Het EVRM als integraal onderdeel van het Nederlandse (huur)recht Lezing jaarvergadering VHA Utrecht, 16 juni 2009 Prof. mr. Tom Barkhuysen

Inleiding Onderwerp van deze lezing: betekenis EVRM voor het Nederlandse (huur)recht Meer algemene inleiding -> verdere toespitsing op huurrecht in lezing Toon Huydecoper Halverwege lezing en aan einde vragenronde

Indeling Europeanisering Nederlands recht (kort) Voor huurrecht belangrijke EVRM-rechten Doorwerking EVRM-rechten Beperking rechten ‘Fair balance’ Twee huurzaken in dat kader als voorbeeld nader belicht Slot: lessen voor de praktijk

Europeanisering Open Nederlandse rechtsorde: Europees recht daarin de hoogste norm Veellagige rechtsorde met wederzijdse afhankelijkheden Actieve Europese rechters (Hof van Justitie EG en Europees Hof voor de Rechten van de Mens) Steeds meer regels/recht van Europese origine (douane, voedsel, staatssteun, non-discriminatie, milieu etc.) Bijv. mag Nederlandse woningcorporatie in België investeren (Servatius)? Europeanisering recht is een feit en zet door (ook na ‘het Ierse nee’; Lissabon?) Deze lezing: accent op EVRM

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg

Voor huurrecht potentieel belangrijke EVRM-rechten Art. 2: recht op leven (veiligheid woning) Art. 6: eerlijk proces/tenuitvoerleggen uitspraken (art. 13: effectieve rechtsbescherming) Art. 8: huisrecht (ook bescherming tegen uitzetting), privacy, gezond wonen, voorzieningen gehandicapten Art. 10: ontvangen informatie (schotels), mogelijkheid demonstraties Art. 11: verenigingsvrijheid Art. 14/Twaalfde Protocol: verbod discriminatie Art. 1 EP: bescherming eigendom (huurprijzen) Art. 2 VP: bewegingsvrijheid (Rotterdam-wet; ABRvS 4 februari 2009, zaaknr. 200802820/1) EVRM -> bescherming huurder en verhuurder

Doorwerking EVRM Hoogste rechtsnorm: interne werking, rechtstreekse werking en voorrang (93/94 Gw en osr) Betekenis uitspraken EHRM -> incorporatietheorie (bijv. HR 10 mei 1996, NJ 1996, 578, Dohmen/Langenberg) Strijd nationaal recht – EVRM: verdragsconforme interpretatie, buiten toepassing laten nationale norm, basis actie uit o.d. art. 6:162 BW, grond vernietiging besluit (art. 8:77 lid 2 Awb) etc.

Doorwerking EVRM - vervolg Grenzen doorwerking: buiten rechtsvormende taak rechter -> abstineren (bijv. HR 12 mei 1999, NJ 2000, 170, Arbeidskostenforfait) Geen formele wet buiten toepassing laten met verdergaande interpretatie EVRM dan Straatsburgse EHRM (HR 10 augustus 2001, NJ 2002, 278)

Doorwerking EVRM - vervolg Wie wordt beschermd door het EVRM? Natuurlijke personen en private rechtspersonen (behalve voor deel activiteiten die uitoefenen overheidsgezag inhouden) Private rechtspersonen: niet alle EVRM-rechten van toepassing; wel: art. 6, 10, 11, 1 EP en huisrecht art. 8 EVRM (EHRM Colas Est t. Frankrijk, NJ 2003, 452 mbt bedrijfsterreinen en -gebouwen) Bijzondere positie hybride organisaties zoals woningcorporaties blijkt uit EHRM Woonbron t. NL, NJCM-Bulletin 2003, p. 785 e.v. -> geschil afkoop langdurige subsidieverplichtingen geen geschil over ‘civil rights and obligations’ zodat art. 6 niet van toepassing is maar wel is het eigendomsrecht van art. 1 EP van toepassing

Doorwerking EVRM - vervolg Wie is gebonden aan EVRM? Alle onderdelen overheidsorganisatie: publiekrechtelijke rechtspersonen, maar ook andere entiteiten, zoals privaatrechtelijke rechtspersonen, voor zover zij overheidsgezag uitoefenen; vgl. EHRM Wos t. Polen, AB 2006, 258

Doorwerking EVRM - vervolg Geen directe werking in private rechtsverhoudingen maar wel indirect via: concept positieve verplichtingen: staat moet respect EVRM in deze verhoudingen garanderen (wetgeving, bestuurlijke handhaving etc.) binding rechter aan EVRM als hij geschillen in dergelijke verhoudingen beslecht vaak via invulling open privaatrechtelijke normen (EHRM Pla t. Andorra, NJ 2005, 508) -> reflexwerking EVRM ook bij contracteren (vgl. Preadvies Barkhuysen/Van Emmerik, Vereniging Burgerlijk Recht 2005) afstand van recht: is mogelijk mits vrijwillig en ondubbelzinning; waarschijnlijk grens bij zeer fundamentele rechten/beginselen EVRM -> geen recht op willekeur (itt Smits)

Voorbeeld doorwerking in privaatrecht: de Zweedse schotelantennezaak (EHRC 2009, 17) Irakees echtpaar huurt particuliere woning Tekenen huurovereenkomst met daarin verbod bevestigen antenne e.d. zonder toestemming Bevestigen toch schotel (later op minder prominente plaats) omdat zij cultuur en entertainment programma’s in Arabisch en Farsi willen ontvangen Verhuurder zegt huur op Procedure: hoogste instantie oordeelt dat belang verhuurder zwaarder woog Klagers verhuizen en klagen bij EHRM onder art. 10 EVRM EHRM: in beginsel niet competent mbt privaatrechtelijke geschillen

Schotelzaak - vervolg Echter wel ingrijpen bij interpretatie door rechter van testament, contract, wettelijke bepaling of bestuurlijke praktijk die leidt tot onredelijke, willekeurige of discriminatoire uitkomst of meer algemeen tot strijd met aan EVRM ten grondslag liggende beginselen, zeker daar waar nationaal recht private behandeling toestaat Belangenafweging: Belangen klagers wegen zeer zwaar (contact houden met taal en cultuur land herkomst ook buiten nieuws) Er waren geen alternatieve ontvangstmogelijkheden gebleken Installatie bleek niet onveilig te zijn Fysieke en esthetische belangen speelden in procedure geen rol Conclusie: -> disproportioneel en daarmee ism 10 EVRM

Schotelzaak - vervolg Vgl. Hoge Raad 3 november 1989, NJ 1991, 168 (met name conclusie AG Franx): redelijk alternatief Vgl. ook Hof Amsterdam 9 december 2008, zaaknr 106.007.099/01: in bepaalde gevallen genoegen nemen met minder goed alternatief Lessen: Wegcontracteren recht art. 10 EVRM lukt niet zonder meer Belangrijk is individuele toets evenredigheid waarbij alternatief belangrijk is

Vragenronde Zijn er op dit moment vragen?

Beperking van EVRM-rechten Soorten EVRM-verplichtingen: negatief: staat moet zich onthouden positief: staat moet actief optreden

Beperking EVRM-rechten -vervolg Toetsingskader negatieve verplichtingen: A) Is er een inmenging? B) Bij wet voorzien (vgl. rechtszekerheid/verbod willekeur)? C) Gerechtvaardigd doel/algemeen belang? D) Proportioneel: ‘fair balance’ tussen nagestreefd doel en rechten individu? (vgl. evenredigheid) geen ‘fair balance’ als ‘individual and excessive burden’ (vgl. égalité devant les charges publiques) E) ‘Margin of appreciation’ (beoordelingsvrijheid) Toetsingskader positieve verplichtingen: C, D en E

Voorbeeld beperking EVRM-rechten: de Poolse zaken (EHRC 2005, 44 en 2006, 105) Strenge Poolse huurprijswetgeving: per 2000 maximaal 3 procent van de reconstructiewaarde huurverhoging per jaar Gevolg klager: te weinig huuropbrengst om onderhoud te dekken en daarom klacht bij EHRM onder art. 1 EP. Oordeel EHRM: Er is sprake van een inmenging in het eigendomsrecht Deze is bij wet voorzien en in het algemeen belang De inmenging is echter ism ‘fair balance’ vereiste: er is sprake van een disproportionele en excessieve last Schending art. 1 EP Vervolg in Nederland? Zie bijdrage in Tijdschrift voor Huurrecht 2008, nr. 8, p. 291 e.v. en Rb Amsterdam, Sector Kanton 27 maart 2009, CV08-15529

Reikwijdte ‘fair balance’-toets ‘Fair balance’-vereiste breed van toepassing Wetgever/bestuur: zowel bij handelen als nalaten rekening houden met eis Rechter: moet aan vereiste toetsen Private partijen: ook rekening houden met eis i.v.m. afdwingbaarheid bij rechter Beperking: ‘margin’ (groot: huurprijs-regulering; klein: huisuitzetting) -> EVRM biedt meta-redelijkheids/evenredigheidstoets: als evident onredelijk/onevenredig is er sprake van een schending alsmede bij formele fouten (wettelijke basis, procedure etc.)

Extra waarde ‘fair balance’ Verhouding met nationale grondrechten uit de Grondwet: Daarin geen ‘fair balance’-eis Toetsingsverbod art. 120 Grondwet Toegevoegde waarde Europese ‘fair balance’ t.o.v. nationale equivalenten (eis redelijkheid en billijkheid, evenredigheidsbeginsel van art. 3:4 Awb en égalité-beginsel): Is van hogere orde (toetsingsverbod geldt niet: formele wet opzij te zetten) Deels strengere Europese eisen (biedt meer bescherming) Dynamische rechtspraak EHRM (inspireert) Europese stok achter de deur door klachtmogelijkheid EHRM (zet druk)

Slot: lessen voor de praktijk Overheid moet ‘fair balance’ waarborgen en rechter moet zo nodig effectieve rechtsbescherming bieden (‘fair trial’) Wetgever, bestuur en rechter: Alle belangen in kaart brengen en zorgvuldig wegen liefst via drieslag: geschiktheid, noodzakelijkheid/subsidiariteit en redelijkheid Zorgvuldig motiveren Zo nodig schadevergoeding aanbieden om balans te herstellen Let op Straatsburgse rechtspraak Rechter: toetsing minstens volgens Straatsburgse maatstaven om zaak bij EHRM te voorkomen EVRM ook relevant in zuiver private rechtsrelaties Cruciaal: goede rechtsbijstand voor alle betrokken partijen daarmee belangrijke rol advocatuur (kennisopbouw, gemotiveerd beroep op EVRM doen) EVRM beschouwen als integraal onderdeel Nederlands (huur)recht

Vragenronde Zijn er op dit moment vragen?