Actieonderzoek in de klas Folkert Kuiken, f.kuiken@uva.nl Nederlandse Taalkunde, Universiteit van Amsterdam Conferentie BVNT2, Blankenberge, 23 mei 2008

Inhoud Kennismaking Waarom actieonderzoek? Wat is actieonderzoek? Hoe begin je? Hoe verzamel je de benodigde gegevens? Hoe analyseer je de verzamelde gegevens? Hoe rapporteer je over het onderzoek? Tot slot 2

1 Kennismaking 3

Opdracht 1 Wie, waar? Wat voor…? Waarom? Wat? Wie ben je, waar kom je vandaan? Wat voor…? Wat voor ervaringen heb je met actieonderzoek? Waarom? Waarom heb je voor deze masterclass gekozen? Wat? Wat hoop je hier vandaag te leren? 4

Doel van de masterclass Stimuleren Stimulansen bieden aan de onderzoekende docent Feedback Op (nieuwe) ideeën en plannen voor onderzoek Op lopend onderzoek 5

2 Waarom actieonderzoek? 6

Algemene motieven Reflectie op de eigen praktijk Een kritisch perspectief op de eigen praktijk: actieonderzoek als een krachtig reflectiemiddel Meer inzicht in de klassendynamiek Systematisch bepaalde aspecten van het onderwijsleerproces observeren leidt tot meer inzicht in de dynamiek van de klas Leeropbrengst vergroten Inzicht in de dynamiek van de klas leidt tot veranderingen in het curriculum die de prestaties van de leerders vergroten Eigen ervaringen noemen 7

Motieven van docenten zelf (Nog) grotere betrokkenheid bij het onderwijs Werken aan de eigen professionele ontwikkeling Groter zelfbewustzijn Onderzoeksvaardigheden vergroten Natuurlijke uitbreiding van de onderwijspraktijk 8

Belang van gezamenlijk actieonderzoek Gezamenlijke problemen delen en te lijf gaan Meer evidentie om zonodig zaken te veranderen Breder draagvlak om die zaken te veranderen Meer empowerment Onderzoek doen doe je tegenwoordig met elkaar. 9

Opdracht 2 In hoeverre maak je in je eigen onderwijs gebruik van onderzoeksresultaten? Lees je vakliteratuur? Welke (soort) boeken, welke (soort) tijdschriften? Hoe gebruik je wat je leest in je eigen lessen? 10

3 Wat is actieonderzoek? 11

Focus Onderzoek voor en door de docent (de docent tegelijkertijd als regisseur en acteur) Concrete, praktische kwesties uit de praktijk die voor de les van onmiddellijk belang zijn Natuurlijke (les)situaties 12

Kenmerken Contextgebonden, kleinschalig, lokaal, probleemgestuurd Gericht op problemen binnen een specifieke situatie Evaluerend, reflecterend, interpreterend Gericht op verandering en verbetering van de praktijk Participerend Met anderen samen werken (en samenwerken!) aan verandering en verbetering Interpreterend Gebruik van voornamelijk kwalitatieve methodes van onderzoek 13

Onderdelen Planning Actie Reflectie Exploreren (aftasten), identificeren (onderwerp vaststellen), onderzoeksvraag formuleren, hypothese opstellen, planning maken Actie Data verzamelen, observeren, analyseren Reflectie Interpreteren, concluderen, rapporteren, resultaten implementeren 14

Opdracht 3 Stel een lijst op van mogelijke onderzoeks-thema’s of onderwerpen die in aanmerking komen voor actieonderzoek. Als je kijkt naar de lijst van onderdelen van actieonderzoek, welk(e) onderde(e)l(en) is/zijn dan het moeilijkst om in je eigen situatie uit te voeren? Wat voor soort steun zou je daarbij kunnen helpen? 15

4 Hoe begin je? 16

Hindernissen Tijdgebrek Weinig steun van directie en collega’s Onderzoek wordt als iets perifeers gezien Het kan als een bedreiging worden opgevat Angst dat negatieve aspecten van het onderwijs naar voren worden gebracht Skepticisme over het nut van actieonderzoek Onzekerheid over eigen onderzoeks-vaardigheden 17

Hindernissen wegnemen Begin klein Claim tijd Zorg voor een goede organisatie (duidelijke afspraken, houd notulen bij, etc.) Maak een duidelijke, realistische planning Richt zelf een groepje op van mensen die in actieonderzoek geïnteresseerd zijn Observeer elkaars lessen (peer observation; collegiale consultatie) 18

Alle begin is moeilijk Onderwerp vaststellen Onderzoeksvraag formuleren 19

Begin met een concreet probleem Ik wil graag meer weten van … Het lukt mijn leerders niet om … Wat kan ik daaraan doen? Ik wil graag de manier veranderen waarop mijn leerders … Ik zou in mijn klas meer aandacht willen besteden aan … Hoe kan ik dat doen? Ik zou met mijn collega het volgende wel eens willen uitproberen: … Wat zou er gebeuren als we dat deden? Waarom doen sommige leerders in mijn klas … en andere … Hoe kom ik erachter wat hier aan de hand is? 20

Nuttige tips Vermijd vragen waar je niets aan kunt doen Beperk de omvang en de duur van het onderzoek Focus op één probleem/onderwerp per keer Kies een onderwerp dat voor jou en je onderwijsinstelling van direct belang is en dat je interesse heeft Probeer zo mogelijk aan te sluiten bij andere veranderingen of projecten 21

Maak een projectbeschrijving Onderwerp in algemene zin Lesonderdelen die hierbij betrokken zijn Plan van aanpak Overzicht van betrokkenen Onderzoekspartners, supervisoren, collega’s, studenten Benodigde praktische zaken Materialen, apparatuur, hulp van collega’s etc. Manier(en) van dataverzameling Planningsschema 22

Opdracht 4 Wat zijn in jouw situatie knelpunten en hindernissen bij het starten van actieonderzoek? Hoe zou je deze kunnen overwinnen? Ga na waar weinig of niets aan te doen valt en wat wel mogelijk is. 23

Opdracht 5 Maak een lijst van punten die op jouw instelling het begin van een onderzoek zouden kunnen zijn. Welke verdere informatie is nodig en waarop zou je kunnen focussen? Formuleer een zo specifiek mogelijke onderzoeksvraag. 24

Opdracht 6 Maak een voorlopig actieplan Bepaal wie bij het onderzoek betrokken zal zijn Welke bronnen, zowel materieel als immaterieel, nodig zijn Hoe lang het traject in zijn geheel gaat duren en in welke fasen het kan worden onderverdeeld Op welke manier er terugkoppeling en rapportage plaatsvindt 25

5 Hoe verzamel je de benodigde gegevens? 26

Instrumenten Praktisch uitvoerbaar, haalbaar Veelal kwalitatief, exploratief, interpretatief Observatie versus niet-observationele technieken 27

Basisprincipes bij observatie Bepaal wat je wilt observeren; probeer niet alles te doen Bepaal waar je wilt observeren (klas, kantine, etc.) Bepaal wie je gaat observeren Ontwikkel een observatiesysteem Registreer ‘on time’ of meteen daarna Wees zo objectief mogelijk Observeer zo compleet mogelijke episodes 28

Observatietechnieken Aantekeningen Dagboek Observatieschema Audio/video-opnames (selecteer fragmenten) Foto’s (in actieonderzoek onderschat) Kaarten (in kaart brengen van klassesituatie, sociogrammen) 29

Niet-observationele technieken (1) Interviews Individueel dan wel in groepsverband Gestructureerd, half gestructureerd, ongestructureerd Vragenlijsten Open vragen, gesloten vragen, schalen Belang van goede vragen en een goede vraagstelling: van tevoren uitproberen! Vragenlijsten en interviews zijn goed met elkaar te combineren 30

Niet-observationele technieken (2) (Taalleer)biografie van de leerders zelf Welke gemeenschappelijke thema’s komen hieruit voort? Wat zijn (gedeelde) positieve ervaringen, wat negatieve? Documenten Portfolio’s, lesplannen, lesmateriaal, testuitslagen, etc. Producten van leerders Vraag leerders een brief te schrijven (b.v. een adviesbrief aan een beginnend taalleerder) Een tekening van de cursus, de les Metafoor NT2 als bootreis, prijs in de loterij, zware bevalling, etc. 31

Opdracht 7 Ga na van welke dataverzamelingstechnieken je gebruik zou kunnen maken bij de beantwoording van de onderzoeksvraag die je bij opdracht 5 hebt geformuleerd. Als je uit deze technieken een keuze moet maken, waar gaat dan je voorkeur naar uit? Kies je voor observatie of niet, of misschien voor een combinatie van technieken? 32

6 Hoe analyseer je de verzamelde gegevens? 33

Wat is data-analyse en fasering Wat houdt data-analyse in? Beschrijven: wat Verklaren: waarom Fasering Data ordenen Coderen Vergelijken Interpreteren Rapporteren 34

Eisen aan onderzoek Validiteit Betrouwbaarheid 35

Validiteit en betrouwbaarheid vergroten Methode van dataverzameling Data op verschillende manieren verzamelen Tijd Data verzamelen op meerdere momenten Ruimte Data verzamelen bij verschillende (sub)groepen Onderzoeker Meer dan één observator Theorie Data analyseren vanuit verschillende perspectieven 36

Voorbeeld: Interactie in de klas Loop door het transcript en noteer wat je in eerste instantie opvalt Besluit welke patronen het meest opvallen in relatie tot de onderzoeksvraag Tel hoe vaak deze patronen voorkomen Selecteer fragmenten die een goede illustratie vormen van deze patronen Gebruik deze informatie voor de planning van verdere onderwijsstrategieën 37

Opdracht 8 Hoe pak je de analyse aan van de verzamelde gegevens (zoals je je dat bij opdracht 7 hebt voorgesteld)? Zou je bij nader inzien gebruik willen maken van meer of andere dataverzamelingstechnieken (denk aan de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek)? 38

7 Hoe rapporteer je over het onderzoek? 39

Belang van rapportage Doel van rapportage is primair verandering en verbetering Dubbelrol van de docent Onderzoeker (verspreider van resultaten) Kritische consument Actieonderzoek impliceert een onderzoek-gerichte benadering van het onderwijs Schriftelijke en/of mondelinge rapportage 40

Schriftelijke rapportage Verslag In- en/of extern Portret Casestudie Artikel in een tijdschrift Les, Levende Talen Tijdschrift Update Nieuwsbrief Personeelsbulletin 41

Ingediënten van een verslag Inleiding Waarom dit onderzoek? Probleemstelling, onderzoeksvraag Wat wisten we al, waar liepen we tegen aan, welke vraag willen we beantwoorden? Aanpak Hoe is de beantwoording van de vraag aangepakt, wie deden aan het onderzoek mee, hoe zijn de gegevens verzameld? Resultaten Wat heeft analyse van de gegevens opgeleverd? Conclusies, discussie, aanbevelingen Wat weten we nu, wat moet op basis van deze gegevens anders, wat willen we nog meer weten? 42

Mondelinge rapportage Individuele presentatie Groepspresentatie (door het hele onderzoeksteam) Interactieve presentatie Video Foto’s Poster 43

Opdracht 9 Naar welke vorm(en) van rapportage van actieonderzoek gaat je voorkeur uit? Welk publiek (welke doelgroep) heb je daarbij vooral voor ogen? 44

8 Tot slot 45

Doorgaan met actie(onderzoek) ‘Actieonderzoek helpt om dat te formaliseren en te structureren wat docenten intuïtief al doen’ Neem het uitvoeren van onderzoek op in een deskundigheidsbevorderingstraject Stel een docentennetwerk samen Zoek onderzoekspartners (b.v. aan universiteit of elders) Koppel actieonderzoek koppelen aan andere onderwijsvernieuwingen 46

Voorwaarden voor actieonderzoek gekoppeld aan onderwijsvernieuwing Een team dat tot verandering bereid is Een klein team dat als trekker fungeert Studiegroepjes die regelmatig bij elkaar komen Overeenstemming over de manier waarop er wordt omgegaan met veranderingen Basiskennis van actieonderzoek Technische assistentie en ondersteuning 47

Literatuur Burns, A. (1999) Collaborative action research for English language teachers. Cambridge: Cambridge University Press. Hacquebord, H. (2003) Ontwikkelingsonderzoek in het talenonderwijs. Oude traditie, veelbelovend concept? Levende Talen Tijdschrift 4, 2, 18-23. Tips voor de praktijk. Professionaliseren moet je doen! SpeZiaal 3, 2, 21-24. 48