Bijbel in beeld Oude en Nieuwe Testament SRC 16 maart 2012 Saskia van Lier

Anagogisch raam, 1140-44, abdijkerk Saint-Denis

Anagogisch raam, 1140-44, abdijkerk Saint-Denis Abt Suger: ‘Een van de ramen toont apostel Paulus die een molen draait en de profeten die zakken graan naar de molen dragen . Erbij staat: Door de molen te draaien, Paulus, neemt u het meel van het koren. U maakt de innerlijke betekenis van de wet van Mozes kenbaar. Van zoveel granen is het ware brood gemaakt, zonder zemelen. Het eeuwige brood van mensen en engelen.’

Anagogisch raam, 1140-44, abdijkerk Saint-Denis Abt Suger: ‘In het zelfde raam, waar de sluier wordt verwijderd van het gezicht van Mozes, staat: Wat Mozes versluiert, ontsluiert de leer van Christus. Zij die Mozes wegnemen, leven zonder de wet.’

2 Korintiërs 3:12-16 Dit is onze hoop, en daarom handelen we in alle openheid en zijn we niet als Mozes, die zijn gezicht met een sluier bedekte, zodat de Israëlieten niet konden zien dat de glans verdween. Hun denken verstarde, en dezelfde sluier ligt tot op de dag van vandaag over het oude verbond wanneer het voorgelezen wordt. Hij wordt alleen in Christus weggenomen. Tot op de dag van vandaag ligt er een sluier over hun hart, telkens als de wet van Mozes wordt voorgelezen. Maar telkens als iemand zich tot de Heer wendt, wordt de sluier weggenomen.

Kanselpaneel Kimswerd, 1695 Gen. 3 (zondeval) → Rom. 5 Rom Kanselpaneel Kimswerd, 1695 Gen. 3 (zondeval) → Rom. 5 Rom. 5:19: ‘Zoals door de ongehoorzaamheid van één mens alle mensen zondaars werden, zo zullen door de gehoorzaamheid van één mens alle mensen rechtvaardigen worden.’

Keppelstok en kansel Kimswerd, 1695 Versluierde hebreeuwse bijbel

Boom van Jesse Stamboom van Maria/Jezus Jesse/Isaï is vader van David ‘egredietur virga de radice Jesse’ -> virgo St Etienne kerk, Beauvais, 1524, door Engrand le Prince

Boom van Jesse, ca. 1260, Miniatuur uit Scherenbergpsalter, Straatsburg, Badische Landesbibliothek Jesse: egredietur virga de radice Jesse (er zal een twijg voortkomen uit de stam van Jesse) Jesaja: ecce virgo concipiet (zie, de maagd zal zwanger worden) Jeremia: femina circumdabit virum (de vrouw zal de man omgeven) David: homo natus est in ea (de mens is in haar geboren) Salomo: Venter tuus sicut acervus tritici vallatus liliis (je buik is een bergje tarwe, dat door lelies wordt omzoomd)

Hugo vd Goes, Portinari-altaar, 1476-9, Uffizi, Florence

Hugo vd Goes, Portinari-altaar, 1476-9, Uffizi, Florence Betlehem: ‘huis van brood’ en huis van David os en ezel: Jes. 1:3 Een rund herkent zijn meester, een ezel kent zijn voederbak, maar Israël mist elk inzicht, mijn volk leeft in onwetendheid.

OT en NT Zonde en verlossing - kruisoffer (NT) verlost van erfzonde (OT) Concordantie - NT is vervulling van OT - OT is voorafbeelding van NT Wet en evangelie - Christus (NT) ‘vervangt’ Wet (OT)

Zonde en Verlossing

Hildesheim, 1015 Zondeval Eva – Redding door kruisdood Eva uit Paradijs – Maria is nieuwe Eva Ave Maris Stella: ‘Breng ons weer terug in vrede door het Ave te aanvaarden, uit de mond van de engel Gabriel, waardoor de naam van Eva wordt omgedraaid’

Rogier van der Weyden, linkerpaneel Columbaretabel, ca Rogier van der Weyden, linkerpaneel Columbaretabel, ca. 1455, Alte Pinakothek, Munchen ‘Ave Eva’

Hanselaer (D), triomfkruis, 15d

Öja (S), triomfkruis, 13B

Concordantie Concordantia veteris et novi testamenti Augustinus: NT is vervulling OT Walafrid Strabo: Glossa Ordinaria, 9e opsomming van OT en NT afbeeldingen Honorius van Autun (rond 1100) en Abt Suger (Saint Denis 1144)

Jan van Eyck, 1432, Bavokathedraal, Gent Zacharia 9:9 Juich, Sion, Jeruzalem, schreeuw het uit van vreugde! Je koning is in aantocht

Jan van Eyck, 1432, Bavokathedraal, Gent Micha 5:2 ex te mihi egredietur qui sit dominator in Israël (Uit u zal Mij Een ontspruiten, die over Israel zal heersen)

Duccio di Buoninsegna, 1308-11, National Gallery of Art, Washington Jes 7:14 de jonge vrouw is zwanger, zij zal spoedig een zoon baren en hem Immanuel noemen. Ez 37:7,8 er klonk een geruis van botten die naar elkaar toe bewogen en zich aaneen voegden. Ik zag pezen zich aanhechten en vlees groeien, ik zag hoe er huid over de botten heen trok

Biblia Pauperum ‘armenbijbel’ Ante legem - sub lege - sub gratia = voor Wet - onder Wet - onder Genade = Genesis - rest OT - NT 13e eeuw, bloei in 15e Volkstaal, grote verspreiding, goedkoop Speculum humanae salvationis (v.a. 1324)

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Zondeval: erfzonde (‘op je buik zul je kruipen’)– Annunciatie: begin van verlossing erfzonde, conceptie, maagdenvlies – Vlies van Gideon: vlies met vocht Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Mozes en brandende braamstruik: struik brandt, maar verteert niet – Maagdelijke geboorte: maagdelijkheid ‘verteert’ niet, maagd staat in bloei – Aarons staf in bloei (num. 17:17-23): dode tak bloeit, brengt leven voort Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Verspieders uit Beloofde Land steken Jordaan over: Jordaan – Doop in Jordaan: Jordaan, reddend water – Farao’s leger in Rode Zee: redding door water Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Abraham en Melchisedek: priester met brood en wijn – Laatste Avondmaal: (hemels) brood en wijn – Manna uit hemel: hemels brood Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Isaak draagt brandhout voor zijn offer: dragen offerhout – Christus draagt kruishout voor zijn offer – Elia en weduwe v Sarefat: hout in kruisvorm Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Offer Abraham/Isaak – Kruisoffer (joh. 3:14,15) – Mozes en de koperen slang : slang aan kruishout redt van onheil Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Eva uit zijde Adam – Christus’ zijde doorboord: water en bloed uit zijde – Mozes slaat water uit rots Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58 Jozef in put – Christus in graf (3 dagen) – Jona in vis (3 dagen) Blokboek Biblia Pauperum, Heidelberger Bilderkatechismus, ca. 1455-58

Martinikerk Bolsward, bankwang koorbank, 15d Manna uit hemel: bankwang staat aan altaarzijde: verwijst naar hostie op altaar Martinikerk Bolsward, bankwang koorbank, 15d

Hebreeën 8:7-13 Zou het eerste verbond zonder gebreken zijn geweest, dan zou er geen tweede voor in de plaats hebben hoeven komen. Maar God berispt zijn volk met de woorden: ‘De dag zal komen – spreekt de Heer – dat ik een nieuw verbond zal sluiten met het volk van Israël en met het volk van Juda. Niet een verbond zoals ik dat sloot met hun voorouders toen ik hen bij de hand nam om hen weg te leiden uit Egypte, want aan dat verbond zijn ze niet trouw gebleven. Daarom heb ik mijn handen van hen afgetrokken – spreekt de Heer. Op het moment dat hij spreekt over een nieuw verbond heeft hij het eerste al als verouderd bestempeld. Welnu, wat verouderd is en versleten, is de teloorgang nabij.

Wet en evangelie

Samenvatting wet (bergrede) en samenvatting evangelie (Joh 3) Lex speculum maledictionis (wet is spiegel van zonde) (door wet is zonde kenbaar) Fides anchora salutis (geloof is anker van verlossing) (door geloof is verlossing mogelijk) Tekstbord Grouw, 1654

Nicolaikerk Kiel, kansel 1705

Cosimo Rosselli, Wet en bergrede, 1481-1482, Sixtijnse kapel, Vaticaan

Hans Holbein de Jonge vat de Bijbel samen in één schilderij Hans Holbein de Jonge vat de Bijbel samen in één schilderij. Links het verderf van het Oude Testament, rechts de verlossing die het Nieuwe Testament biedt. Verderf en verlossing worden gescheiden door een boom met aan de linkerzijde afgestorven takken. In het midden zit een naakte mens die door de profeet Jesaja en Johannes de Doper naar de goede kant wordt gewezen. Deze verdeling stemt overeen met de protestantse interpretatie van de Bijbel, waarin de periode van het Oude Testament wordt gezien als een tijd van zonde en boete. Het Nieuwe Testament biedt daar een genadige uitweg uit. De mens (HOMO) heeft de wet (LEX) van Mozes genegeerd, wat leidde tot zonde (PECCATUM), hier verbeeld door de oerzonde van Adam en Eva, en zelfs tot de dood (MORS). En dat ondanks de genezing die de koperen slang van Mozes leek te bieden (MYSTERIUM IUSTIFICATIONIS). Rechts biedt Jezus gratie (GRATIA), gerechtigheid (IUSTIFICATIO NOSTRA) en zelfs overwinning op de dood (VICTORIA NOSTRA). Johannes wijst de weg, die uiteraard loopt via het Lam Gods (AGNUS DEI). Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca. 1532-1535, National Gallery of Scotland, Edinburgh

Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca. 1532-1535, National Gallery of Scotland, Edinburgh Rom 7: 24 Wie zal mij, ongelukkig mens, redden uit dit bestaan dat beheerst wordt door de dood?

Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca. 1532-1535, National Gallery of Scotland, Edinburgh mysterium iustificationis <-> iustificatio nostra

Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca Hans Holbein de Jonge, Het Oude en het Nieuwe Testament, ca. 1532-1535, National Gallery of Scotland, Edinburgh