Ziektegedrag Een medisch-sociologische kijk Prof. dr. Guido Van Hal Universiteit Antwerpen

Historiek 1929: Henry Sigerist, “the special position of the sick” Talcott Parsons: conceptualisering van de ziekterol (1951) Mechanic en Volkart lanceren de term “Ilness behaviour” (1961)

Parsons en de ‘sick role’ Parsons: ziek zijn is een vorm van afwijkend gedrag Specifieke sociale rol toegewezen waaraan gedragsverwachtingen kleven die bij andere types van afwijkend gedrag niet gelden Vier gedragsverwachtingen

Gedragsverwachtingen Vrijstelling van normale rolverplichtingen Zieke is niet verantwoordelijk voor zijn toestand Toestand moet door de zieke als ongewenst worden ervaren + bereidheid om beter te worden Verplichte samenwerking met professionele hulpverlener

Illness behaviour Mechanic en Volkart: “om de manier te beschrijven hoe symptomen worden waargenomen en geëvalueerd en op welke wijze erop wordt gereageerd door iemand die pijn, ongemak of andere tekenen van organisch slecht functioneren ervaart”. Kasl and Cobb, 1966 : “The activity undertaken by a person who feels ill for the purpose of defining the illness and seeking a solution”

Evolutie Mechanic: “The biophysiological approach of the medical profession to sickness is inadequate to describe the complexity of illness behaviour”. Laatste 50 jaar: verbreding van de definitie (ook economische, culturele, psycho-sociale, structurele, demografische, geografische en organisatorische factoren die van invloed zijn op de reactie van een individu op chronische en acute ziekte)

Disease – illness - sickness In het Engels: disease – illness – sickness Disease = objectief (ziek zijn) Illness = subjectief (ziek voelen) Sickness = ziektegedrag (ziek melden, ‘sick-role’, ‘sick-leave’)

Concreet: ziekteverzuim Disease + illness + sickness = wit verzuim b.v.: kanker, maagzweer Illness + sickness = grijs verzuim b.v.: vage klachten zoals hoofdpijn, rugpijn Sickness = zwart of frauduleus verzuim b.v.: baaldag

Ziekteverzuim Disease + sickness = verzuim op voorschrift van arts b.v.: hoge bloeddruk Disease + illness = werkt ten onrechte door, werkt om therapeutische redenen b.v.: na overlijden familielid, hoge bloeddruk

Ziekteverzuim Disease = ziekte geen belemmering voor werken, tenzij arts anders voorschrijft b.v.: cariës Illness = zet klacht niet om in arbeidsongeschiktheid b.v.: kater

Ziekteverzuim Wie waagt een gokje in %? Wit verzuim Grijs verzuim 20% Grijs verzuim 75% Zwart verzuim 5% Cave: roze verzuim of intern verzuim

Ziekteverzuim Macrodiagnosecategorieën van Hogerzeil Objectieve aandoeningen: 13% infectieziekten, nieuwvormingen, bloedziekten, aandoeningen van het centraal zenuwstelsel, de zintuigen, het hart- en vaatstelsel en het uro-genitaal stelsel en chronische aandoeningen van de luchtwegen

Ziekteverzuim Objectief-subjectieve en subjectieve aandoeningen: 44% ziekten van het spijsverteringsstelsel, van het bewegingsapparaat, ongevallen die in de vrije tijd plaatsvinden en psychische ziekten Acute aandoeningen van de ademhalingswegen: 43% griep, verkoudheid

Bradfordfactor Storingsgraad van individueel verzuim Frequentie2 x totaal aantal ziektedagen B.v.: Willy is 5 keer afwezig voor een totaal van 8 dagen en Irma is 1 keer afwezig voor een totaal van 17 dagen Willy’s Bradfordfactor = 25 x 8 = 200 Irma’s Bradfordfactor = 1 x 17 = 17

Storingsgraad Gegevens van Securex Maandag 3 april 2006 (eerste maandag van de paasvakantie): 3,5 keer meer ziekmeldingen dan op andere werkdagen in 2006. Op 13 februari 2006: 3,3 keer hoger absenteïsme Andere ‘toppers’: eerste schooldag (1,6) – eerste dag van de zomervakantie (2,4) Begin van de week: 2,3 keer meer ziekteverzuim Eerste dagen van de maand: 2,5 keer meer verzuim

Gegevens van SD Worx

Gegevens van SD Worx

De Post 3.000 van de 43.000 personeelsleden zijn meer dan 100 dagen per jaar ziek Controle via postmeesters die informatie moeten verzamelen B.v.: Postman X: ‘Heeft familiale problemen, drinkt en zit aan de pillen.’ Postman X: ‘Zijn vrouw is overleden,. Moeilijk inzetbaar omdat hij niet in contact mag komen met publiek. Drinkt graag een glas. Is pas geopereerd voor een hernia.’

De Post Postvrouw X: ‘Is getrouwd met een vreemdeling. Die roept haar dikwijls voor een futiliteit terug naar huis.’ Postman X: ‘…Is een carotteur… geen echte medische redenen voor zijn afwezigheid.’ (Algemeen ziekteverzuimpercentage voor 2002: 9,4%)

Vergelijking verzuimcijfers Verzuimpercentages, macrostatistieken

Vergelijking verzuimcijfers Ondanks het voorbehoud voor de methodologie, steeds op de hoogste plaatsen: Nederland, Zweden (Betere) middenmoot: België Onderaan: Japan, USA

Determinanten van verzuim Verzuimbronnen in de maatschappelijke sfeer: Arbeid als minder absolute waarde: %+/D0 Toenemende eisen t.o.v. de werksituatie (scholing e.a.): %+/D0 Toenemende aandacht voor de gezondheid: %+/D0 Ongunstige conjunctuur: %-/D+ Vergrijzing van de beroepsbevolking: %0/D+

Determinanten van verzuim Veruimbronnen in de wetgeving en de gezondheidszorg: Geen strenge controle: %+

Determinanten van verzuim Sociale verzekeringsregelingen Causaliteitsbeginsel (arbeidsongevallen, beroepsziekten) Toetredingscriteria (‘66+’) Uitkeringen (gewaarborgd loon/ZIV) Financiële consequenties voor werkgever en werknemer Controle Attestering

OCMW Antwerpen: onderrichtingen voor het personeel in geval van ziekte Verwittigen diensthoofd (dadelijk) Indien men mobiel is: om 8 uur aanmelden bij controlegeneesheer Indien niet in de mogelijkheid om buiten te gaan: bij melding meedelen: stamnummer + identiteit, verblijf + details (b.v. ingang, huisbel) ziekte-attest van OCMW opsturen (getekend door huisarts)

OCMW Antwerpen: onderrichtingen voor het personeel in geval van ziekte Laatste dag van ziekteverlof melden of men de dag daarop terugkomt of niet In geval men bij het verstrijken van het toegekend ziekteverlof het werk niet kan hernemen, voorgaande procedure herhalen Bij eventueel bezoek aan behandelend arts, attest vragen om afwezigheid tijdens eventueel controle-bezoek te wettigen

OCMW Antwerpen: onderrichtingen voor het personeel in geval van ziekte Bij eventueel vroeger hernemen en vóór controle door controlegeneesheer: om 8.30 uur de centrale verwittigen om een nutteloos huisbezoek te voorkómen Bij onnodig geacht huisbezoek door controle-geneesheer is het verschuldigd bedrag ten laste van het personeelslid

OCMW Antwerpen: onderrichtingen voor het personeel in geval van ziekte Na toekenning van het ziekteverlof (door de controle-geneesheer) blijft steeds administratieve controle mogelijk Dit alles geldt vanaf de eerste dag ziekte, of zelfs als men die dag nog een tijdje heeft gewerkt en ziek naar huis gaat

Attestering België: de arts moet het sociale verkeer regelen: Werkonbekwaamheid Zetelen in assisenjury Kiesplichten Schoolgaan (cfr. ‘dixit-attesten’) Adoptanten ‘Welwillendheidsattesten’ (1 arts op 264 inwoners)

Attestering Nederland: eigen verklaring bij ziekmelding ‘Wanneer denkt u uw werk te kunnen hervatten?’ Over één dag, twee dagen, drie dagen, vier dagen, één week, één week à 10 dagen, twee weken of langer Wat zijn uw klachten? (graag een korte omschrijving) België: (gedeeltelijk) afschaffen ziekte-attest?

Arbeidsorganisatie en arbeidszekerheid Ontslagbescherming bij ziekte arbeiders: vóór 6de maand: gewone opzegvergoeding bedienden: na 6 maand: minimum sanctie ‘Papieren ontslagbescherming’ Flexibiliteit arbeidstijdverkorting tijdelijke werkloosheid tijdelijke contracten

Verzuimbronnen in de gezondheidszorg Scheiding van behandeling en controle Wachttijden (iatrogeen ziekteverzuim) Sociaal-medische begeleiding van langdurig arbeidsongeschikten

Determinanten van verzuim Verzuimbronnen in de gezins- en of persoonlijke sfeer: Slechte gezondheidstoestand: %+/D+ Het ouder worden: %0/D+ Grotere reistijd (afstand wonen-werken): %+/D0

Determinanten van verzuim Verzuimbronnen binnen het bedrijf: institutionele factoren: Hinderlijke lichamelijke werkomstan-digheden en schadelijke werkverhoudingen: %+/D+ Ploegendienst: %+ Individueel tariefwerk: %+ Hoge scholingsgraad van het werk: %-/D0

Determinanten van verzuim Verzuimbronnen binnen het bedrijf: institutionele factoren: Democratische stijl van leidinggeven: %-/D- Delegatie van verantwoordelijkheid: %-/D0 Weinig verloop onder de bazen: %- Kleine werkgroepen: %- Ontwikkelde personeelsafdeling: D- Soepele vakantieregeling: %- Toepassen wachtdagen: %-/D+

Ziekteverzuim en bedrijfsgrootte SD Worx, 2005

Kortdurend ziekteverzuim en bedrijfsgrootte SD Worx, 2007

Socio-culturele verschillen Arbeidsethos/houding t.o.v. het werk Identificatie van werknemer met bedrijf (ideële binding) Riskante gewoonten, life style Gezondheidsgedrag

Ziektegedrag en ziekteverzuim Het Nieuwsblad (26 april 2003): ‘Blijft het feit dat we met z’n allen te veel pillen slikken’ Leo Neels (voorzitter AVGI): ‘Dat is vooral een cultureel gegeven. Als een Nederlander ziek wordt, dan drinkt hij warme melk met honing en nestelt zich vervolgens drie weken in de Wet voor arbeidsongeschiktheid.

Ziektegedrag: ziekteverzuim ‘...Als een Vlaming ziek wordt, dan rent hij naar de dokter of de apotheker omdat hij zo snel mogelijk weer aan het werk wil. Geen wonder dat het absenteïsme bij ons veel lager ligt. Geneesmiddelen dienen om te genezen’

Op weg naar verklaringen B.v.: USA: 36 miljoen niet-verzekerden, verwachting komende jaren: een kwart zonder verzekering B.v.: Japan: arbeidsethos, familiebedrijfjes, ‘ongezond’ laag verzuim Onvermijdelijk verzuim: 3 à 4%. Indien lager: selectie van Übermenschen?

Op weg naar verklaringen ‘Karoshi’ Japans voor overwerk dat de dood tot gevolg heeft Erkend als beroepsziekte Jaarlijks zijn naar schatting 10.000 Japanners het slachtoffer van karoshi

Op weg naar verklaringen België vs. Nederland Geen verlies aan inkomsten bij werknemers Geen scheiding tussen behandeling en controle Toetredingsdrempel tot arbeidsongeschiktheid in België = 66%, in Nederland = 15-25% Controle in Nederland in ongeveer 30% van de gevallen, steeds achteraf

Tot slot Om ziektegedrag te begrijpen moeten we verder kijken dan de ‘disease’.