1 EINDRAPPORTAGE deel 1 Algemeen beeld en achtergrondinformatie Juli 2003 Marktconsultatie Capaciteitsplan

2 Aanleiding  Na afronding van het Capaciteitsplan is binnen TenneT de wens ontstaan om marktspelers te consulteren over de opzet en inhoud van de verkenning van de elektriciteitsmarkt;  Hiervoor is een breed spectrum aan bedrijven bezocht, zoals: productiebedrijven, brancheorganisaties, leveringsbedrijven, consultants en handelaren;  In totaal zijn 21 partijen benaderd en allen hebben hierop positief gereageerd. De gesprekken zijn in een zeer constructieve sfeer verlopen.

3 Marktconsultatie Capaciteitsplan Algemeen beeld  Ondanks het feit dat partijen vanuit eigen perspectief de verschillende thema's hebben benaderd, is uit de consultatieronde toch een vrij algemeen beeld naar voren gekomen dat de elektriciteitsmarkt op dit moment nog een groot aantal onzekerheden kent dat het fundament van de totale markt sterk ondermijnt;  Deze onzekerheden strekken zich uit op het terrein van de marktordening en het Nederlandse en Europese overheidsbeleid inclusief regulering;  Volgens geïnterviewden zullen met name overheden snel keuzes moeten maken om te komen tot een stabiel leve l playing field, dat de basis moet vormen voor een gezond investeringsklimaat.

4 Marktconsultatie Capaciteitsplan Belangrijkste onzekerheden:  Effecten van toekomstige systemen voor emissiehandel in kooldioxide, zwavel- en stikstofoxides;  Ontwikkeling duurzaam;  Uitbreiding interconnectorcapaciteit in Nederland en Europa;  Sluiting nucleair;  Afloop liberalisering en privatisering gas- en elektriciteitsmarkt;  Harmonisatie van tarieven;  Wel of niet ontstaan van marktmacht bij ontstaan van een oligopolie binnen EU. Op de volgende pagina’s worden deze onzekerheden verder toegelicht.

5 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Effecten van toekomstige systemen voor emissiehandel in kooldioxide, zwavel- en stikstofoxides op de elektriciteitsmarkt  Door politieke onduidelijkheden wordt emissiehandel in toekomstscenario’s van bedrijven vaak als een groot risico meegenomenen. Resultaat is een terughoudende opstelling bij producenten voor nieuwbouw van vermogen. De belangstelling voor nieuwbouw van kolenvermogen is op dit moment zelfs zeer gering;  Ook investeringsplannen voor levensduurverlenging worden in de tijd opgeschoven, omdat emissiehandel kan leiden tot aanzienlijke milieu- investeringen en/of kosten voor oude eenheden;  Verder is er bezorgdheid dat er verschillende nationale handelssystemen voor emissierechten komen i.p.v. één EU-systeem, waardoor er geen level playing field zal ontstaan;  In de markt is het onduidelijk of overheid op basis van milieu- overwegingen over wil gaan tot extra stimulering van WKK.

6 Marktconsultatie Capaciteitsplan CO 2 -emissiehandel in Nederland  In 2002 is door de Nederlandse overheid ingezet op het cap-and-trade systeem van de Europese Commissie;  Dit systeem zal vanaf 2005 gefaseerd worden ingevoerd;  In dit systeem wordt een vaste hoeveelheid emissierechten beschikbaar gesteld aan de gezamenlijke deelnemers van de emissiehandel, waardoor een absoluut plafond ontstaat (de cap);  Het aantal uitgegeven rechten is gelijk aan de uitstoot die zonder beleid zou plaatsvinden minus de reductiedoelstelling. Rechten zullen in de proefperiode gratis aan partijen ter beschikking worden gesteld (grandfathering).

7 Marktconsultatie Capaciteitsplan Mogelijke effecten introductie CO 2 -emissiehandel  In een recente studie laat McKinsey zien dat de prijs voor CO 2 -emissierechten in een volledige marktomgeving op 25 Euro/ton kan uitkomen. Hierdoor zullen elektriciteitsprijzen stijgen en zal kolen door gas verdrongen worden;  Grandfathering zal volgens McKinsey leiden tot onverwachte winsten voor vele elektriciteitsproducenten. Bron: These charts were originally published in "Climate change for Europe's utilities“, The McKinsey Quarterly, 2003 Number 1, and can be found on the publication's Web site, Copyright (c) 2003 McKinsey & Company. All rights reserved. Reprinted by permission.

8 Marktconsultatie Capaciteitsplan Mogelijke effecten introductie CO 2 -emissiehandel (vervolg)  McKinsey signaleert verder dat Europese beleidsmakers een balans moeten zien te vinden in het realiseren van de volgende doelstellingen: handhaven competitieve elektriciteitsproductie Bron: "Climate change for Europe's utilities“,The McKinsey Quarterly maximeren van kleinverbruikersprijzen reductie van CO 2 -emissies

9 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Toekomstige stimulering duurzaam (1)  De verwachting voor de komende jaren is nog steeds dat er sterke nationale verschillen blijven bestaan in de subsidiëring van duurzaam. Op lange termijn zal duurzaam een EU fiscaal-subsidie product worden. Over de tijdshorizon waarbinnen deze wijzigingen moeten plaatsvinden bestaat echter grote onzekerheid;  De CO 2 -doelstellingen van de verschillende landen zullen voor een deel de nationale subsidiemogelijkheden voor duurzaam gaan bepalen. Deze ontwikkelingen kunnen het ontstaan van een level playing field in de weg staan;  In Nederland loopt de ontwikkeling van off-shore wind vertraging op doordat overheid het concessiestelsel voor de Noordzee nog niet heeft bekrachtigd. Er worden pas vergunningen afgegeven op het moment dat het consessiestelsel is afgerond.

10 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Toekomstige stimulering duurzaam (2)  Sterke lobby van milieu- en actiegroepen wordt als een onzekerheid gezien voor de uitbreidingsplannen van zowel off- als onshore wind en biomassaprojecten. Het verkrijgen van vergunningen is meestal het grootste obstakel voor projecten;  Het voornemen van de overheid om drie jaar na invoering van de MEP- regeling differentiatie aan te brengen in de subsidie voor kleinschalige biomassa, kan een rem vormen voor de ontwikkeling van deze optie.

11 Marktconsultatie Capaciteitsplan Stimulering c.q. subsidiëring door de overheid van groene, warmtekrachtkoppeling en klimaatneutrale fossiel energie stroom bestaat in hoofdlijn uit:  Vraagstimulering van groene stroom: Consumenten die groene stroom afnemen hoeven minder Regulerende energiebelasting (WBM art.36i) te betalen. Deze REB is 3,49 ct/kWh voor groen stroom en 6,39 ct/kWh voor zogenaamde grijze stroom;  Aanbod stimulering van groene, WKK en KNFE-stroom: Producenten van bovengenoemde stroomsoorten ontvangen voor de geproduceerde stroom een uitkering op basis van de MEP-regeling. Toekenning van bovenstaande subsidiëring door de overheid vindt plaats op basis van (groen)certificaten.

12 Marktconsultatie Capaciteitsplan MEP regeling  Doelstelling van de MEP-regeling is een krachtige en kosteneffectieve stimulering van de milieukwaliteit van de elektriciteitsproductie in Nederland. Via deze regeling worden installaties gesubsidieerd die duurzame elektriciteit opwekken of elektriciteit opgewekt door middel van een WKK of KNFE.  De MEP-subsidie bedraagt een vast bedrag per kWh en ligt tussen de 0 en 7 Eurocent voor iedere opgewekte en op een net of een installatie ingevoede kWh. De Minister stelt ieder jaar via een Ministeriële Regeling de hoogte van het bedrag vast. De hoogte kan verschillen naargelang de verschillende categorieën producenten en de verschillende categorieën productie installaties.  Subsidie wordt eenmalig toegekend, voor een periode van maximaal 10 jaar, voor installaties die duurzame energie produceren. Dit geldt niet voor WKK installaties. Daarvan moet jaarlijks een subsidieverzoek worden ingediend. Bron: website EnerQ

13 Marktconsultatie Capaciteitsplan MEP regeling Bron: Staatscourant 27 juni 2003, nr.121

14 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Uitbreiding interconnectorcapaciteit in Nederland en Europa  Onzekerheden over de inbedrijfname van de dwarsregelaars hebben duidelijk effect op prijzen. TenneT beseft te weinig dat 1000 MW extra importcapaciteit een belangrijke wijziging in de interactie tussen de Nederlandse en de omringende deelmarkten is;  Het uitblijven van unbundling van net- en productiebedrijven in bepaalde landen roept twijfel op over de ontwikkeling van één pan-Europese elektriciteitsmarkt (zie “Afloop liberalisering elektriciteitsmarkt”).

15 UCTE-vermogensbalans voorspelling derde woensdag januari 2003

16 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Sluiting nucleair  Veel partijen hebben twijfel over voorgenomen sluiting van nucleairvermogen in Duitsland en zeker in België. In 2006 lakmoesproef voor Duitse eenheden met sluiting Biblis;  Deze onzekerheid zou met name in Duitsland leiden tot een rem op nieuwbouw van productievermogen;  Twijfels worden o.a. ingegeven door:  Kyoto-afspraken. Emissiedoelstellingen kunnen niet worden gerealiseerd bij sluiting van kerncentrales;  Het besluit om Borssele tot 2013 in bedrijf te houden;.  De discussie in Zweden en Finland over respectievelijk langer in bedrijf houden en nieuwbouw van centrales.

17 Marktconsultatie Capaciteitsplan Sluiting kerncentrales – de Duitse situatie  Totale opgesteld vermogen Duitse kerncentrales bedraagt circa 22 GW;  Ongeveer eenderde van het Duitse elektriciteitsverbruik wordt opgewekt met kernenergie (circa 160 TWh);  In 2001 is tussen Duitse overheid en producenten een overeenkomst gesloten die voorziet in de sluiting van alle kerncentrales. Per centrale is vastgesteld wat de resterende elektriciteitsproductie mag zijn na januari Dit betekenent dat de laatste kerncentrale omtrent 2025 zal worden gesloten (bij continuering van de huidige bedrijfstijden);

18 Marktconsultatie Capaciteitsplan Sluiting kerncentrales – de Duitse situatie (vervolg)  Het schema voor de uitbedrijfname van kerncentrales is echter niet voorspelbaar, omdat handel in productiequota onder bepaalde omstandigheden is toegestaan. Bron: Vereinbarung zwischen der Bundesregierung und den Energieverzorgungsunternehmen vom 14. Juni 2000

19 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Afloop liberalisering en privatisering gas- en elektriciteitsmarkt (1)  Onzekerheden over leveringszekerheid dempt enthousiasme bij diverse overheden voor volledige liberalisering elektriciteitsmarkt. Bij sommige nationale overheden ontstaat bezorgdheid over de afhankelijkheid van het buitenland t.a.v. de levering van energie(dragers). In Nederland hebben bijvoorbeeld PvdA en CDA in de aanloop van de verkiezingen in 2003 gesteld, dat Nederland in hoge mate “zijn eigen broek moet ophouden”. Streven naar nationale zelfvoorzienendheid binnen EU wordt thema;  Onduidelijkheid over opbreken oude productiemonopolies remt marktopening in bepaalde landen, zoals Frankrijk en België;

20 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Afloop liberalisering en privatisering gas- en elektriciteitsmarkt (2)  Protectionistische maatregelen in bepaalde lidstaten vertragen marktopening. In Duitsland heeft de overheid besloten om door te gaan met elektriciteitsopwekking uit bruinkool. EU is een onderzoek gestart waarin al deze nationale regelingen kritisch onder de loep worden genomen;  Ontwikkelingen gasmarkt, tariefstructuur Gasunie e.d., hebben negatief effect op WKK en investeringsklimaat. Ook onzekerheid over opstelling overheden, brandstofprijzen en fuelmix na 2010 is een thema.

21 Marktconsultatie Capaciteitsplan Liberalisering Elektriciteitsmarkt  Begin juni 2003 is de EU EnergieRichtlijn bekrachtigd:  het toezicht blijft nationaal geregeld, wel verplichting om te rapporteren aan EC over mogelijke concurrentieverstorende gedragingen;  toezicht oneigenlijk gebruik ontmantelingsgelden kerncentrales;  bepalingen over labellen van stroom, over het openstellen van distributienetten, over juridische unbundling en over het instandhouden van reservecapaciteit;  overeenstemming uiterlijke datum opening markten: 1 juli 2004 voor bedrijven en 1 juli 2007 voor consumenten.

22 Marktconsultatie Capaciteitsplan Liberalisering Gasmarkt  EU-akkoord over concept-richtlijn WKK:  in 2010 minimaal 18% van het elektriciteits-productiepark in de afzonderlijke EU-landen  definities over WKK en certificeren vaststellen  teruglevergarantie  vaststellen transparant en consistent vergunningen- en subsidiestelsel  EU: Tweede Europese GasRichtlijn: geen lange-termijncontracten, behalve voor plan connectie GB-NL, wel “open-season” en “use it or lose it”-principe; geen tarievenregulering;  Kyoto-discussie steeds vaker hand-in-hand met sentiment over kernenergie versus gasgebruik;

23 Marktconsultatie Capaciteitsplan Liberalisering Gasmarkt (vervolg)  EU wil geïntegreerde electriciteits- en gasmarkt met dezelfde regels t.a.v. milieu, veiligheid, liberalisering en technologische harmonisering (netten, infrastructuur);  EU-landen: samenwerking met EU-buurlanden steeds belangrijker vanwege toenemende afhankelijkheid van energie(dragers), wel keiharde onderhandelingen met Noorwegen en Algerije vanwege leveringscontracten met derden in EU tegen EU-mededingingswetgeving in;  Toename van de vraag naar gas voor elektriciteitsproductie zal relatief sneller groeien dan die naar andere brandstoffen;  Kleine-velden-beleid Nederland beïnvloeden gasprijs;  EU tevreden over toegangsbeleid gasnetwerk Gasunie.

24 Marktconsultatie Capaciteitsplan De politiek bij leveringszekerheid en zelfvoorzienendheid  Het Ministerie van Economische Zaken treft vanuit het oogpunt van leveringszekerheid maatregelen om de betrouwbaarheid van de netten te optimaliseren, zoals kwaliteitsregulering, prestatienormering, maatstafcon- currentie en certificering. Verder wordt onderzocht hoe het productievermogen op de lange termijn kan worden gewaarborgd. Hiervoor acht de minister nodig: 1. verdere monitoring vraag- en aanbod; 2. beter investeringsklimaat voor piekcapaciteit; 3. eigen verantwoordelijkheidsbesef marktpartijen.  Groter wordende weerstand tegen Europese liberalisering bij Nederlandse politiek door: 1. te grote afhankelijkheid van “het buitenland”; 2. de moeizame buitenlandse liberalisering vanwege nationalistisch denken; 3. de vrees dat voorziene importen niet gegarandeerd zijn;

25 Marktconsultatie Capaciteitsplan De politiek bij leveringszekerheid en zelfvoorzienendheid (vervolg)  Politieke partijen pleiten voor overheidsgaranties t.a.v. voldoende nationaal productievermogen, bijvoorbeeld het opzetten van een markt voor reservecapaciteit of het verplicht aanhouden van reservecapaciteit. Vooralsnog zet het Ministerie van Economische Zaken extra onderzoeksopdrachten uit om “nut en noodzaak” en ”kosten-baten” van leverings- en voorzieningszekerheid scherp te krijgen.  De Algemene Energieraad (AER) acht het een reëel risico dat de oorspronkelijke bedoelingen achter de marktwerking slechts ten dele worden gerealiseerd. Zelfvoorzienendheid is hierbijeen thema.

26 Marktconsultatie Capaciteitsplan Onduidelijkheid opbreken productiemonopolies remmen marktopening  Electrabel en Gemeenten in België hanteren prijsafspraken over elektriciteitsverkopen;  Veel verzet tegen voorziene Duitse regulator, die o.a. aansluit- en gebruiks- voorwaarden wil vastleggen;  Veel netbedrijven in Europa nog gelieerd aan oorspronkelijke energiebedrijven;  Vlaamse overheid stelt dat leveranciers gedeelte elektriciteitsbehoefte moeten inkopen bij Vlaamse producenten duurzaam op straffe van boete;  Fransen frustreren EU-doelstelling liberalisering; uiteindelijk akkoord ruim tijdpad

27 Marktconsultatie Capaciteitsplan Onduidelijkheid opbreken productiemonopolies remmen marktopening (vervolg)  EU daagt Frankrijk voor de rechter wegens ingebreke blijven liberalisering gasmarkt;  Duitsers en Fransen maken oneigenlijk gebruik van ontmantelingsgelden kerncentrales;  Overheid Spanje wil met “gouden aandeel” Endesa eerst sterke nationale speler ontwikkelen;  Groot-Brittannië protesteert tegen laksheid continent; Britse bedrijven prooi voor overnames. Bron: Finergy Project Report, nr.11

28 Marktconsultatie Capaciteitsplan Vertraging marktopening door protectionisme  Duitsland subsidieert elektriciteitsopwekking uit bruinkool c.q. steenkool fors; Frankrijk idem dito plus opwekking uit kerncentrales  Rechtszaken over de zgn. Bruinkoolclausule Duitsland: indien marktpartijen afbreuk doen aan opwek uit bruinkool, mag de toegang tot de netten worden ontzegd;  Privatiseren EDF kost Franse overheid veel geld aan pensioenrechten en commerciële herfinancieringskosten. Reeds hoge kosten overheid: staatsgaranties kerncentrales een must vanwege niet te verzekeren risico’s;  EU verzoekt Duitsland en Frankrijk de overheidssteun (fiscus/kredietgaranties) af te bouwen;  Duitse overheid overweegt wijziging E-wet om elektriciteitsimporten te kunnen weigeren van onvoldoende geliberaliseerde markten (landen), m.n. Frankrijk;  EU pakt Spanje en Italië aan vanwege wetgeving gericht tegen acquisities EDF;  Import verboden in Polen; export duur vanwege ontoereikende ditributiefaciliteiten.

29 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Harmonisatie van tarieven  Verschillende tariefsystemen leiden tot een verstoring van het level playing field. Het producententarief in Nederland (LUP) zet Nederlandse producenten op achterstand van ruim 1 Euro/MWh t.o.v. producenten in het buitenland. Dit is ongeveer 20 % van het huidige verschil in forwardprijzen.

30 Marktconsultatie Capaciteitsplan Tariefsystemen in Europa Bron: ETSO

31 Marktconsultatie Capaciteitsplan Kosten elektriciteitstransport (inclusief systeemdiensten) in Europa Bron: ETSO

32 Marktconsultatie Capaciteitsplan  Wel of niet ontstaan van marktmacht bij ontstaan van een oligopolie binnen EU  Huidige prijzen liggen onder niveau van long term marginal costs en kunnen het gevolg zijn van overschotsituatie of het streven van bestaande partijen om nieuwkomers moeilijk toegang tot de markt te geven.  Omdat elektriciteitsopwekking een kapitaalintensieve industrie is, lijkt een oligopolie van verticaal geïntegreerde bedrijven binnen de EU de meest waarschijnlijke marktsituatie in de toekomst. Er zal een balans gezocht moeten worden tussen aantal concurrenten en winstmarges.  Nieuwe toetreders zouden het waarschijnlijk van niches moeten gaan hebben.  Gelet op het feit dat consolidatie van marktspelers nog steeds doorgaat en bepaalde nationale monopolies nog blijven bestaan is er weinig animo voor nieuwbouw van productievermogen.

33 Marktconsultatie Capaciteitsplan ideaal modelrealiteit monopolie  Door schaalgrootte lage kosten  Ook sociale en milieu ambities te realiseren  Eenduidige publieke verantwoordelijkheid  Vanwege technische dominantie in management van e-sector marketing- en financiële performance moeilijk te meten en te sturen  Géén consistente overheidsbemoeienis competitieve markt  Door het uiteenvallen van de keten ontstaan wholesale- en retailmarkten en zullen prijzen dalen  Niet langer overinvesteringen  Meer financiële drive waardoor ook grondstof- en toeleveranciers zullen concurreren  Bedrijven stellen hun keten veilig waardoor verticale oligopolie ontstaat  Er zullen cycli van over- en onderinvesteringen ontstaan  Hogere kosten voor beheer (software) en klantcontacten (marketingcommunicatie) worden doorbelast aan klant  Sociale en milieu ambities worden nauwelijks gehonoreerd/gerealiseerd