Design Charles & Ray Eames - Hang it all © Vitra Gaten in het net. Onderzoek over het niet-gebruik en de niet-effectiviteit van sociaal-economische rechten in België Ides Nicaise KU Leuven (HIVA / PPW)

Concept Onder- bescherming Niet- dekking Niet- gebruik

Systeembenadering Modellen van Weisbrod & Kerr zijn ‘psychologisch’ => kijken vooral naar de kant van het individu  ook kijken naar de architectuur van het systeem Niet-gebruik / niet-effectiviteit zijn spiegelbeeld van de maturiteit / generositeit van het sociale systeem – Hoe selectiever en minimaler de rechten => hoe voorwaardelijker en complexer => hoe minder effectief en hoe beperkter het gebruik – Hoe universeler en steviger de rechten => hoe minder risico op uitsluiting / uitval 3

Welvaartsregimes in (West-)Europa Nicaise e.a. 2004: vergelijking onderbescherming in 13 EU-landen Zuid-Europees (familistisch) regime: eerst de familie => zwakke sociale bescherming, lage dekking, lage take-up Angelsaksisch (liberaal) regime: eerst de markt => overheid zorgt voor armsten => lage dekking, lage take-up Continentaal (conservatief / corporatistisch) regime: werk is de eerste bescherming => goede dekking van (arbeidsgebonden) sociale zekerheid, meer problematische residuele stelsels Noord-Europees (sociaal-democratisch) regime: sociale rechten gebaseerd op burgerschap => relatief universeel en toereikend (bv. Finland) 4

Sociale beschermings-pyramide 5 familie residuele overheid arbeidsmarkt burgerschap Onderbescherming / niet-dekking / niet-gebruik

Factoren die risico op onderbescherming / niet-dekking / niet-gebruik beïnvloeden (cumulatief over niveaus heen) Op niveau ‘burgerschap’: – Migratiestatus: intra-EU, niet-EU, asielzoekers, staatslozen, mensen zonder wettelijk verblijf (cf. aanpak leefloon Roma) – Domicilie-problemen: woonwagenbewoners, campingbewoners, thuislozen (cf. problemen referentie-adres thuislozen. Schockaert e.a., SILC-CUT: meerderheid van bevraagde dak- en thuislozen beneden leefloon) Op niveau ‘arbeidsmarkt’: – Laaggeschooldheid, geslacht, zelfstandige arbeid, leeftijd (cf. beperkingen inschakelingsuitkeringen) – Onregelmatige loopbaan / atypisch werk (deeltijds, tijdelijk, interim, stagairs… - cf. automatisering IGO bij gemengde statuten) – Activeringsstatuten: afwijkingen van wettelijke arbeidsbescherming, dwang, sancties (cf. niet-opname leefloon bij geschorsten uit werkloosheid) 6

Factoren die risico op onderbescherming / niet-dekking / niet-gebruik beïnvloeden (cumulatief over niveaus heen) Op niveau ‘residuele overheid’: – Woonplaats: rijke vs arme gemeenten (cf. maatschappelijke hulpverlening) – Extra-legale voorwaarden (cf. afbouw vermogen, sollicitatiegedrag, budgetbeheer, duurbeperkingen…) – Informatiedrempels: lage frequentie, complexiteit (cf. SPI-toeslag) – Relationele en psychologische factoren (cf. SILC-CUT: daklozen: slechte ervaringen = 2 e belangrijkste reden om niet naar nachtopvang te gaan) Op niveau ‘familie’: – Gezinstype: alleenstaanden, eenoudergezinnen (cf. oververtegenwoordiging bij non-takeup) – Atypische gezins- en samenlevingsvormen (cf. problemen gezinsmodulering bij solidair wonen) 7

Over welke sociale rechten gaat het ? In de sociale zekerheid: alle takken maar vooral residuele stelsels – bv. – Leefloon: 65% (Bouckaert & Schokkaert, 2011) – Verhoogde tussenkomst gezondheidszorgen (Steenssens, 2014) In de fiscaliteit: – Verminderingen onroerende voorheffing, milieuheffingen, zorgverzekering, gemeentebelastingen… In publieke / sociale diensten: – Gezondheidszorgen (cf. Armoedebarometer: uitstel noodzakelijke zorgen: 5,5%) – Gezinsbeleid: kinderopvang, alimentatiefonds (cf. Pacolet & Dewispelaere, % non-takeup DAVO-voorschotten alimentatie) – Onderwijs (cf. schooltoelagen) – Sociale tarieven openbaar vervoer, telecom, nutsvoorzieningen – Huisvesting: huurpremies, huurtoelagen, renovatiepremies, nachtopvang thuislozen (Schockaert e.a. 2012: 15%?) 8

Beleidsimplicaties Preventie: hoe universeler de rechten, hoe effectiever de toepassing (progressief universalisme) Humanisering schorsingen (cf. vroeger artikel 80 werkloosheid) Residuele stelsels: – Vereenvoudiging regelgeving – E-government (cf. IGO, schooltoelagen, verhoogde tussenkomst gezondheidszorgen…) – Menselijke investeringen: actieve behoeftendetectie, kwaliteit onthaal, informatieplicht Systematische monitoring 9