Landbouwproductie en Ecosysteemdiensten Herbekeken evalueren van ruimtelijke alternatieven Frederik LEROUGE*, Hubert GULINCK, Liesbet VRANKEN KU Leuven Steunpunt Ruimte - Workshop 5 5 mei 2014 Brussel

Ruimtelijke context Vlaanderen Vlaanderen als ‘nevelstad’ Relatief kleinschalig, gefragmenteerd en verstedelijkt landschap (547 inw/km 2 ) Volgens het OECD criterium (<150 inw/km 2 ) zou slechts 10% van het VL grondgebied als ‘platteland’ beschouwd worden (wat niet overeenkomt met de gangbare perceptie 1 ) Polarisatie tussen verstedelijkte en ‘open’ ruimte Polarisatie binnen open ruimte, vb. natuur - landbouw Data sources: ANB, NGI 1 Lenders et al. 2006

Transitie van ruimtelijke planning in VL De manier waarop ruimtelijke planning met ruimte wil omgaan wijzigt Toenemende vraag naar ruimtelijke integratie van meerdere diensten  hogere niveaus van agro- en ecosysteemdiensten (vb. onder toenemende vraag naar ruimte voor recreatie) Ook zoeken ‘nieuwe’ functies (hernieuwbare energie, blauw-groene netwerken, locale voedselsystemen, …) hun ruimtelijke en sectorale niches  niet altijd vlot te vinden binnen het heersend ruimtelijk kader. Gevolg: multifunctionele bioproductive ruimte  hoge intrinsieke waarde Intussen: globale (r)evoluties  drijvers voor voedsel- en bio-energieproductie in Vlaanderen, terwijl beschikbare en toegankelijke bioproductieve ruimte verder afneemt

- Concept - Bioproductive space - Introduceren van bioproductieve ruimte als een fundamentele grondstof - Essentie: primaire productieprocessen (i.e. fotosynthese) voorzien in agro- en ecosysteemdiensten Bioproductieve ruimte T (°C) vs. vegetation (>3m) → regulating service

Provisionele dienst zkt. Ruimtelijke niche Historisch: nadruk op waar provisionele diensten het best zouden ontwikkeld worden, met het oog op maximale productiviteit Minder aandacht voor trade-offs en synergieën tussen agro- en ecosysteemdiensten die door bioproductive ruimte worden geleverd Daarnaast ook een lock-in in landbouwonderzoek, waarbij genetische innovaties meer aandacht krijgen dan afro-ecologische innovaties 1 Desondanks ontstaan uiteenlopende provisionele systemen in ‘marginale’ ruimtes: Wegbermen: biomassa (maar ook biodiversiteit) 2 Brownfields: biomassa mbv fytoremediëring 3 Steden, stadsrand: stadslandbouw en lokale voedselsystemen Private ruimte: tuinproductie 4 Natuurgebieden: provisionele diensten in het kader van natuurbeheer …  Productielandschappen 1 Vanloqueren & Baret 2008, e.g. Van Meerbeek et al e.g. Schreurs et al e.g. Dewaelheyns et al

Onderzoeksvragen 1.Hoe maatschappelijke baten van agro- en ecosysteemdiensten welke door bioproductieve ruimte geleverd worden, optimaliseren? (rol van biofysische factoren, context en socio- economische drivers) 2.Welke ‘marginale’ ruimten spelen een mogelijke sleutelrol bij het leveren van deze diensten, en wat voor productiemodellen ontstaan in deze ruimten? (vb. land sharing en land sparing 1 ) 3.Hoe kunnen schaal en ruimtelijke configuratie een meerwaarde bieden? (vb. land use complementation en supplementation 2 )? 1 Phalan et al 2011; Tscharntke et al Colding 2007

Onderzoeksvragen 1 Phalan et al 2011; Tscharntke et al Colding Hoe maatschappelijke baten van agro- en ecosysteemdiensten welke door bioproductieve ruimte geleverd worden, optimaliseren? (rol van biofysische factoren, context en socio- economische drivers) 2.Welke ‘marginale’ ruimten spelen een mogelijke sleutelrol bij het leveren van deze diensten, en wat voor productiemodellen ontstaan in deze ruimten? (vb. land sharing en land sparing 1 ) 3.Hoe kunnen schaal en ruimtelijke configuratie een meerwaarde bieden? (vb. land use complementation en supplementation 2 )?

Onderzoeksvragen 1 Phalan et al 2011; Tscharntke et al Colding 2007 Complementation Supplementation 1.Hoe maatschappelijke baten van agro- en ecosysteemdiensten welke door bioproductieve ruimte geleverd worden, optimaliseren? (rol van biofysische factoren, context en socio- economische drivers) 2.Welke ‘marginale’ ruimten spelen een mogelijke sleutelrol bij het leveren van deze diensten, en wat voor productiemodellen ontstaan in deze ruimten? (vb. land sharing en land sparing 1 ) 3.Hoe kunnen schaal en ruimtelijke configuratie een meerwaarde bieden? (vb. land use complementation en supplementation 2 )?

Casestudiegebied en dataverzameling Extensieve vleesproductie in een halfnatuurlijk landschap

Ruimtelijk expliciete dataset op perceelsniveau Landgebruik: Bedrijfsboekhouding en -aangifte, Groenkaart 2011&2013 (ANB) Ecologische waarde: BWK v2 (geverifieerd en gecorrigeerd), Habitatkaart v5.2, aanwezigheid van doelsoorten (regionaal & EU directieven) Fysisch systeem: Bodemtextuur en vochtklasse (AGIV 2001), overstromingsgevoeligheid (VMM 2006), grondwaterstand (DOV) Productiedata: begrazing (GVE/dag,perceel), maaien (balen/perceel) Kosten en inkomens: Bedrijfsboekhouding

Begrazing intensiteit

Maaien intensiteit

Landgebruik: normatieve scenarios Geaggregeerde agro- en ecosysteemdiensten geleverd door bioproductieve ruimte: vergelijking bestaand extensief productiemodel met intensieve productiescenarios 1 Berekening van benodigde ruimte-inname in een GIS omgeving Aggregatie voorlopig gebaseerd op Natuurwaardeverkenner 2 IntensiveMIN scenario houdt rekening met locatie-specifieke beperkingen (vb. overstromingsrisico, gebiedsbeschermingen, …), IntensiveMAX niet (=corner solution). IntensiveMIN IntensiveMAX Extensive 1 based on Gavilan et al. 2012; Raes et al Broekx et al. 2013

Resultaten: vergelijking scenarios Wanneer we de geselecteerde ecosysteemdiensten in beschouwing nemen (minimale inschattingen), levert het extensieve scenario meer maatschappelijke baten, maar enkel wanneer bestaande biofysische beperkingen in rekening gebracht worden

Discussie & conclusies Verschillende positieve agro- and ecosysteemdiensten zijn externaliteiten, hoe internaliseren? Agro-tourisme → Relatief hoge bevolkingsdichtheid: (half)natuurlijke landschappen worden sterk gewaardeerd (maar ook sterk schaal-afhankelijk!) → Plekken met hoge landschappelijke waarde verbinden: meerdaagse trektochten Ontwikkeling alternatieve lokale markt (met afwijkende kwaliteitscriteria) → Vlees van rustieke rassen niet altijd geschikt voor conventionele markt – vergt alternatieve markt met andere kwaliteitscriteria 1 → Associaties voorzien in productdiversiteit (en verhogen efficiëntie, vb. delen van zwaar gereedschap) Subsidies 1 Bedoin & Kristensen 2013; Fraser et al. 2013

Discussie & conclusies Co-adaptatie op bedrijfsniveau (productie – biodiversiteit) Strategisch belang aangepaste rustieke rassen: vb. toename levend gewicht van Kempisch Roodbont (ca. 800 g/dag) merkelijk hoger dan verschillende andere rassen die kunnen grazen op halfnatuurlijke graslanden (vb. 260 – 650 g/dag voor Galloway) 1 Feitelijke productiewaarde van extensieve productie (27 000€/j) is een stuk hoger dan wat de Natuurwaardeverkenner zou voorspellen (7 000€/j) Complementariteit van begrazingstypen 1 Bedoin & Kristensen 2013; Fraser et al. 2013

Co-adaptatie op het deelbekken niveau (extensieve – intensieve productie) Biodiversiteitsdoelen lijken in strijd met productiedoelen: is er een ‘paradox van provisie’ in (half)natuurlijke productielandschappen? Ja? Vb. Natuurdecreet  Natura2000 instandhoudingsdoelen hinderen (her)vergunning voor sommige veeteeltbedrijven met hoge emissies (cf. De standaard 25 April 2014: “Veeteelt moet wijken voor beschermde natuur”) Nee? Onze resultaten illustreren hoe een alternatief, extensief veeteeltmodel kan bufferen tegen meer intensieve vormen van landgebruik in hetzelfde bekken.  Ruimtelijke complementariteit voorziet in win-win configuraties Discussie & conclusies

Waardering ecosysteemdiensten Waardering ESD is een veelbelovende techniek voor de aggregatie van geselecteerde agro- en ecosysteemdiensten, en voor relatieve evaluatie van landgebruiksalternatieven. Maar nauwkeurigheid van inschattingen is soms onduidelijk / ontoerijkend: eenvoud van sommige functies in schril contrast met intrinsieke complexiteit van de geëvalueerde systemen (e.g. provisionele diensten, culturele diensten) In rekening brengen van potentiële ‘emergente’ eigenschappen: potentieel van land use complementations potentieel van ‘alternatieve’ productiesystemen Discussie & conclusies

Dank! Steunpunt Ruimte - Workshop 5 5 mei 2014 Brussel