Kansen en mogelijkheden voor de onderkant van de arbeidsmarkt in een activerende participatiemaatschappij Erik de Gier Opening Participatiehuis Sittard-Geleen, 12 december 2008

Wat is idealiter een activerende participatiemaatschappij? Er is voldoende betaald werk voor iedereen en iedereen die kan, is aan de slag Hoogflexibele arbeidsmarkt (met evenwicht tussen behoeften en wensen van werkgever en werknemers) Regelmatig wisselen van baan is gebruikelijk Er bestaat werkzekerheid i.p.v. baanzekerheid Leven lang leren is normaal Er zijn voldoende opklimmogelijkheden voor iedereen en beperkte kans op terugval en statusverlies werknemers Langdurige werkloosheid bestaat niet meer

Achtergronden concept activerende participatiemaatschappij Ontstaan in periode van hoge werkloosheid in EU en NL (tweede helft j.80/begin j.90) Vormt alternatief voor kostbare, niet efficiënte inkomensherverdelende verzorgingsstaat Koppeling van arbeidsmarktbeleid en welzijnsbeleid op decentraal niveau Achterliggend mensbeeld: Werknemers zijn persoonlijk verantwoordelijk voor eigen welzijn en inkomensverwerving Alle werknemers kunnen uit de voeten met flexibiliteit

Is de activerende participatiemaatschappij een succes? Pluspunten Sterke daling werkloosheid sinds 2e helft j. 90 Forse daling aantal WWB-cliënten Beheersing en terugdringing van aantal arbeidsongeschikten Minpunten: Duurzame granieten kern in WWB Toename harde kern jeugdwerkloosheid + toename aantal jonggehandicapten Afnemende opwaartse mobiliteit onderkant arbeidsmarkt Toenemende terugvalkansen middensegment arbeidsmarkt Nog steeds onbenutte arbeidsreserve van meer dan 1 mln. personen Effectiviteit activerend arbeidsmarktbeleid in het algemeen beperkt (netto-effectiviteit reïntegratie laag)

Belangrijke achtergronden en trends Economische krimp en oplopende werkloosheid tot 2010 Vergrijzing en ontgroening (samenstelling arbeidsaanbod verandert + blijvende krapte arbeidsmarkt op termijn) Diensteneconomie wordt kennismaatschappij Uitbreiding EU en opkomst China en India (verdubbeling mondiale beroepsbevolking/intensivering migratiestromen) Verdere flexibilisering arbeid en arbeidsmarkt is onafwendbaar (ook aard van het werk en aard arbeidsorganisaties veranderen) Erosie traditionele standaardarbeidscontract en opkomst flexcontracten Als gevolg daarvan ontstaan ‘nieuwe’ sociale risico’s (gender, leeftijd, klasse, opleiding)

Wat kenmerkt onderkant arbeidsmarkt? Door ‘work first’ of door reïntegratie moeilijk of niet aan betaald werk te helpen Niet zelden kampend met, soms hardnekkige, meervoudige problematiek Veelal laagopgeleid en zonder startkwalificatie (relatief veel mannelijke allochtone jongeren) Lage arbeidsproductiviteit in verhouding tot te maken arbeidskosten Risico van ernstige stigmatisering (eigen schuld; dus: ‘undeserving poor’)

Oorzaken problematiek onderkant? Sociaal Knelpunten aan de aanbodkant arbeidsmarkt (b) Knelpunten aan de vraagkant arbeidsmarkt (c) Institutionele knelpunten

(a) Sociaal - Negatieve impact van jarenlang cultuurelativisme hoger opgeleiden/intellectuelen (Dalrymple) Ontstaan van armoedecultuur in duurzame achterstandssituaties Individualisering

(b) Knelpunten aan de aanbodkant Verdringing op arbeidmarkt door hoogopgeleiden 20% werkzoekenden is laaggeschoold, terwijl voor 5%van de banen weinig of geen opleiding vereist is Toename aantal werknemers met minimumloon (van 10 naar 18%) Groeiende harde kern jeugdwerklozen (66% van totale aantal) Beperkte mogelijkheden voor opwaartse mobiliteit onderkant (onvoldoende trek in schoorsteen!) Toename neerwaartse mobiliteit middengroepen Groeiende groep (kwetsbare) schil flexwerkers (2Mio)

(c) Knelpunten/weerstanden vraagkant Minste weerstanden: Opleiding en training Her- en omscholing Technologische vernieuwing Meeste weerstanden: Fulltime functies omzetten in parttime functies Samenwerken met publieke instanties Faciliteren van thuiswerk Beperkte bereidheid langdurig werklozen en ouderen aan te nemen Bron: o.a. Het Kritische Tekort, Manpower 2008

(d)Institutionele knelpunten Bestuurlijke complexiteit lokale/regionale niveau, wie is primair verantwoordelijk in keten? Ontbrekende rol vakbeweging (sectorale invalshoek) Hoge kosten reïntegratietrajecten (gebrekkige effectiviteit beleid) Bestaande sociale regelgeving en arbeidsmarktregulering draagt bij aan uitsluiting aan de onderkant Ontslagrecht Hoogte wettelijk minimumloon en hoogte sociale premies

Kansen en mogelijkheden voor succesvol actief decentraal arbeidmarktbeleid onderkant arbeidsmarkt Actief sociale knelpunten, knelpunten aan aanbodkant, vraagkant en institutionele kant aanpakken Daardoor verbetering van effectiviteit beleid en uitvoering Reïntegratiebeleid verbreden tot sociaal risicomanagement en tot transitioneel arbeidsmarktbeleid

Hoe (aangrijpingsmogelijkheden)? Complement op ‘Work first’-beleid ontwikkelen: - taakafsplitsing complexe functies (werkgevers) - perspectief stad en stijging (lokale overheden) - mentaliteitstrainingen uitkeringsgerechtigden Vereenvoudigen bestuurlijke en uitvoeringsstructuur door instituties overstijgende probleemgestuurde aanpak Duurzame onderwijsinspanningen ten behoeve van laaggeschoolden(leer-werktrajecten/verplichte stages) Vrijstelling sociale premies, verlaging minimumloon Ontwikkelen van markt voor persoonlijke dienstverlening en invoering van dienstencheques

New York & Londen vergeleken met Amsterdam & Parijs New York en Londen: Ruim aanbod van laagwaardige dienstverlening, naast hoogwaardige dienstverlening (nannies, dogwalkers, liftbedienden, etc.) Levendig straatbeeld: veelkleurig patchwork van mensen en activiteiten 90% migranten aan het werk! Amsterdam en Parijs: Gesegregeerde samenleving/banlieues Weinig aanbod van laagwaardige dienstverlening Grote groep onderkant arbeidsmarkt blijvend improductief achter geraniums Relatief veel werkloosheid onder allochtonen

Bedreigingen activerende participatiemaatschappij Toenemende kritiek op kosten en effectiviteit van reïntegratie en activerend arbeidsmarktbeleid Participatiemaatschappij moet zich opnieuw bewijzen in periode van oplopende werkloosheid Vervanging van participatieparadigma door productiviteitparadigma (De Beer 2008) Grootschalige investeringen in arbeidsbesparende technologieën, outsourcing en off-shoring Te lang vasthouden aan institutionele verworvenheden

Conclusies Activerende participatiemaatschappij is stap vooruit t.o.v. vroegere verzorgingsstaat Activerende participatiemaatschappij is in beginsel een gecompliceerd concept door koppeling van economische en sociale doelen (economisch perspectief wordt verbonden met zorgperspectief en verwante openbare orde perspectief) Bedreigingen zijn substantieel vanwege hoge kosten, beperkte effectiviteit en actuele economische teruggang Ideaal activerende participatiemaatschappij heeft nog lange weg te gaan Maar: Er is geen alternatief!!