te binnen dat Sofie vrijdag naar huis gaat. Bieke zegt: mama komt jou vrijdag naar hier halen. Sofie houdt op met wenen! Verlies van een ouder: Mama komt Marijke wekelijks de vrijdagavond halen. Plots sterft mama. Als de vrijdagavond de deur van de leefgroep opengaat, kijkt Marijke in de richting van de deur.

Hoe gaan we daar als team mee om ? In team overleggen: individueel bekijken aandacht voor hebben erkennen van de signalen en ze benoemen ruimte scheppen voor emoties warme, liefdevolle aandacht en zorg troosten nabijheid knuffelmoment sfeersituatie scheppen herinneringshoekje maken

DOELGROEP 2 Ontwikkelingsleeftijd 18-36m : uitgangspunten Rekening houden met de emotionele ontwikkeling naast de cognitieve leeftijd De betekenis van de hechtingsrelatie Er is geen doodsbesef Begrijpen niet wat dood en sterven is Mogelijk ervaren zij het gemis pas veel later. Uitgestelde rouw Dit kan gepaard gaan met een verandering in gedrag.

VOORBEELD Tineke heeft een hechte relatie met haar ouders. Zij gaat elke week naar huis. Papa is niet meer zo jong en wordt ernstig ziek. Hij wordt opgenomen in het ziekenhuis en na enkele weken sterft hij. Daardoor gaat Tineke onregelmatig naar huis. De vrijdagavond hangt de foto van naar huis gaan niet meer elke week op het communicatiebord. De laatste maanden toont Tineke aan dat ze het jammer vindt om niet meer naar huis te gaan. Dit door “onopvallend” te wenen, het communicatiebord goed in de gaten te houden.

Hoe gaan we daar als team mee om ? Stappenplan STAP 1 : Boodschap meedelen aan de bewoner In overleg met de familie. Wie deelt de boodschap mee? Waar deel je dit mee? In overleg met de logo voor visuele ondersteuning. STAP 2 : Boodschap meedelen aan de medebewoners STAP 3 : Boodschap meedelen aan het netwerk van de bewoner.

STAP 4 : Bezoek aan het funerarium In overleg met de familie: indien nodig motiveren. In overleg met de begrafenisondernemer: Tijdstip: (evt. buiten de openingsuren) Zien van de kist en de kisting Afspraken maken over crematie of begrafenis In overleg met de logo voor visuele ondersteuning In overleg met het team: wie gaat mee met de bewoner? Hoe gaan we dat doen? (bloemetje, een tekening...) foto’s nemen Indien de bewoner daarvoor kiest: ga nog eens naar het funerarium Ga eventueel nog eens langs bij de familie

STAP 5 : Bijwonen van de begrafenis of crematie In overleg met de familie In overleg met de logo voor visuele ondersteuning Indien haalbaar en aangewezen, aanwezig zijn wanneer de kist wordt toevertrouwd aan de aarde of bij het plaatsen van de urn Foto’s nemen Rouwmaaltijd bijwonen STAP 6 : Nazorg : aandacht voor uitgestelde rouw

Ons belangrijk ondersteuningsmateriaal Verliescirkel voor de begeleiders Foto’s Via de logo: visualisaties van het gebeuren (met daarbij het gebruik van de smoggebaren) Herinneringen van de overledene. Herinneringen uit het ouderlijk huis Ontwikkelen van een herinneringsdoos Werken met een herinneringsboek Persoonlijke ondersteuning aan de hand van het ondersteuningsmateriaal. Verdrietkoffer Branden van een troostkaarsje Aanwezigheid bij de ziekenzalving Laten leegstaan van de kamer Lege stoel in de leefgroep De “Stille Plek” waar de naam van de gestorven bewoner of een personeelslid in dienst toen hij stierf een plaats krijgt. Een herinneringsmoment na de uitvaart in de kapel. Kerkhofbezoek Indien mogelijk de structuur van het naar huis gaan van de bewoner behouden UIT DIT MATERIAAL KAN GEKOZEN WORDEN EN INDIVIDUEEL AFGESTEMD WORDEN

Contactgroep ondersteuning bij verlies en rouw Wie ? Frequentie van samenkomen ? Doelstelling : Informeren van elkaar Evalueren Verbeterpunten vastleggen Hiermee gaan we aan de slag, het zijn hulmiddelen bij het ondersteunen van bewoners met een ernstig meervoudige beperking die afscheid moeten nemen en dit in de ruime zin van het woord. We hebben zeker de waarheid niet in pacht, het is een moeilijke opdracht waarbij we ons soms heel onmachtig voelen…