Taoïsme ‘De hoogste goedheid is als water’: een filosofie van de grenzeloze vrijheid Michel Dijkstra

Proloog: Dao De Jing vers 48 (fragment) De hoogste goedheid is als water. Het goede van water bestaat hierin dat het de tienduizend dingen begunstigt zonder te wedijveren. Het toeft op plaatsen die door iedereen worden veracht. Daarom is het dicht bij Tao. 2

Confucianisme en taoïsme (1) Beide stromingen ontstaan in de Periode der Strijdende Staten (403-221 v.Chr.) De weg van het confucianisme: terugkeer naar de waarden van de Zhoudynastie – politiek handelen en het cultiveren van de deugd De weg van het taoïsme: contra regelgeving en conformisme. Het gaat juist om vrijheid en spontaniteit Taoïsme is een krachtige onderstroom in de Chinese filosofie De leer heeft een uitgesproken literair karakter 3

Confucianisme en taoïsme (2) Kritiek van Mencius (vierde eeuw v.Chr.) op Yang Chu (een proto-taoïst): ‘Als hij het rijk tot voordeel zou kunnen zijn door zichzelf een haar uit te trekken, dan zou hij het niet doen.’ Zie ook Zhuangzi 28: ‘Yao deed afstand van de troon ten gunste van Xu Yu. Xu Yu weigerde. Toen viel zijn keuze op Zichou Chifu. ‘Het is niet zo’n slecht idee om mij tot keizer te maken,’ zei Zichou Chifu. ‘Op het ogenblik heb ik echter last van een kwaal. Ik moet daar aandacht aan besteden en heb geen tijd voor een rijk.’ 4

Lao Zi en de Dao De Jing (Daodejing) Lao Zi is historisch een zeer schimmige figuur. Zie de anekdote met de grenswachter Daodejing (Het boek van de weg en de deugd) of de Laozi: 81 hermetische verzen Kernbegrip: Tao (de Weg): ‘Het Tao dat als “Tao” aangeduid kan worden, is niet het permanente Tao.’ Tao is de mysterieuze oorsprong van alles. Het is geen scheppergod, maar een instantie waaruit het universum spontaan voortkwam Tao is zowel transcendent als immanent 5

De werking van Tao: de deugd (De) Tao is zowel ‘begin’ als ‘beginsel’ van de dingen (voortbrenger, maar ook voedende moeder) Tao handelt volstrekt belangeloos en onbaatzuchtig: alles krijgt de ruimte voor ontwikkeling ‘De hoogste deugd is geen deugd. Daarom is zij deugd.’ Omschrijving van De: watermetaforen De deugd van Tao vormt het ideaalbeeld voor het menselijk handelen op persoonlijk, ethisch en politiek vlak 6

Zhuang Zi (ca. 370-390 v.Chr.) Een echte ‘buitenfilosoof’, was gesteld op zijn vrijheid Schrijver van de gelijknamige verhalenbundel Zhuangzi (Innerlijke Geschriften) Anekdote van de schildpad onderstreept zijn vrijheid Meesterstilist maar zeer bescheiden 7

Taoïstische staatsleer: wuwei Het taoïsme lijkt individualistisch, maar is dit niet Contra confucianisme: deze leer ontaardt snel in hypocrisie. In het ideale geval heeft men geen deugden nodig Men moet niet ingrijpen, maar juist het niet-doen cultiveren: ‘Als niet-doen wordt gedaan, blijft niets ongedaan.’ ‘Niet-doen’ heet wuwei Wuwei betekent niet-intentioneel handelen. De ideale vorst legt zich hierop toe Taoïstische utopie is een archaïsche plattelandsgemeenschap 8

De filosofie van Zhuang Zi (1) Lao Zi reflecteert op Tao en formuleert zo een leidraad voor het menselijk handelen. Zhuang Zi gaat van het individu uit, maar ziet de mens wel als maatschappelijk wezen Opening Zhuangzi: de twee vogels. Beroemde anekdote: Zhuang Zi, Hui Zi en de nutteloze boom 9

Opening Zhuangzi: de vogels ‘Zijn vleugels [van de vogel Peng) zijn als wolken die aan de hemel hangen. Met zijn vleugels slaat hij op het water, en als een wervelwind – draaiend als een ramshoorn – rijst hij op tot een hoogte van negentigduizend mijl. Ver boven de wolken, met zijn rug tegen de blauwe hemel, zet hij dan koers naar de zuidelijke zeeën. (…) Het krekeltje en het duifje lachen erom en zeggen: ‘We maken een sprongetje en vliegen tot aan die olm of die sandelboom. Soms halen we dat niet en vallen we op de grond voordat we er zijn, en dat is dat! Wat moet dat eigenlijk, eerst negentig duizend mijl omhoog om naar het zuiden te vliegen? (…) Zo zie je het verschil tussen klein en groot.’ 10

Zhuang Zi en de nutteloze boom Hui Zi zei eens tot Zhuang Zi: ‘Neem nou eens die grote boom, die de mensen chu noemen. Zijn stam zit vol knobbels en bulten. Er is geen rechte lijn op te trekken. Zijn takken zijn allemaal krom of gedraaid. Geen kompas of winkelhaak die je erop kunt gebruiken. Als hij langs de weg staat, is er geen timmerman die ernaar omkijkt. Net zoals die woorden van jou: wel groot, maar zonder enig nut. Iedereen keert ze de rug toe.’ Zhuang Zi: weinigen kennen het nut van het nutteloze 11

De filosofie van Zhuang Zi (2): taalkritiek Waardeoordelen en het benoemen van zaken schaden ‘de tienduizend dingen’ Vergelijking spreken – vissen met een fuik. Zodra de vis gevangen is, heb je geen woorden meer nodig Het gaat erom de taal ‘stromend’ en spontaan te maken, zo komt de mens niet in de greep van zijn eigen concepten: ‘Laat de dingen de dingen zijn en laat je niet door de dingen gedingd worden.’ 12

Zhuang Zi en de dood ‘De Ware Mens van weleer wist niet wat het was zich te verheugen in het leven, hij wist niet wat het was een afkeer te hebben van de dood. Hij kwam naar buiten in het leven zonder vreugde en ging naar binnen in de dood zonder weerstand te bieden. Ongedwongen ging hij, ongedwongen kwam hij, en dat was dat.’ Men moet meegaan met de stroom of de Grote Transformatie proberen te volgen. Zie het verhaal van Zhuang Zi en zijn gestorven vrouw 13

De dood van Zhuang Zi’s vrouw ‘Toen zij stierf was ik natuurlijk diep bedroefd, net als ieder ander. Maar toen dacht ik aan de tijd voor ze een leven had, en niet alleen daaraan, maar ook aan de tijd voor ze een vorm had, en zelfs nog verder terug, aan de tijd voor de energieën die haar zouden vormen bestonden. Ergens te midden van het onvatbare vormeloze veranderde er iets en kwamen de energieën tot stand; nog een verandering en de energieën werden vorm, nog een verandering en de vorm kreeg leven. Nu is er opnieuw iets veranderd en is ze gestorven. Dat is net zoals de vier seizoenen die elkaar steeds afwisselen. Ze gaat nu rustig liggen in een reusachtige kamer. Mocht ik huilend achter haar aan hollen, dan zou ik toch enkel duidelijk maken dat ik niets begrepen heb van het levenslot?’ 14

Taoïstische invloed op de Chinese filosofie Het taoïsme bleef altijd een onderstroom: het werd nooit de officiële ideologie van het Rijk van het Midden Invloed op het boeddhisme: het chan (zen) boeddhisme is een huwelijk tussen het Indiase boeddhisme en het taoïsme De latere (neo) confucianisten werden eveneens beinvloed door het taoïsme. Zie het systeem van Zhu Xi (13e eeuw), de ‘Thomas van Aquino van China’ 15

Taoïsme en schilderkunst Wang Hui: Landschap naar een oude meester 16

Epiloog (1): Dao De Jing vers 48 De hoogste goedheid is als water. Het goede van water bestaat hierin dat het de tienduizend dingen begunstigt zonder te wedijveren. Het toeft op plaatsen die door iedereen worden veracht. Daarom is het dicht bij Tao. Als het om wonen gaat, zijn lage plaatsen het goede. Waar ‘t het hart betreft, is diepte het goede. Als het om de omgang met anderen gaat, is menslievendheid het goede. Waar ‘t het spreken betreft, is eerlijkheid het goede. Als het om regeren gaat, is ordenen het goede. Waar ‘t het handelen betreft, is kundigheid het goede. Waar het om actie gaat, is keuze van het geschikte moment het goede. Het is juist omdat men niet wedijvert, dat men van blaam gevrijwaard blijft. 17

Epiloog (2): Het Grote Spreken Waar vind ik iemand die alle woorden vergeten is, zodat ik een woordje met hem kan spreken? 18