Jaco Quist & Crelis Rammelt Toekomstdenken voor Duurzame Ontwikkeling in Onderwijs TUDelft: voorbeelden, methoden en ervaringen Jaco Quist & Crelis Rammelt Technology Assessment Groep, faculteit Technologie, Bestuur, Management Technische Universiteit Delft DHO-Studiedag werkgroep Past, Present Futures Amsterdam, 16 juni 2004 Faculty of Technology, Policy and Management

Opzet presentatie Inleiding toekomstdenken voor DO aan TUDelft Uitwerking toekomstdenken voor DO aan hand van opzet en uitvoering backcasting in TiDO Colloquiumvak Ruimte voor een paar vragen OPTIE: Groepsdiscussie of backcasting-oefening aan hand van toekomstbeeld voor toekomstdenken in DHO 15 minuten in trio’s & 15 minuten terugkoppeling Amsterdam, 16 juni 2004

TUDelft: Onderwijs in Duurzame Ontwikkeling (ODO) project In 1998 heeft TUDelft besloten TiDO te integreren in alle curricula en is het ODO-project gestart ODO is ondergebracht bij de sectie Technology Assessment en is in 2002 zijn tweede fase ingegaan Hoofdelementen ODO-project: TiDO-Basisvak in alle curricula Invlechten DO in alle vakken (waar mogelijk) TiDO Afstudeerspecialisatie Netwerkvorming en interactie onder docenten en studenten Amsterdam, 16 juni 2004

TUDelft: TiDO-afstudeerspecialisatie TiDO gerelateerd afstudeeronderwerp 11 ects keuze uit cluster technische milieu/do-vakken en uit cluster alfa-gamma milieu/do-vakken (50/50) TIDO Colloquiumvak (4 ects, verplicht) in 2 delen: Multidisciplinaire bootweek gericht op verdieping in DO-problematiek, transdisciplinariteit, state-of-the art voorbeelden en netwerkvorming onder TiDO-studenten DTO-week met backcasting, toekomstbeelden, stakeholders en de weerbarstigheid van implementatie Vakcoordinator: Crelis Rammelt Amsterdam, 16 juni 2004

TUDelft: Toekomstdenkden voor DO in het onderwijs Toekomstdenken voor DO is onderdeel van TiDO-basisvakken op verschillende faculteiten (*) Toekomstdenken voor DO staat centraal in het TiDO-Colloquiumvak (***) Toekomstdenken voor DO in meerdere vakken (**): Wm0909TU: TA: Technology, Society, Sustainability Wm0910TW: TA en DO voor Technische Wiskunde Mtp305: 1 ects binnen vak over duurzame maritieme techniek IO: Sustainable Product Development Industrial Ecology (vakken en opleiding) Amsterdam, 16 juni 2004

Backcasting: van visie naar actie Toekomst- oriëntatie ECOEFFICIENCY TUSSENSTAPPEN Backcasting Backcasting TIJD 2000 2050 Amsterdam, 16 juni 2004

Waarom Backcasting? Expliciet maken van wenselijke (duurzame) toekomsten Expliciet maken van normatieve aannames Alternatief voor regulier toekomstdenken Geschikt voor persistente problemen, maatschappelijk niveau, en onderzoeken radicale oplossingen Ervaring sinds jaren 70: Backcasting: Energie, DO, participatief, bedrijven (TNS) In Nederland: DTO-programma, SusHouse, COOL-project Amsterdam, 16 juni 2004

Backcasting: kenmerken Van toekomstvisie naar actie nu via ontwerp en analyse Normatieve toekomstbeelden & achterwaarts vooruitkijken Oriëntatie, Ontwerp, Analyse, Participatie Proces en inhoud Actor leren en congruentie Draagvlak en inbedding Amsterdam, 16 juni 2004

Backcasting in 5 stappen Stap 1 Strategische Probleemorientatie Analyse Stap 2 Maken gewenst toekomstbeeld Visie Stap 3 Back-casting Wat is nodig? Stap 4 Uitwerking, analyse en bepalen KT-vervolg Stap 5 Agenda, inbedding & follow-up N.B. Iteraties niet weergegeven + niet stap 5 Amsterdam, 16 juni 2004

Toolkit voor Backcasting: 4 groepen methoden Participatieve en interactieve methoden workshops, visioning, creativiteit Ontwerp- en scenario-methoden Analyse- en modelleer-methoden LCA, effecten, procesanalyse, stakeholderanalyse Management-methoden voor Proces, Project, Netwerk en Stakeholders Amsterdam, 16 juni 2004

Voorbeeld 1: Novel Protein Foods DTO-programma Toekomstbeeld 2040: 40% vlees vervangen door Novel Protein Foods Noodzakelijke veranderingen (CST-format): C: Consument & Maatschappelijke Acceptatie, andere rol vlees, consumentenvoordelen S: Kleinere vleessector (flankerend beleid), nieuwe NPF-sector T: Nieuwe kennis en technologie voor producten, systemen, en ketens Amsterdam, 16 juni 2004

Voorbeeld 2: SusHouse project 3 toekomstbeelden voor Voeden 2050: 1. Intelligent Koken en Bewaren high-tech, gemak, milieuwinst via techniek 2. Super-Rant: eten en boodschappen in buurtcentrum service, geen kuiken thuis, collectief (maar vrij) 3. Lokaal groen eten & kopen: zelfvoorzienende lokale & regionale ketens autarkie, eigen kas en tuin, composteren, slow food Amsterdam, 16 juni 2004

Assessment resultaten Amsterdam, 16 juni 2004

Backcasting: TiDO Colloquimvak opzet A: bootweek met orientatie, gastlezingen, onderwerpkeuze B: DTO-week met backcasting en multidisciplinair project Inleidende lezing over backcasting en DTO Workshop-sessie (dagdeel) voor toekomstbeeld Workshop-sessie (dagdeel) voor backcasting Lezing over implementatie en maatschappelijke dynamiek Workshops en projectwerk in groepen 4-8 Groepen kiezen eigen onderwerp en zoeken stakeholders Eindpresentaties met aanwezigheid experts/stakeholders Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Voorbeelden Duurzaam riviersysteem voor de Yangtze Rivier (China) Duurzame kleding en duurzame handel Duurzame energie in een Ned. woonwijk Duurzame landbouw in Europa Duurzame ontwikkeling met gentechnologie Meervoudig ruimtegebruik: wonen op water Compacte stad en veel natuur Weg met biopiraterij Duurzaam waterbeheer in het Westland Duurzame Middellandse Zee Onbemande schepen m.b.v. golfenergie Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Uitkomsten Studenten enthousiast over integrale benadering en multidisciplinariteit Studenten enthousiast over backcasting-methode en goed in staat hiermee te werken Studenten goed in staat aansprekende socio-technische toekomstbeelden te genereren Lastig om veelheid aan methoden over te dragen en te beperken tot de essentie Studenten vinden sociale dynamiek en pluriformiteit lastig bij implementatie-aspecten Studenten vinden vak druk (lastig en handig) Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Stap 1 Stap 1 Strategische Probleemorientatie Welke behoeften worden vervuld? Wat zijn belangrijke trends en ontwikkelingen gerelateerd aan deze behoeftevervulling? Wat is het probleem en wat zijn probleempercepties? Wat zijn de onduurzaamheden en wat zijn de oorzaken? Wie zijn stakeholders, probleemhebbers, probleempercepties? Wat zijn mogelijke oplossingsrichtingen en stakeholder-preferenties? Stap 1 Methoden Actor/Stakeholder analyse Systeemanalyse Interactieve methoden (interviews, worskhops, etc) Modelleren en dataverzameling (vergt veel tijd) Amsterdam, 16 juni 2004

Sketching The Problem: stap 1 vb Facts: Economy heavily dependent on agriculture (57% of GDP, 85% of exports, 90% of work force) Problems: Not self-sufficient in production of food Poor farming techniques Soil erosion (loss of topsoil and nutrients) Rainfed Agric, only 4% of cultivated land is irrigated Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Stap 2 Stap 2 Maken gewenst duurzaam toekomstbeeld Wat zijn eisen aan het toekomstbeeld (Terms of Ref)? Hoe ziet sociotechnisch toekomstbeeld en behoeftevervulling er uit? Welke onduurzaamheden zijn opgelost? Welke technologie is nodig? Wat is de cultuur en structuur? Hoe wordt er geleefd in het toekomstbeeld? Wat zijn belangrijke trends, ontwikkelingen voor behoeftevervulling? Hoe kan toekomstbeeld duurzamer gemaakt worden? Stap 2 Methoden Interactieve methoden (interviews, worskhops, etc) Creativiteitstechnieken, ontwerpmethoden Intuitieve methoden Consensusgerichte methoden Modelleermethoden Illustreer-methoden (hoe geef je toekomstbeeld weer?) Amsterdam, 16 juni 2004

Toekomstbeeld: stap 2 voorbeeld biopiraterij (1) DTO aanpak Huidige situatie Trends Probleem- eigenaren Actoren Toekomstbeeld Behoeften Structuur Cultuur Technologie Geen onderdrukking Gelijke machtsverhoudingen Gelijke verdeling van middelen Behoefte Amsterdam, 16 juni 2004

Toekomstbeeld: stap 2 voorbeeld biopiraterij (2) DTO aanpak Huidige situatie Trends Probleem- eigenaren Actoren Toekomstbeeld Behoeften Structuur Cultuur Technologie Kennis en resources vrij toegankelijk Erkenning van de waarde van kennis en resources Toegevoegde waarde op kennis en resources Eigendom en controle over eigen resources Eerlijke handelspositie op wereldmarkt Functie Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Stap 3 Stap 3 Back-casting Wat is nodig? Welke veranderingen zijn nodig om toekomstbeeld te realiseren (technologisch, cultureel, structureel, organisatorisch)? Hoe zijn de veranderingen tot stand gebracht/gekomen en welke stakeholder/actor heeft wat gedaan? Is het mogelijk tussenstappen te definieren? Stap 3 Methoden Backcasting-analyse aan hand van backcasting-vragen Amsterdam, 16 juni 2004

Goal (Future view): stap 3 voorbeeld (1) Every country should be able to supply the national food demand independantly Technology (agriculture methods) Structure (trade framework) Culture (e.g. consumption & production patterns) Amsterdam, 16 juni 2004

Backcasting: stap 3 voorbeeld (2) Technology Focus on change of agriculture efficiency by Biotechnology Fertilizers Irrigation Distribution Structure Cooperation between NGO’s IMF Loans - Debt relief & export obligations Mixed economy Culture Awareness raising Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Stap 4 Stap 4 Uitwerking, analyse en bepalen KT-vervolg Wat is een mogelijk ontwerp van het sociotechnisch systeem Wat zijn hiervan (mogelijke) gevolgen voor verschillende aspecten (sociaal, economisch, milieu, etc)? Wat zijn drivers, barrieres en condities? Wat is de follow-up agenda (beleid, onderzoek, ontwikkeling, ngo)? Welke KT-activiteiten zijn mogelijk en wie kan ze (al dan niet in samenwerking) uitvoeren? Werk een follow-up/implementatievoorstel uit Stap 4 Methoden Ontwerp-toolkit (afhankelijk van onderwerp) Methoden voor Milieu-analyse, consumentenonderzoek, economische analyse (I/O) in kader van beschikbare tijd Technology Assessment methoden (checklist, etc) Constructieve TA methoden (moeilijk in onderwijs) Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Stap 5 Stap 5 Agenda, inbedding & follow-up Hoe ga je inbedding & follow-up agenda realiseren en wie zijn nodig? Hoe ga je specifiek voorstel inbedden en realiseren? Stap 5 Methoden Communicatiemethoden Participatieve methoden Algemeen projectwerk, teamwerk en communicatievaardigheden Ook (proces)evaluatiemethoden Amsterdam, 16 juni 2004

Conclusies Toekomstdenken voor DO aan TUDelft opgenomen in verschillen vakken en op verschillende niveaus In TiDO-afstudeerspecialisatie TiDO-Colloquiumvak: Multidisciplinair probleemgericht projectonderwijs met backcasting en stakeholders, praktijk-simulatie Sociotechnische systemen en integrale insteek Participatieve backcasting uit DTO-programma vertaald toegepast in onderwijs-setting Methoden aangepast, maar essesentie gehandhaafd Studenten enthousiast en gemotiveerd, ook complex en druk Implementatie, maatschappelijke dynamiek en weerstanden worden moeilijk gevonden Transfer naar andere opleidingen goed mogelijk Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Methoden Stap 1 Strategische Probleemorientatie Actor/Stakeholder analyse Systeemanalyse Interactieve methoden (interviews, worskhops, etc) Modelleren en dataverzameling (vergt veel tijd) Stap 2 Maken gewenst duurzaam toekomstbeeld Creativiteitstechnieken, ontwerpmethoden Intuitieve methoden Consensusgerichte methoden Illustratiemethoden Stap 3 Back-casting Wat is nodig? Backcasting-analyse aan hand van backcasting-vragen Amsterdam, 16 juni 2004

TiDO Colloquimvak: Methoden Stap 4 Uitwerking, analyse en bepalen KT-vervolg Ontwerp-toolkit (afhankelijk van onderwerp) Methoden voor Milieu-analyse, consumentenonderzoek, economische analyse (I/O) in kader van beschikbare tijd Technology Assessment methoden (checklist, etc) Constructieve TA methoden (moeilijk in onderwijs) Stap 5 Agenda, inbedding & follow-up Communicatiemethoden Participatieve methoden Amsterdam, 16 juni 2004

Toekomstbeeld voor Toekomstdenken en DHO Alle DHO-studenten dienen basiskennis te hebben over toekomstdenken en LT-denken voor DO. Alle DHO-studenten dienen transdisciplinair geoefend te hebben met gewenste duurzame toekomstbeelden en competenties te hebben voor deelname transities. Er dienen specialisten opgeleid worden met competenties voor faciliteren en gebruik methoden voor toekomstdenken in multi-actor settings Docenten hebben juiste kennis en vaardigheden Virtueel instituut voor toekomstdenken, instituties. Amsterdam, 16 juni 2004

Vragen aan deelnemers Wat zijn ervaringen & kennis met toekomstdenken voor DO (in HO) en wissel deze uit in uw groep? Backcasting-oefening (in groepen 3-4): Welke veranderingen (technisch, cultureel, institutioneel/structureel, organisatorisch) zijn nodig om dit toekomstbeeld te realiseren? Welke acties/activiteiten/actie-agenda kunnen opgesteld worden om snel aan de gang te gaan? Eerst aanpassen toekomstbeeld is mogelijk! Amsterdam, 16 juni 2004