Richtlijnenboek ACTIVITEITENGROEP stadsontwikkeling & recreatie NIEUWE INZICHTEN 29-11-2011

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUD Methodologie Toepassingsgebied (Screening) Scoping van de relevante ingreep-effectrelaties Algemene inhoudelijke aspecten (alternatieven, ontwerpend onderzoek, ...) Methodiek inhoudelijke uitwerking van de verschillende milieuthema’s en disciplines Inhoudelijke aandachtspunten per discipline en thema 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie METHODOLOGIE FAZE 1 Analyse gevalstudies Bevraging initiatiefnemers Actuele kennis effectvoorspelling en –beoordeling in binnen- en buitenland Analyse bestaande richtlijnenboek STUURGROEPOVERLEG (Dienst Mer, MER-deskundigen, adviesinstanties) FAZE 2 Ontwerp richtlijnenboek STUURGROEPOVERLEG Definitief richtlijnenboek 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie TOEPASSINGSGEBIED (SCREENING) Rubrieken van bijlage II: Rubriek 10 b Stadsontwikkelingsprojecten, met inbegrip van de bouw van winkelcentra en parkeerterreinen. Rubriek 12 a Vakantiedorpen, hotelcomplexen buiten stedelijke zones, permanente kampeer- en caravanterreinen, themaparken, skihellingen, skiliften en kabelspoorwegen, met bijhorende voorzieningen. Rubriek 12 c Aanleg van golfterreinen Rubriek 13 Wijzigingen 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie SCOPING VAN DE RELEVANTE INGREEP-EFFECTRELATIES KENMERKEN ACTIVITEITENGROEP M.E.R.-NIVEAU RELEVANTE EFFECTGROEPEN SCOPING STUDIEGEBIED POTENTIËLE IMPACT 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie KENMERKEN Hinder (lucht, geluid, visueel) Barrière-effecten Direct ruimtebeslag Wijzigingen aan het watersysteem Microklimaat Vergraving Wijzigingen in verkeer en transport Gebruik natuurlijke hulpbronnen 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie VERSCHILLEN (studiegebied/activiteit) Locatie: stedelijk, randstedelijk of buitengebied Ruimte-inname / aandeel bebouwing (winkelcomplex vs. golfterrein) Intensiteit exploitatie- en onderhoudsfase 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Getrapte procedure ruimtelijke planvorming - milieuonderzoek 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Sleutel-, optie- en niet-relevante disciplines 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie MER-niveau Niveau Plan-m.e.r. Sleutelaspecten: milieueffecten die bijdragen tot de besluitvorming over het plan (keuzes voor ruimtelijke inrichting) Permanente effecten (vnl. tijdens de exploitatie, uitgezonderd effecten tijdens de aanleg met een permanent effect) Ruimtelijk onderscheidende effecten Voldoende differentiërend naar besluitvorming – optimalisatie plan Niet-sturende effecten i.f.v. relevante kennisoverdracht naar andere disciplines Niveau Project-m.e.r. Milieueffecten die bijdragen tot besluitvorming over het project (milieuvergunning / stedenbouwkundige vergunning) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Karakteristieken studiegebied Afbakenen aandachtsgebieden per effectgroep vermijdt overbodig onderzoek 2 types aandachtsgebieden: Bijzonder beschermde gebieden (Zie juridisch & beleidsmatig kader) Bijzonder kwetsbare gebieden (Bv. overstromingsgebieden, relictzones/ankerplaatsen, stiltegebieden, woonconcentraties, herbevestigde agrarische gebieden, …) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie ALGEMENE INHOUDELIJKE ASPECTEN Plan- of projectbeschrijving Doelstellingen Alternatieven Referentietoestand Vastgesteld beleid 2 referentietoestanden Milderende maatregelen Ontwerpend onderzoek 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Formuleren van (duurzame) doelstellingen Duidelijke doelstellingen zijn nodig om alternatieven te kaderen Richtlijnenboek geeft aanbevelingen voor het formuleren van hoofd- en nevendoelstellingen Mogelijke doelstellingen Behoefte aan functies (link met woonbehoeften, parkeerstudie, winkelen, recreatie, groenbehoeften, …) Oppervlakte van de verschillende programma-onderdelen Bijdrage aan beleidsdoelstellingen (ruimtelijke ordening, CO2-neutraal, modal split,…) Keuzes voor ontsluiting/bereikbaarheid Milieu- of omgevingskwaliteit, duurzaamheidsaspecten,… Architectuur en stedenbouwkundige milieukwaliteit 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Formuleren van (duurzame) alternatieven In functie van het vermijden van milieueffecten (zie ook ontwerpend onderzoek) Alternatieven moeten doelstelling van het plan nastreven Hulpmiddel onderzoek alternatieven (bvb. programma-alternatieven) De lagenbenadering (ondergrond, netwerken en occupatie) als model voor integrale afweging in milieuonderzoek. Elke laag heeft haar specifieke bijdrage aan de ontwikkeling. Een onderliggende laag stelt condities aan een bovenliggende. 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Formuleren van milderende maatregelen Wanneer milderende maatregelen onvoldoende in de doelstelling en/of alternatieven vervat zijn Aandacht voor: m.e.r.-niveau Inpasbaarheid in de ruimtelijke plannen of via flankerend beleid Realisatie door initiatiefnemer of derden Het procesgeïntegreerd opnemen van milieumaatregelen (zie ontwerpend onderzoek) is veelal efficiënter 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Voorbeeld: Project Blauwe Boulevard te Hasselt Publiek Private samenwerking maakt financiering parkgebied binnen het project mogelijk: Initiatiefnemers van de deelprojecten storten bijdrage in een fonds De stad wendt dit fonds aan om het gemeenschappelijk parkgedeelte te realiseren Interessante formule om milderende maatregelen van publieke of semi-publieke ruimte te realiseren 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Ontwerpend onderzoek Manier van ontwerpen waarbij tijdens de ontwerpfase (locatie, inrichting) reeds rekening gehouden wordt met diverse aspecten, waaronder alle milieuaspecten Milieubeoordeling en ontwerpfase lopen gelijktijdig Plan of project worden doorheen het proces bijgesteld Voordelen! Evenwicht tussen milieukundige, ruimtelijk-stedenbouwkundig, technische aspecten Vermijdt een te gedetailleerd voorontwerp (bijstelling achteraf financieel ingrijpend) Voortdurende interactie tussen de randvoorwaarden verhoogt de kwaliteit 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Ontwerpend onderzoek Kennisgeving Doelstellingen in detail Plan van aanpak ontwerp onderzoek Kader van aandachtspunten en randvoorwaarden waarrond alternatieven worden ontwikkeld Klassiekere proces Kennisgeving Plan of project in detail Alternatieven minder diepgaand/geïntegreerd 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Milieukundige en ruimtelijk-stedenbouwkundige parameters in ontwerpend onderzoek Fase Te bestuderen parameters Juridisch-beleidsmatige eisen (milieu, ruimtelijke ordening,…) Klanteneisen en gebruikerseisen (operationeel) Milieuverkenning Ruimtelijk-stedenbouwkundige verkenning (op hoofdlijnen) Ondergrond: kwetsbaarheid van het fysisch systeem Bodem Water Netwerk: ontsluiting ten aanzien van verschillende modi Structuur van de bereikbaarheid Doordringbaarheid Verkeersafwikkeling Occupatie Landschappelijke structuur Ruimtegebruik Ruimtelijke dynamiek Mono- en multifunctionaliteit Duurzaamheid Zoninval Dichtheid Milieuhinder en belemmeringen vanuit verschillende (externe) bronnen Geluidsklimaat - geluidsbelastingsniveaus (weggeluid, industriegeluid) Geur Trillingen, … Milieuruimteplan Milieukundige randvoorwaarden die de ‘ruimte’ aangeven, waarbinnen bepaalde functies kunnen worden gerealiseerd Kansen, keuzen, noodzakelijke maatregelen om bepaalde (gevoelige) functies te kunnen realiseren Ontwerpprincipes Zoneren Schaal Hinder Scheiden Functionele relaties Verweven Toegankelijkheid Mobiliteit Doelstellingen Functies Dynamiek Ruimte Spreiden Concentreren Relaties Verbinden 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Methodiek inhoudelijke uitwerking van de verschillende milieuthema’s en disciplines Afbakening en beschrijving van het studiegebied Effectvoorspelling en -beoordeling Bestudeerde parameters Analysemethoden en voorstellingswijzen Milderende maatregelen Monitoring en postevaluatie Elementen van belang voor discipline-overschrijdende afweging? 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline BODEM Aandachtspunten : Ontwikkellocaties versus kwetsbaarheid van zones Recreatiedruk in omgeving (zachte/harde recreatievormen – (niet-)geregelde recreatie Selectief geologisch ontgraven (hergebruik als grondstof) Bestaande bodemverontreinigingen (grondverzet/sanering) Zettingsgevoelige bodems (bemalings/constructietechnieken, ophogingen) Gevaarlijke stoffen (laad- en loszones van winkelpanden) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline WATER Waterkwantiteit: vasthouden/hergebruiken – bergen - afvoeren Waterkwaliteit: schoonhouden – scheiden – schoonmaken Oppervlaktewaterstructuren verweven in stedenbouwkundige plannen Zwembaden : Water- en energieverbruik (BBT) - spui- en spoelwater filters (AOX) Koude-warmteopslag: pro/contra’s aquifer versus buizenstelsel Permanente drainage (recreatie, woonwijken, ...) Overstromingsvrij bouwen Boringsvrije zones (perforatie afschermende lagen) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline MENS-VERKEER Integratie MOBER in MER: vroegtijdige afstemming bvb. referentiesituatie - geplande situatie (mober = mobiliteitsprofiel) bvb. verkeersveiligheid, verkeersleefbaarheid (mober = evaluatie verkeerssysteem) Recreatie, shopping: invloedsgebied, herkomstonderzoek Toedeling bestemmingsverkeer project Netmanagement: objectieve onderzoeksmethode voor optimalisatie bus- en tramnet i.f.v. de vraag (versus basismobiliteit) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline MENS-VERKEER Methodiek “objectieve verkeersleefbaarheid” (verkeerskenmerken en ruimtelijke kenmerken) Parkeerdruk Laag aanbod (modal split) Dubbelgebruik PP Hoge verkeersgenererende werking in lage frequentie: capaciteit “5de drukste dag per jaar” Interdisciplinaire gegevensuitwisseling: Verkeersmodellen: spitsuurintensiteiten Geluid: maatgevende perioden dag-avond-nacht (3 sets intensiteiten): “doorsnedetelling” voor bestaande toestand of vergelijkbare Lucht: ”etmaalintensiteit” voor maatgevende dag 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline LUCHT Model: CAR en IFDM-traffic Welk model wanneer te gebruiken? Beperkingen bij impactbepaling? (reikwijdte studiegebied) Emissies parkings Impact van verkeers- en verwarmingsemissies zijn meest relevant Richtwaarden projectgroottes met bijdrage >1% PM10/NO2 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline LUCHT Aspecten klimaat/CO2-neutraliteit winnen aan belang Evaluatie eq CO2-emissies: enkel kwantitatieve invulling wanneer plan of project verantwoordelijk is voor een aanzienlijke emissie (extra emissie van >150 ton CO2/jaar = 0.001% emissie in 2009) Hoewel moeilijk te kwantificeren, niet onbelangrijk! (1000 personenwagens/dag afstand 3 km) Steeds maatregelen nemen om broeikasgasemissie te beperken (mitigatie): Energiezuinige woningbouw Doordacht lokatiebeleid Ruimtelijke organisatie afgestemd op gebruik van duurzame vervoersmodi Opnamecapaciteit van luchtpolluenten verhogen (groen- en/of waterelementen) Beperking hitte-eiland door optimale luchtcirculatie via groen- en waterelementen 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline GELUID & TRILLINGEN Aandacht voor ‘traditionele’ geluidsbeperkende maatregelen tijdens de aanlegfase Aandacht voor verkeersafwikkeling (ook technologieën zoals fluisterasfalt,…) Specifieke geluidsbronnen: aandachtspunten/rekenparameters cinemacomplexen, sportstadia, themaparken, skibanen, golfterreinen, parkings, … Aandacht voor ruimtelijke inrichtingsprincipes Effect van het plan/project op de omgeving reduceren Effect van de omgeving op de nieuwe activiteit (bvb. wonen) beperken Afstand (buffer) Geluidsafschermende maatregelen Functie-indeling optimaliseren Extra akoestische gevel- en dakisolatie 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline FAUNA & FLORA Groene gordels, vingers, netwerken, blauwe aders en allerhande groottes en vormen van groengebieden en publieke ruimten kunnen de omgevingskwaliteit in de stad verhogen Rustverstoring fauna door recreatiedruk (case-studie) Enkele aanbevelingen: Integreren van bestaand groen Alternatieve begroeningsmogelijkheden (groendaken, gevelbegroening,…) Groennormen Potenties van combinaties ‘groen en water’ benutten op stedelijk schaalniveau, groen inmengen op lagere schaalniveaus Recreatieprojecten in buitengebied: traditionele benadering van de discipline 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED & ARCHEOLOGIE Erfgoedwaarden Archeologievriendelijke alternatieven: afstemming behoeften archeologie – ruimtelijke ordening in vroeg stadium Stedelijke context: meer gedetailleerde benadering van cultuurhistorie: archeologie, bouwhistorie, landschapshistorie (in relatie) BeWaEr-zones (toekomst) (bekend waardevol archeologisch erfgoed zones) Transformatie van bouwkundig erfgoed: Ontwikkelingsperspectieven in nieuw project (ipv louter negatieve effecten) Ruimer geïnterpreteerde erfgoedwaardering: historische waarde - locuswaarde (stedenbouwkundige waarde) - estetische waarde - fysische toestand Toegankelijk maken van erfgoedsites (tijdelijk op permanent) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED & ARCHEOLOGIE Landschapsontwikkeling Behoud en versterking van ruimtelijke kwaliteit van landschap of kansen voor nieuwe identiteit Behoud van variatie en contrasten in landschap (historische structuren en samenhang, oorspronkelijk bepalende factoren bodem/water herkenbaar houden) 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline MENS-RUIMTELIJKE ASPECTEN Ruimtelijke structuur Structuur van wonen, economisch, groen, verkeer, recreatie: ruimtelijke structuurplannen als toetsingskader Ruimtegebruik Gebruiksfunctie, ruimte-inname (eigendomsstructuur), intensiteit ruimtegebruik Beoordelingskader recreatief medegebruik buitengebied (LDR en Grontmij, 2010) Gebruikskwaliteit toegankelijkheid, zichtrelaties Ruimtelijk voorkomen korrel (opp klassen, bebouwingsindex, ..) en reliëf (hoogbouw, aaleg in kenmerkend reliëf) Belevingskwaliteit schaduw, leesbaarheid, sociaal veiligheidsgevoel 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline MENS-GEZONDHEIDSASPECTEN Lokatie- en inrichtingskeuzes: Luchtkwaliteit Geluid en/of trillingshinder Verspreiding gevaarlijke stoffen Electromagnetisch stralingsniveau Lichtklimaat (schaduwwerking) en windhinder Kwaliteit en veiligheid openbare ruimte Gezondheidseffectscreening (RIVM): plan-MER Integrale beoordeling van gezondheidseffecten Health Impact Assessment (HIA): project-MER Gedetailleerde data noodzakelijk 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline KLIMAAT (Micro-)klimaat is relevant voor deze activiteitengroep: stad als warmte-eiland Algemeen: Klimaat kan aan bod komen in verschillende disciplines Toetsen aan effect van het plan of project op het klimaat en toetsen van de klimaatbestendigheid van een plan of project 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-discipline KLIMAAT Mitigatie (emissies broeikasgassen verminderen) Enkel toetsen wanneer het plan of project een belangrijke toename van broeikasgassen tot gevolg heeft Meenemen in discipline Lucht Adaptatie (kwetsbaarheid verminderen) Wat is de invloed van het plan of project op het omgevingsklimaat Enkel mee te nemen in bijzondere gevallen: grote aandelen nieuwe verharde oppervlakte, droogleggen van waters in stedelijk gebied,… Is het plan of project klimaatbestendig? Enkel relevant voor projecten > 50 jaar Bvb. overstromingen 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie Voorbeeld: Adaptatieprogramma Rotterdam Oplossingen voor wateroverlast bij piekbuien? ‘Waterpleinen’ als middel om om te gaan met hevige regenval Tijdelijk ondergronds bergen van regenwater in parkeergarages 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-thema MATERIALEN & AFVAL MER: toetsen / nastreven van duurzaam beheer van de materialenkringloop, zowel wat betreft input (keuze materialen) als output (afvalbeheer) Gedetailleerde ketenanalyse is binnen kader van m.e.r. niet mogelijk. Wel mogelijk een globaal beeld te schetsen van de materiaalketen. Enkele aanbevelingen: Beperken materiaalgebruik (correcte dimensionering, maatvoering,…) Maximaliseren hergebruik (renovatie, gesloten grondbalans, hergebruik hemelwater,….) Gebruik van duurzame materialen (gerecycleerd materiaal, beperkt onderhoud, weerbestendig, lokaal geproduceerd,…) Scheiden van afvalstromen 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-thema ENERGIE Meestal niet apart in een MER (< andere disciplines). MER: toetsen / nastreven rationeel energiegebruik (geen gedefinieerde normen of toetsingscriteria) Enkele aanbevelingen: De energievraag maximaal verminderen. Duurzame vervoerssystemen Bouwtechnische maatregelen (oriëntatie, isolatie, energie-efficiënte systemen,…) Minder energieverbruik door stadsverwarming? Hernieuwbare energiebronnen optimaal aanwenden. Passieve hernieuwbare energie Zelf produceren van energie Slimme meters en slimme netten Zo efficiënt mogelijk gebruik maken van fossiele energiebronnen voor het eventueel resterende energiegebruik 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN MER-thema DUURZAAMHEID Bij voorkeur in de plan- of projectdoelstelling: ambities inzake duurzaamheid vastleggen Duurzaamheidstoets niet eenvoudig, geen standaard criteria Minstens toetsen aan gestelde ambities Daarnaast zijn een aantal meetinstrumenten ter beschikking Vb. Woongebouwen, afwegingsinstrument DuWoBo Vlaanderen Vb. Wijkniveau, duurzaamheidsmeter stad Gent, Ecopolis doe-wijzer 29/11/2011 P.000807 - Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie