Witte en zwarte scholen: is een sociale mix wenselijk / mogelijk ? Ides Nicaise KU Leuven (HIVA / Dep. Ped. Wet.)

Overzicht Inleiding Oorzaken van segregatie (Waarom) is segregatie een probleem ? Strategieën voor desegregatie

Deel 1: inleiding Directies aan het woord “In mijn school zijn de leerkrachten de enigen die thuis Nederlandstalig zijn. Geen enkele van hen woont in de buurt. De meesten zoeken zo snel mogelijk ander werk. We hebben 24 verschillende nationaliteiten. Vorige week nog (nvdr: februari !) hebben we 5 kinderen uit Liberia ingeschreven. Ze waren in alle omliggende scholen geweigerd. Wij hadden eigenlijk geen plaats maar we hebben algauw enkele banken bijeengezocht en ze zijn begonnen…” (directeur van een basisschool uit Schaarbeek)

Directies aan het woord “In onze school (stedelijke basisschool uit Antwerpen) zijn 96% allochtonen. Onlangs kwam een Marokkaanse moeder, die hier zelf oud-leerling is geweest en al meer dan 25 jaar in België woont, haar kind inschrijven. Ze sprak geen Nederlands meer. Onze kleuterjuffen kunnen met de ouders niet praten. Er zijn zelden tolken beschikbaar…” (directeur van een basisschool in Antwerpen)

Directies aan het woord “Een moeder kwam op intakegesprek om haar zoon van studierichting en van school te laten veranderen. Op een bepaald moment vroeg ze of er allochtonen op school waren en in de toekomstige klas van haar zoon. De inschrijver gaf aan hoe de verhoudingen in de bewuste klas lagen en zei erbij dat het een goede groep was. De vrouw stopte de inschrijving en zei dat ze een school zocht waar minder vreemdelingen waren.” (gesprek geciteerd in Frooninckx 2004)

Directies aan het woord “Hoe meer inspanningen wij leveren voor onze zorg- leerlingen, hoe meer men er naar ons doorverwijst. Buurtwerken, verenigingen, welzijnsdiensten verwijzen al hun risico-kinderen naar onze school. Wij willen wel ons best doen, maar moeten opletten dat we als school niet in een neerwaartse spiraal terechtkomen. Alleen al maar de onbetaalde schoolrekeningen… Als wij er met andere scholen over praten, doen die of hun neus bloedt – zelfs de scholen uit onze eigen scholengemeenschap.” (directeur basisschool Leuven)

Deel 2: Oorzaken van segregatie Segregatie in huisvesting Mensen zoeken culturele verwanten op ‘Aanzuigeffect’: scholen die specifieke inspanningen doen voor lln uit bepaalde minderheden, trekken nog meer lln uit die groepen aan Sociaal ongelijke verdeling van macht => discriminerend gedrag van ouders en scholen (‘witte vlucht’ / zelfs ‘zwarte vlucht’) Paradox: vrije schoolkeuze werkt segregatie in de hand

Onderwijs als quasi-markt en sociale ongelijkheid Vrije schoolkeuze Vrijheid v. onderwijs Overheid = 3e betaler subsidie / leerling Concurrentie op basis van ‘reputatie’ Aantal leerlingen Kwaliteit van de instroom ⇒ prestaties ↗  ongelijkheid ↗ Zwakke scholen: initieel ‘natuurlijk’ nadeel ⇒ zwakke vraag ⇒ weinig lln / geen mglh tot selectie instroom ⇒ zwakke reputatie ⇒ neerwaartse spriaal Sterke scholen: initieel ‘natuurlijk’ voordeel ⇒ grote vraag ⇒ veel lln / mglh tot selectie van instroom ⇒ sterke reputatie ⇒ opwaartse spiraal

Vrije schoolkeuze in de EU

Segregatie en ongelijke onderwijskansen in de EU Tussenschoolse en binnenschoolse verschillen in wiskundescores PISA 2003 (variantie per land in % van totale gemidd. variantie in OESO)

Deel 2: Is segregatie een probleem? Maatschappelijk: Op korte termijn: gescheiden opvoeding verhoogt risico op sociale conflicten Op lange termijn: geen voorbereiding op multiculturele samenleving (= even nefast voor autochtone als voor allochtone leerlingen !) Onderwijskundig: Taalontwikkeling Nederlands moeilijker voor allochtonen Bij lager prestatieniveau: lagere verwachtingen… Belasting leerkrachten leidt tot hoge rotatie (dus lagere kwaliteit) in lkr-korps Peer group effecten

Segregatie: probleem ? peer group effecten Leerling uit minderheid haalt gemiddeld minder resultaat wegens exogene obstakels (bv. NT2) Leerprestaties zijn hoger in klas / school met veel ‘sterke’ leerlingen Bij vermenging van klassen / scholen is leerwinst voor zwakke presteerders groter dan verlies voor sterke presteerders => argument voor ‘heterogene samenstelling’ van klassen / scholen leerling uit meerderheidsgroep leerprestaties leerling uit minderheidsgroep A B C D % lln uit meerderheid in peer group

Vermarkting en sociaal ongelijke onderwijsuitkomsten Hirtt, Nicaise, De Zutter – De school van de ongelijkheid

Segregatie: probleem? Recente onderzoeken Verhaeghe e.a. (2011): Gemiddelde leerwinst (L1→L6) in Vlaanderen is dezelfde in zwarte als in witte scholen Maar… Gemiddeld prestatieniveau (zowel in L1 als in L6) is lager in zwarte dan in witte scholen leerjaar leervorderingen kansarme school kansrijke school

Segregatie: probleem? Recente onderzoeken Verhaeghe e.a. (2011): Gemiddelde leerwinst (L1→L6) in Vlaanderen is dezelfde in zwarte als in witte scholen Maar… Gemiddeld prestatieniveau (zowel in L1 als in L6) is lager in zwarte dan in witte scholen Gelijke leerwinst is misschien te danken aan compenserend effect van GOK-financiering in zwarte scholen

Segregatie: probleem? Recente onderzoeken Dronkers (2010): migranten doen het slechter in meer diverse scholen Maar… onderscheid ‘diversiteit’ (= aantal verschillende etnische groepen)  ‘concentratie’ (= totaal aandeel allochtone lln in school) Concentratie verlaagt prestatieniveau Diversiteit verlaagt prestatieniveau => Dit is geen pleidooi voor zwarte scholen ! (wel voor ‘grijze’ scholen met eerder homogene groepen allochtonen)

Segregatie: probleem ? Recente onderzoeken Agirdag (2011): zwarte scholen hebben ook hun voordelen Minder racisme => meer welbevinden bij allochtone leerlingen Witte leerlingen presteren er soms beter - en voelen er zich beter (big fish small pond fenomeen) Maar… Minder goed voor integratie

Deel 4: Strategieën voor de-segregatie ‘Softe’ maatregelen (bv. non- discriminatieverdragen, GOK-financiering) hebben weinig effect op desegregatie) Voorstel OVDS (toewijzing van school met mogelijkheid van ‘opting out’ voorlopig moeilijk) Recht op inschrijving – met o.a. ‘dubbele voorrangsregeling’ Minimum-quota (bv. ‘affirmative action’ in VS) Magneetscholen

Strategie 3: recht op inschrijving - evaluatie Afname discriminatie bij inschrijving: ‘curatief’: klachtenprocedure bij Lokaal OverlegPlatform / bij commissie leerlingenrechten Preventief: scholen worden voorzichting Evaluatie Vlaams Minderhedencentrum: aantal weigeringen (door scholen) daalt. Toch zitten nog ca. 20% allochtonen niet in school van eerste keuze Gebrek aan informatie bij doelgroep (1 jaar na decreet kent slechts 30% van de allochtonen de regeling) O.a. daardoor komen veel allochtonen ‘te laat’ (witte ouders haasten zich => school volzet als allochtonen zich aanmelden) subtiele barrières zoals hoofddoek, religieuze profilering, financiële drempels, ‘ontrading’ Ouders schuwen confrontatie

Strategie 3: voorrangsregeling niet-GOK Zwarte scholen (10% > LOP-gemiddelde) mogen voorrang geven aan ‘niet-GOK’ leerlingen Maar… Wordt vooral door allochtone gemeenschap als stigmatiserend ervaren => Karsten, Roeleveld e.a. (2002): 71% van autochtone ouders is vóór spreidingsbeleid, 62% van allochtone ouders is tegen. Beperkt keuzevrijheid van GOK-leerlingen => leerlingen die geen school in hun omgeving vinden Scholen verliezen GOK-middelen bij desegregatie Diversiteit vergt meer dienstverlening (maaltijden, spreiding oudercontacten…)

Strategie 3: voorrangsregeling GOK-lln ‘witte’ scholen mogen voorrang geven aan GOK- leerlingen Maar… Gebruik blijft ‘passief’: aankondiging van voorrang, maar geen actieve recrutering Dergelijk ‘passief’ gebruik blijft ineffectief: GOK-ouders reageren niet snel genoeg => Behoefte aan externe begeleiding (bv. School-in-zicht)

Naar een verplichte dubbele voorrangsregeling ? Huidige regeling Alternatief Concentratieschool kan voorrangsperiode inlassen voor niet- GOK leerlingen ‘witte’ school kan voorrangsperiode inlassen voor GOK- leerlingen Beide typen scholen zouden vanaf een bepaalde drempel ‘verplicht’ worden om voorrang te geven Scholen zouden daarin begeleid worden door ervaren organisaties (School in zicht / vzw De Veerman, LOP…) Cf. LOPs Leuven, Gent, Lokeren, Temse, Sint-Niklaas

Strategie 4: minimum-quota Wat ? Bestaat (nog) niet in Vlaanderen (weerstand) VS: Affirmative action: scholen moeten bepaald minimum aandeel kleurlingen voorrang geven bij inschrijvingen Noot In VS veel weerstand wegens neveneffecten voor meerderheidsgroep (blanken): bij numerus clausus en toegangsexamens voelen blanken die beter scoorden op toegangsexamen zich ‘averechts’ gediscrimineerd In België zouden deze neveneffecten niet gelden; wellicht volgende stap indien huidig beleid niet volstaat.

Strategie 5: magneetscholen Wat? Door een krachtige leeromgeving (meestal met kunstprojecten – zie: brede school) ook een kansrijk publiek aantrekken, met win- win effecten voor de minderheidsgroep en de meerderheidsgroep. Premisse: ‘carrots’ zijn beter dan ‘sticks’ Ontstaan: McCarver school Washington 1968 – begin jaren ’90 reeds 3200 scholen met 1,2 mio leerlingen. Naast kunst worden nu ook technologie en communicatieprojecten als catalysator gebruikt Vlaanderen: Vlaggen en Wimpels (met ondersteuning van vzw De Veerman

Strategie 5: magneetscholen - werking

Strategie 5: magneetscholen - evaluatie US Dept of Education (2003): Iets meer dan helft v.d. scholen slaagt erin een hoger aandeel ‘witte’ leerlingen aan te trekken. Dit lukt beter in lagere dan secundaire scholen; en beter in scholen met omvattend project. Veel hangt ook af van externe factoren (bv. toenemende concentratie in de buurt) Leerwinst in magneetscholen niet overtuigend groter dan bij vergelijkingsgroep (deels omdat sommigen nog maar recent gestart zijn?)

Strategie 5: magneetscholen – evaluatie (vervolg) Vlaggen en Wimpels 3/4 v.d. scholen heeft beter contact met de buurt Desegregatie: geen systematische gegevens, maar wel indicaties van effect Kwaliteit van onderwijs is toegenomen: meer teamwerking bij leerkrachten, meer leerplezier, meer krachtige leeromgeving

Tot besluit Belang van nuance (zwarte scholen zijn niet ‘slechter’ maar blijven in principe ongunstig voor integratie én voor prestaties) Nood aan meer regulering Meer homogene kwaliteit van onderwijs Meer dwingende desegregatiemaatregelen, vooral bij ‘witte’ scholen Mix van ‘sticks’ (quota) en ‘carrots’ (financiële en pedagogische ondersteuning) kan ervoor zorgen dat desegregatie pijnlozer en vlotter verloopt. Dit maakt een beleid van desegregatie meer aanvaardbaar voor iedereen.