Informatiesessie ‘Project psychofarmaca in woonzorgcentra’ Samen op weg naar minder Deze presentatie heeft informeren en sensibilisering van alle bewoners en/of familieleden van het woonzorgcentrum tot doel. Algemene informatie bij deze presentatie is terug te vinden op p. 26 – 29 van het draaiboek. Doorheen de presentatie zal ook aangegeven worden waar specifieke achtergrondinformatie in het draaiboek terug gevonden kan worden. Algemene tip tijdens het presenteren: wees enthousiast en overtuigd van het project. Deze infosessie dient als ‘bezieling’ van de bewoners en familie, zodat zij overtuigd geraken van het belang van het project. Zie bijvoorbeeld ook de quote op p. 26 van het draaiboek over welke overtuigingskracht een goede infosessie kan hebben. TIP: Het is beter kort en krachtig om de mensen hun aandacht niet te verliezen!

Niet-farmacologische alternatieven Inhoud Inleiding Psychofarmaca Niet-farmacologische alternatieven Uitvoering

Inleiding De inleiding heeft hoofdzakelijk tot doel om bewoners en familie bewust te maken van de grootteorde van het probleem rond psychofarmacagebruik. Het gaat immers over een groot aantal bewoners binnen het WZC.

Enkele cijfers In België verblijft 1.4% van de bevolking (= 8% van de 65-plussers en 42% van de 85-plussers) in woonzorgcentra Meer dan 5.6% van de publieke uitgaven voor geneesmiddelen worden gegenereerd door bewoners van WZC WZC-bewoners gebruiken gemiddeld 8 (0-22) geneesmiddelen waarvan 7 chronisch (> 3 maanden) KCE reports 47 A (D/2006/10.273/61) NVSM directie studiedienst, 2013

Enkele cijfers Het hoogste gebruik werd vastgesteld voor psychofarmaca (79%) Van alle WZC-bewoners gebruikt gemiddeld genomen 54% slaap- en kalmeermiddelen 40% antidepressiva 33% antipsychotica (neuroleptica) Ouderen hebben een groter risico op gezondheidsproblemen, waardoor ze vaak meer geneesmiddelen nemen maar de meeste geneesmiddelen zijn psychofarmaca. Deze cijfers komen uit onderzoek dat in diverse Vlaamse WZC gebeurde. Van alle medicatie die in WZC gebruikt wordt, behoren psychofarmaca tot de meest gebruikte middelen. Vermeld hierbij dat verderop duidelijk gemaakt zal worden waarom dit hoge gebruik nu net problematisch is! Azermai M, Elseviers M, Petrovic M et al. Hum Psychopharmacol. 2011; 26:12-20.

Onze eigen cijfers ? (Voorbeeldgrafiek: deze dient vervangen te worden door de eigen cijfers van het WZC) Voeg hier een grafiek toe waarop de eigen cijfers duidelijk interpreteerbaar zijn. Deze kan bekomen worden door een nulmeting door te voeren aan de hand van de monitoringtool. Zie draaiboek p. 129 en verder, bijlage 23. In de monitoringtool kan je grafieken bekomen. Om bewoners en familie mee te krijgen in het verhaal, is het belangrijk de eigen situatie te schetsen. Zo voorkom je dat het probleem een ‘ver van ons bed’-show lijkt. Kies een duidelijke grafiek die jullie totale psychofarmacagebruik en/of het gebruik van slaapmedicatie, antidepressiva en antipsychotica afzonderlijk schetst. Neem ook voldoende tijd om de grafiek uit te leggen, niet iedereen is immers vertrouwd met het lezen van grafieken.

We willen hier iets aan doen! Start met project ‘Psychofarmaca in woonzorgcentra: samen op weg naar minder’ Doel van dit project? uitwerken van een psychofarmacabeleid aan de hand van 7 stappen uitgeschreven in een draaiboek Waarom dit project? Hoog gebruik van psychofarmaca is niet altijd bevorderlijk voor de levenskwaliteit van onze bewoners. Onder ‘doel’ kan nog een punt over de ondersteuning van de procesbegeleider toegevoegd worden, indien het WZC met een procesbegeleider werkt. Bij deze slides is het belangrijk om de bewoners en familie ervan te overtuigen dat het belangrijk is hier iets aan te doen in het belang van de bewoners. Vanuit jullie beleid zijn hiertoe stappen gezet, door aan de slag te gaan met het draaiboek. Maak hier de overgang naar de volgende slides waarin de nadelen van psychofarmaca toegelicht worden. De reden dat jullie iets aan het gebruik willen doen, is immers omdat het niet altijd een goede levenskwaliteit van de bewoners in de hand werkt!

Psychofarmaca Als achtergrond bij dit onderdeel van de infosessie, lees je best bijlage 12 tot en met 16 van het draaiboek, welke je terug vindt op p. 83 tot en met 114.

NIET-MEDICAMENTEUZE ALTERNATIEVEN Psychofarmaca? DUS: Doel: het gebruik van psychofarmaca bij bewoners efficiënter en effectiever maken, voor een betere levenskwaliteit Onder andere door het ZOEKEN NAAR NIET-MEDICAMENTEUZE ALTERNATIEVEN Wat ? Slaap- en angstmedicatie of benzodiazepines Kalmeermiddelen (voor angst, zenuwen, onrust, …) of antipsychotica Medicatie tegen depressie, verdriet, neerslachtigheid of antidepressiva Waarom afbouwen (bij ouderen in het WZC) ? Sterk verhoogd risico op vallen Verhoogde kans op overlijden bij personen met dementie Negatieve impact op het geheugen … Gebruik deze slide als algemene inleiding op het thema psychofarmaca. Je vat hier nogmaals de drie types psychofarmaca waarover het gaat samen, en legt al iets meer uit waarvoor ze gebruikt worden. Daarnaast trigger je al een eerste keer waarom afbouw belangrijk is, en dit dan vooral bij ouderen in het woonzorgcentrum. Er zijn immers diverse nadelen die spelen. Klik vervolgens 1 keer, waarop de schijf over de slide verschijnt. Benadruk hierbij dat het doel van het project niet is om naar een nulgebruik te gaan, omdat psychofarmaca soms effectief zinvol zijn bij ouderen, maar dat het vooral belangrijk is om ervoor te zorgen dat psychofarmaca die niet zinvol zijn, gereduceerd worden in functie van een optimale levenskwaliteit van de ouderen. De wijze waarop dit zal gebeuren in het project, is onder andere door te zoeken naar niet-medicamenteuze alternatieven, waarover later ook nog wat meer informatie zal volgen.

Antipsychotica Slaapmedicatie Antidepressiva Psychofarmaca Antipsychotica Slaapmedicatie Antidepressiva Om ervoor te zorgen dat je over voldoende kennis beschikt voor dit onderdeel, lees je best bijlage 15 na in het draaiboek, welke je vindt op p. 105 en verder.

Dingen zien of horen die er niet zijn Antipsychotica WAAROM? NADELEN? Extra suf voelen Net onrustig en verward reageren op deze medicatie Soms sneller sterven wanneer personen dementie hebben Dingen zien of horen die er niet zijn Angst en verwardheid Roepen of ronddwalen Geef bij deze slide aan dat antipsychotica bij ouderen meestal opgestart worden in het kader van een dementieproblematiek. Mensen met dementie zien of horen soms dingen die er niet zijn, wat hen angstig en verward kan maken. Je kan hierbij als voorbeeld geven dat wanneer jijzelf een roze olifant in de kamer zou zien, en niemand anders dit ook ziet, je ook aan jezelf zou gaan twijfelen en angstig zou worden. Omdat mensen met dementie echter niet altijd meer verbaal kunnen uiten dat ze angstig zijn, doen ze dit op andere manieren, bijvoorbeeld door te roepen, agressie te vertonen of rond te dwalen. En het is net voor dat gedrag, dat soms storend is voor medebewoners en medewerkers, dat antipsychotica opgestart worden. (Je kan hier altijd een voorbeeldcasus uit het eigen WZC aanhalen (zonder namen te noemen uiteraard). Deze antipsychotica hebben echter veel nadelen. Zo gaan de mensen die het nemen zich soms extra suf voelen, suffer dan we bedoelden, waardoor ze plots niet meer kunnen stappen, of slikproblemen krijgen. Ook hebben antipsychotica soms een tegenstrijdige werking, en maken ze mensen net extra onrustig of verward. Ten slotte, maar zeker niet in het minst, versnellen ze de kans op overlijden bij personen met dementie.

Antipsychotica Slaapmedicatie Antidepressiva Psychofarmaca Antipsychotica Slaapmedicatie Antidepressiva Om ervoor te zorgen dat je over voldoende kennis beschikt voor dit onderdeel, lees je best bijlage 13 na in het draaiboek, welke je vindt op p. 89 en verder.

Slaap- en angstmedicatie WAAROM? Niet goed in slaap kunnen vallen Vaak wakker worden ‘s nachts Te vroeg wakker worden ‘s morgens. Angst Medicatie nodig voor deze problemen? Slaapmedicatie wordt bij ouderen vaak gestart omdat ze niet goed in slaap kunnen vallen, vaak wakker worden ‘s nachts of te vroeg wakker worden ‘s morgens. Ook voor angst wordt soms dit soort medicatie opgestart. Maar: we kunnen ons afvragen of het wel nodig is om deze medicatie op te starten voor deze problemen (ga na deze vraag naar de volgende slide).

Slaap- en angstmedicatie We zien immers dat het natuurlijk en normaal is dat het slaappatroon bij verouderen verandert, en laat het nu net zo veranderen dat we met ouder worden minder diep slapen, meer wakker worden en minder slaap nodig hebben. De problemen waarvoor medicatie gegeven wordt, zijn dus vaak inherent aan ouder worden en dus normaal. Je ziet ook op het slaapdiagram dat een oudere veel minder diep slaapt en vaker wakker wordt dan een jongere persoon. Hoewel dit voor ouderen dus heel vervelend kan zijn, is het niet nodig om hier medicatie voor te nemen, en kan er beter naar andere oplossingen gekeken worden.

Slaap- en angstmedicatie NADELEN Werken maar 2 tot 4 weken Daarna worden je hersenen eraan gewoon/‘verslaafd’ Sneller inslapen MAAR ook sneller wakker DUS: Kwaliteit van slaap is slechter! Suf voelen overdag Sneller vallen Geheugen minder goed … WANT: hoewel ouderen dit zelf soms niet altijd beseffen, zijn er best veel nadelen verbonden aan het nemen van dat ‘slaappilletje’. Slaapmedicatie werkt maar 2 tot 4 weken. Nadien worden de hersenen eraan gewoon, en als men dezelfde dosis behoudt, heeft dit geen effect meer op de slaap. Het heeft dan vooral nog een psychische werking. De bewoner denkt dat hij of zijn niet kan slapen zonder het pilletje, waardoor hij/zij het blijft nemen. Het lichaam geraakt gewoon aan het geneesmiddel waardoor men er afhankelijk van wordt. Slaapmedicatie zorgt er voor dat je sneller inslaapt, maar je wordt ook sneller wakker, waardoor de slaapkwaliteit eigenlijk minder is. Veel slaapmedicatie heeft een langere werkingsduur. Hierdoor werken ze vaak langer (12-14u) dan de effectieve slaapduur (+-7u), hierdoor heeft de medicatie nog effect terwijl men al wakker is. De bewoner is suffer, waardoor hij/zij sneller kan vallen en het geheugen minder goed werkt. Als iemand al een lange tijd slaapmedicatie neemt, heeft die de dempende werking overdag niet meer door. Toch geven veel ouderen die stoppen met deze medicatie aan dat ze zich helderder voelen en dat ze niet door hadden dat ze al jaren ‘verdoofd’ waren. Omdat beelden meer zeggen dan woorden, kan je het effect van slaapmedicatie op de mobiliteit ook aantonen door de stapfilmpjes van Marcel te tonen, welke je terug vindt in volgende link: https://www.youtube.com/watch?v=yfuMayBqwh4&t=1s . Marcel nam in het eerste filmpje twee psychofarmaca. Je ziet dat hij traag wandelt, ondersteuning van de kinesist nodig heeft en moeizaam draait. Na afbouw, in het tweede filmpje, zie je dat hij veel vlotter stapt, een helderdere blik heeft, veel vlotter draait, enzovoorts. Geef hiermee ook aan aan de bewoners en familie dat je dus geen fabeltjes vertelt, dat er echt wel een impact is!

Slaap- en angstmedicatie VOORDELEN van stoppen! Verbeteren van de slaap Minder risico op vallen Minder risico op verslechteren geheugen Een pilletje minder! = goedkoper Meer levenskwaliteit Er zijn dus diverse voordelen van stoppen, zoals het filmpje van Marcel ook illustreert. Punt 4: slaapmedicatie wordt vaak niet terugbetaald. Uit onderzoek in WZC Leiehome, waar het project oorspronkelijk startte, bleek zo dat het stoppen met slaapmedicatie tot 4 euro per maand besparing kan opleveren voor een bewoner. Wat op jaarbasis toch al een mooie som oplevert. Het is mogelijk dat je hier diverse reacties krijgt, zoals ‘ja maar, ik neem maar een ‘slapertje’, dat kan geen kwaad’. Probeer hen er echt van te overtuigen dat dit ook wel degelijk een impact heeft!

Antipsychotica Slaapmedicatie Antidepressiva Psychofarmaca Antipsychotica Slaapmedicatie Antidepressiva Om ervoor te zorgen dat je over voldoende kennis beschikt voor dit onderdeel, lees je best bijlage 14 na in het draaiboek, welke je vindt op p. 97 en verder.

Antidepressiva DUS NIET: rouw, aanpassen aan verblijf in WZC, … WAAROM ? Stemming verbeteren Niet over somberheid heen geraken  depressie Maar: enkel aangeraden bij ernstige depressie! DUS NIET: rouw, aanpassen aan verblijf in WZC, … Hier beter eerst psychologische begeleiding NADELEN ? Bijwerkingen (zoals hartkloppingen, wazig zien, hoofdpijn,…) Invloed op werking andere geneesmiddelen Licht toe dat antidepressiva vaak gegeven worden om de stemming te verbeteren. Wanneer ouderen niet over somberheid heen geraken, kan het zijn dat ze een depressie hebben. Vanuit medische richtlijnen zijn antidepressiva echter enkel aangeraden bij ernstige depressies. Ze hoeven dus niet opgestart te worden voor rouw, het aanpassen aan het verblijf, enzovoort. Dit zijn immers geen depressies, maar normale gevoelens, en indien deze lang aanslepen, kan psychologische begeleiding veel zinvoller zijn. Belangrijk daarbij is dat zo’n begeleiding niet door een psycholoog geboden moet worden. Iedereen met gespreksvaardigheden kan dit doen (bv. ook verpleegkundigen, ergotherapeuten, …). Ook vrijwilligers en onderhoudsmedewerkers die vaak veel tijd op de kamer van een bewoner doorbrengen, kunnen hun steentje bijdragen. Ook antidepressiva hebben veel nadelen. Zo geven ze diverse bijwerkingen, maar beïnvloeden ze ook de werking van andere geneesmiddelen, bijvoorbeeld bepaalde hartmedicatie.

Niet-farmacologische alternatieven Achtergrond vanuit het draaiboek bij dit onderdeel is te vinden in bijlage 18, 19 en 20 (p. 114 tot en met 122).

Betekenisvolle activiteiten Wat is/betekent activiteit voor jullie? Trigger de aandacht van de bewoners en familie weer even door aan hen te vragen wat activiteit voor hen betekent? Laat hen een aantal voorbeelden geven, en vat vervolgens samen dat activiteit dus meer is dan ‘een activiteit die georganiseerd wordt’, maar dat het alles is wat we doen van zodra we onze ogen openen, totdat we ze weer sluiten.

Betekenisvolle activiteiten Om psychofarmaca succesvol te kunnen verminderen, is het dus belangrijk om iets betekenisvol in de plaats te bieden Tweeledig doel: Alternatief bieden bij afbouw van psychofarmaca Voorkomen van opstart psychofarmaca door verhogen levenskwaliteit bewoners Om succesvol te kunnen verminderen met psychofarmaca, is het dus belangrijk om maximaal in te zetten op die levenskwaliteit, en betekenisvolheid in de plaats te geven aan de bewoners. Door dit te realiseren, bereik je eigenlijk twee doelen: enerzijds bied je bewoners die psychofarmaca gebruiken een alternatief aan, en anderzijds werk je preventief: door de levenskwaliteit van bewoners te verhogen, gaat er minder nood zijn aan de opstart van psychofarmaca.

Betekenisvolle activiteiten Hoe ? Aanbod door WZC Vraag van bewoner Hoe kan je dit doen: door het aanbod aan activiteiten van het WZC meer aan te passen aan de vraag van de bewoner en meer ‘op maat’ te gaan werken.

Op zoek naar betekenisvolle activiteiten Aanpak ? Diverse mogelijkheden: Persoonsgerichte interventies bv. Verdikking aan potlood aanbieden, zodat kruiswoordraadsels maken nog mogelijk is. Omgevingsgerichte interventies bv. Aangename zithoeken creëren waar mensen kunnen samen komen. Activiteitsgerichte interventies bv. Culturele activiteiten organiseren Geef aan de bewoners en familie mee dat het kan zijn dat er samen met hen wordt gezocht naar nieuwe betekenisvolle activiteiten. Aan de hand van deze dia kan je enkele voorbeelden weergeven. Om dit te realiseren, bestaan er diverse mogelijkheden. (zie p. 117-118 in het draaiboek voor toelichting en voorbeelden.) Je kan hier eventueel ook de Betekenisvolle Activiteiten Methode (BAM) vermelden, die je in bijlage 19 van het draaiboek terugvindt, als mogelijke totaalaanpak.

Op zoek naar betekenisvolle activiteiten Voorbeelden: Piano op kamer van bewoner Culturele activiteiten tussen 18u en 19u Activiteiten in vaste groep tussen 15u en 17u Aansluitend bij avondmaal Kaartgroep PC-lessen volgen buitenshuis Praatgroepen Voorbeelden van betekenisvolle activiteiten die reeds in andere WZC gerealiseerd werden, staan hier opgesomd. Men zag effectief dat het psychofarmacagebruik verminderde bij de bewoners waarvoor deze activiteiten opgestart werden.

Hoe gaan we aan de slag? Verduidelijk aan de bewoners en familie dat er mogelijks heel wat dingen kunnen veranderen doorheen de komende maanden. Er wordt in het woonzorgcentrum gezocht naar een effectief en efficiënt psychofarmacagebruik.

En nu concreet !!! Verantwoordelijken project: Psychofarmacateam Psychofarmacacoördinator CRA en apotheker Geef hier aan wie de verantwoordelijken voor het project zijn.

Wat kan je verwachten? De medicatiecijfers van alle bewoners worden geëvalueerd Bij sommige bewoners kan medicatie afgebouwd worden Zoeken naar nieuwe niet-medicamenteuze alternatieven, zoals: … Hier geef je kort mee wat de grote lijnen van het project zijn. Er zijn veel kleine acties in het project maar de kernopdracht zijn deze drie acties kort samengevat. Geef aan de bewoners en familieleden mee dat er de komende maanden wat dingen kunnen veranderen. Het kan dat de arts in samenspraak met de bewoner kijkt of één van zijn geneesmiddelen wordt afgebouwd. Het zorgpersoneel zal hen hier voldoende over informeren en in ondersteunen. Samen met de bewoners wordt er gekeken naar niet-medicamenteuze alternatieven waardoor het geneesmiddel niet meer nodig is. Hierdoor gaat de bewoner zich fitter en alerter voelen. Vul zelf mogelijke niet-medicamenteuze alternatieven aan, misschien hebben jullie in het team al eens nagedacht over nieuwe mogelijkheden. Je kan dit moment ook gebruiken om eens te luisteren naar de ideeën van de bewoners. Misschien zit er wel een goed idee tussen en zo betrek je de bewoners en familie ook in het project.

Maar we hebben vooral jullie als bewoners nodig! Jullie motivatie om medicatie af te bouwen Jullie voorkeur voor activiteiten Wat kan jullie helpen om hier tevreden(er) te zijn? Sterk benadrukken en bewoners een laatste maal motiveren. Eventueel bevragen wie dit al zou zien zitten? Daarnaast aangeven dat ook familie nodig is om de activiteiten mee op poten te zetten en om bewoners te motiveren en te steunen bij afbouw.

BEDANKT ! Medicatie verminderen? Ideeën voor activiteiten? Aarzel niet om ons te contacteren: Afdelingshoofd of medewerkers Psychofarmacacoördinator Arts Bewonersactiviteiten en kinesisten - Vul de naam van de psychofarmacacoördinator in op de slide (daarvoor voorziene plaats). - Motiveer nog een laatste keer bewoners/familie!

Vragen ???