Detectie van kartels, twee innovatieve projecten Stijn van den Broek, 24 april 2014 Vereniging voor Mededingingsrecht

ACM Detectie Strategie en toezichtstijl Organisatie Detectiefunctie binnen ACM Twee innovaties in detectie Criminologische screening ACM-anoniem (Aa)

Strategie en Toezichtstijl Missie/Strategie “Het bevorderen van kansen en keuzes voor bedrijven en consumenten.” Probleemoplossend Toezicht (Malcolm Sparrow) “Find important problems, solve them and tell it to the world” schadelijk onwettig Prioritering Schade consument: potentiële outcome (welvaartseffect) Strategisch belang: politiek-bestuurlijk, normstellend/normvragend, reputatie ACM Doelmatigheid/doeltreffendheid: wordt het probleem opgelost, tegen welke kosten en wat is de slagingskans?

Directie Telecom Vervoer en Post Detectie binnen DM Bestuur Directie Consumenten Directie Mededinging Detectieteam Clementie Inlichtingen Operationeel Legal Privilege Team 1 Team 2 Team 3 Team 4 Team 5 Directie Telecom Vervoer en Post Directie Energie Juridische Zaken BBC Economisch bureau Detectiefunctie Het Detectieteam initieert en coördineert de detectie binnen DM en doet voorstellen aangaande prioritering. Het oplossen van marktproblemen gebeurt in de toezichtteams, evenals de effectmeting (samen met EB) Specials Detectieteam Clementie (alleen voor DM) Inlichtingen (voor heel ACM) Operationeel (opwerken informatie tot onderzoeksvoorstel: zowel reactief – obv signalen/klachten - alsook pro-actief, bijv. bv screeninginfo LPP-functionaris (voor heel ACM) Detectieteam zijn tevens verantwoordelijk voor de (door)ontwikkeling van de detectiefunctie binnen de ACM Vandaag 2 vernieuwingen in de detectie: Ontwikkeling Criminologische screening en ACM Anoniem

1. Criminologische Screening Scott Hammond: “You cannot catch a thief with an economist.” Keuze: economen eruit…óf…multidisciplinaire aanpak? Scott Hammond (voormalig Anti-trust Devision Deputy): You cannot catch a thief with an economist… Sommige mededingingseconomen vinden dat de ACM zich te veel focust op kleine zaken en wellicht is dat in het verleden ook wel een beetje het geval geweest. We waren wellicht te veel bezig met de aantallen en te weinig met de impact van onze zaken. En door de interne versnippering maakten we geen vuist op het gebied van detectie…ik beloof u dat dat dit jaar veranderd is… Maar dat neemt niet weg dat het een stevige uitdaging is om grote kartels te vinden…je vind tegenwoordig immers geen map meer met op de rug de titel: “prijsafspraken.” Ik heb eens een bekende NL-mededingingseconoom uitgedaagd om mij 1 kartel aan te dragen…tot nu toe niet gebeurd. Toen ik er hem laatst nog eens naar vroeg was het antwoord: “Ik ben wetenschapper, geen toezichthouder…” Van 2-en 1: of de econoom eruit, óf moet de conclusie zijn dat we meer nodig hebben dan alleen een econoom en moeten gaan voor een multidisciplinaire aanpak? Daar geloof ik eerlijk gezegd meer in… Top-down: concurrentie-index EB = is verhoogd risico op marktfalen in kaart brengen = nuttig, maar behoeft aanvulling! HHI: Maat voor concentratie Churn: ratio voor toe- en uittreding op het totaal aantal spelers in de sector Overlevingsratio: aantal ondernemingen dat minstens 4 jaar actief is op de markt R&D-uitgaven: als % van de bruto-toegevoegde waarde Organisatiegraad: aantal brancheorganisaties binnen de sector Prijzen: relatieve prijzen in NL-sector tov Europese sectoren Import Marktgroei Centrale gedachte Een stabiele markt met weinig aanbieders en een hoge organisatiegraad vergemakkelijkt het maken van afspraken tussen ondernemers. In markten met meer faillissementen zouden ondernemingen meer geneigd zijn om een kartel te vormen. Een toenemende groei en waarschijnlijke toetreding juist een drukkend effect hebben op het maken van dergelijke afspraken. Price Screens, zoals bijvoorbeeld van Abrantes-Metz Prijzen zijn stabieler onder collusie Structural break bij instorten kartel (plotselinge verlaging prijs) Hogere gemiddelde prijs bij collusie dan onder concurrentie Prijzen volgen kostenveranderingen meer bij een competitieve situatie Wat kunnen we toevoegen aan screeningsinstrumentarium?

Strafrechtelijk verleden van kartellisten Onderzoek NMa/Justitiële Informatiedienst (Luijten, 2011) Conclusies: Betrokkenheid van onderneming in het verleden bij organisatiecriminaliteit = risico-indicator voor kartelvorming Betrokkenheid natuurlijke persoon in het verleden bij witteboordencriminaliteit = risico-indicator voor kartelvorming Maar belangrijker: criminologisch onderzoek kan een goede aanvulling vormen op economisch onderzoek naar kartelvorming… Vervolgonderzoek: Wat zijn de criminologische kenmerken en achtergronden van kartels? Onderzoek Anniek Luijten (2011) Methodologie 126 bedrijven, 270 personen (inclusief controlegroep, onherroepelijke boetes voor overtreding kartelverbod Selectie Controlegroep (o.b.v. gegevens belastingdienst) bedrijven: branche en omzet personen: positie + werkzaam geweest bij bedrijf uit controlegroep Onderzoek in gegevens Justitiële Informatiedienst (JDS) Witteboordencriminaliteit = fraude + overtreding van de Wet Economische Delicten (WED) N.B.: Onderzoeksgevens zijn door onderzoeker geanonimiseerd en geabstraheerd van tot personen of bedrijven herleidbare gegevens weergegeven!

Criminologische factoren bij kartelvorming Onderzoek naar criminologische factoren die een rol gespeeld hebben in NMa-zaken (Jaspers, 2012) Enkele beelden: Motivationele factoren (willen) Straintheorie: spanning tussen maatschappelijke doelen en beschikbare middelen (kartel als “innovatieve” uitweg) Controletheorieën: deviant gedrag bij ontbreken effectieve controle (o.a. zelfcontrole, sociale controle, cognitieve controle, of controle door handhaver) Situationele factoren (criminogene gelegenheidsstructuur) Gebruik en acceptatie van neutralisatietechnieken Organisatiecultuur als rechtvaardiging Norm van de sociale omgeving Mogelijkheid tot geheimhouding cognitieve controle: inzet en investering van tijd en energie in maatschappelijke activiteiten, denk aan de bakker die geen tijd heeft om een bankoverval t bermen. Criminogene gelegenheidsstructuur: conglomeraat van condities dat faciliterend werkt voor het plegen van crimineel gedrag. Bevat zowel criminaliteitsbevorderende en remmende factoren. Neutralisatietechnieken: redenen, vergoelijkingen en rationalisaties van overtreders met betrekking tot deviante gedrag. Bijvoorbeeld: regelgeving is onduidelijk, anderen zijn verantwoordelijk voor het nemen van beslissingen, of economisch voordeel van gedrag aandragen, ontkennen van toegebrachte schade, wet- en regelgeving staan groei in de weg…

‘Illegal. Yes, but not criminal ‘Illegal? Yes, but not criminal. (…) I assumed that criminal action meant damaging someone, and we did not do that. I thought that we were more or less working on a survival basis in order to try to make enough to keep our plant and our employees.’

Stand van Zaken en vervolg Selectie veertigtal indicatoren uit criminologische literatuur: klaar Op dit moment: validatie van indicatoren (rangorde/gewicht naar voorspellende waarde?) Verdere operationalisatie o.b.v. openbare data (2014/2015) Toekomst: big data? David Currie (voorzitter Competition and Markets Authority) deed in april de aankondiging een eerste onderzoeksproject te starten o.b.v. big data. U kunt er van opaan dat wij daar goed naar gaan kijken…

2. Anoniem digitaal melden Kernprincipes huidige Inlichtingeneenheid: (zie werkwijze anonieme informanten in Staatscourant) Anonimiteit van de melder is altijd de 1e prioriteit Identiteit van de informant is geheim (intern/extern) Contact met Inlichtingeneenheid is vrijwillig Geen gebruik van bevoegdheden Alleen niet-herleidbare info gaat naar operationeel team Geheimhouding wordt gegarandeerd tot de rechter Inlichtingenunit werkt goed, maar wat biedt ACM een melder die volledig anoniem een digitaal dossier bij ACM wil neerleggen? Flash Forward… Snapshot juli 2015 Frans Alders leest nog eens het interview met Chris Fonteijn in de NRC van 1 juli 2015. Het is nu mogelijk om anoniem bewijsmateriaal over mededingingsovertredingen digitaal bij de Autoriteit Consument & Markt aan te leveren. Na overleg met zijn vrouw heeft Frans besloten om deze avond zijn verhaal te gaan doen over het kartel waar zijn werkgever al jaren aan deelneemt. Als controller hoort en ziet hij veel, soms meer dan hem lief is, maar hij neemt zelf geen deel aan de besprekingen met concurrenten. Hij surft op zijn tablet naar acm.nl. Na het doorlopen van een kort keuzemenu kan hij een bericht typen. Even heeft hij overwogen om de optie ‘direct telefonisch contact’ te kiezen, maar hij schrijft toch liever een berichtje. Het is een prettig gevoel dat niemand, ook ACM zelf niet, kan weten wie hij is en dat het beveiligingsniveau van de site hoog is. ACM garandeert bovendien dat het systeem ‘metadata’ uit meegezonden bestanden verwijdert. Frans scant wat documenten die hij op kantoor heeft uitgeprint en voegt die toe aan het bericht. Nadat hij opgelucht op ‘Versturen’ heeft geklikt, verschijnen drie woorden op zijn scherm – met het verzoek deze te onthouden voor eventueel verder contact met ACM. Op het scherm van de inlichtingenrechercheurs van ACM, verschijnt een pop-up. Zij bekijken via een stand-alone-computer de melding die zojuist op ACM Anoniem is binnen gekomen. In onderling overleg stellen ze een aantal vragen op om meer duidelijkheid te krijgen. Ze laten een bericht achter voor de anonieme informant. Tegelijkertijd worden de stukken gescand op identiteitsonthullende gegevens. De volgende dag is Frans Alders benieuwd of er al iets met zijn melding is gedaan. Hij surft opnieuw naar ACM Anoniem. Hij klikt op de knop “Mijn melding inzien” en voert zijn wachtwoorden in. Dan blijkt dat zijn melding niet alleen in behandeling genomen, maar is er ook een berichtje voor hem met een aantal aanvullende vragen. Hij beantwoordt de vragen zo goed als hij kan. De inlichtingenrechercheurs schatten de informatie van de anonieme informant als betrouwbaar in en sturen het geschoonde dossier door aan het detectieteam van de Directie Mededinging. Dat team gaat op zoek naar aanvullend materiaal op basis waarvan een onderzoek gestart zou kunnen worden. Als zij nog vragen hebben voor de anonieme informant kunnen ze die aan de inlichtingenrechercheurs voorleggen. Zij kunnen via het systeem ACM Anoniem contact leggen of zelfs aansturen op een ontmoeting met de informant, wanneer die daarin toestemt.

“ACM Anoniem” voorlopige uitkomsten haalbaarheidsonderzoek Combinatie van functies: Anonieme dropbox Anonieme tweewegcommunicatie ACM: juridische en technische hobbels kunnen genomen worden, binnenkort start verkenning architectuur en vervolgens (bij go) bouw systeem “ACM Anoniem”. Doel: Potentiele anonieme melders de mogelijkheid bieden om laagdrempelig en veilig een elektronisch dossier aan de ACM te overhandigen. Daarbij kijken we natuurlijk naar de best practices bij andere autoriteiten.

Voorlopige uitgangspunten Heldere keuze bij melding: bedrijvenloket/consuwijzer (reguliere signalen/besluitaanvragen) clementie-telefoon (clementieaanvragen) inlichtingentelefoon (24 uur per dag bereikbaar voor informanten) ACM Anoniem (volledig anoniem melden) Systeem moet voldoende bestand zijn tegen hackers Duidelijke uitleg over waarborgen en beveiliging (en beperkingen daarbij) Alle stukken die via de dropbox binnenkomen gaan naar het operationele onderzoeksteam, tenzij herleidbaar tot de identiteit van de melder Planning: bij akkoord Bestuur in gebruik in 2015

Stellingen Stukken uit een anonieme bron kunnen worden gebruikt als bewijs (vrije bewijsleer bestuursrecht) Een dergelijk systeem moet vanaf iedere locatie bereikt kunnen worden Als het systeem gehackt wordt is ACM niet aansprakelijk voor de schade

Heeft u nog vragen?