Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Passend Onderwijs in 2011. Is het onderwijs in de regio Arnhem en Nijmegen daarop voorbereid? Prof. dr. Jan de Moor

Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Samenwerkingsproject HAN - Radboud Universiteit, sectie OLO Radboud Universiteit: Jan de Moor Joep Bakker ` Renske Leenders Loes Osinga Pabo Arnhem: Gerda Geerdink Gerbert Sipman Martine Derks Pabo Groenewoud: Wilma van den Berg

Ontwikkeling van het speciaal onderwijs Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Ontwikkeling van het speciaal onderwijs Historische ontwikkeling 1907: start discussie over aparte klassen of scholen (Rotterdam)

Knelpunten Speciaal Onderwijs (SO) Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Knelpunten Speciaal Onderwijs (SO) Groei in typen scholen (tot 20) en aantal leerlingen Budgettaire onbeheersbaarheid: openeinde bekostiging Kwaliteit SO laag, vooral kwaliteitskenmerk ‘doel- en opbrengstgerichtheid’ Indicatiestelling: bureaucratisch met veel niet-geplaatsten (wachtlijsten en thuiszitters) Restrictieve omgeving: segregatie met nadruk op beperkingen van leerling Geen regionale netwerken

Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Videofilm: ‘passend onderwijs’ bij leerling met spina bifida in reguliere onderwijs

Passend Onderwijs op reguliere school Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Passend Onderwijs op reguliere school Omschrijving “Een organisatorische en/of onderwijskundige setting … waarbij gezamenlijke schoolbesturen hun onderwijsbeleid zo hebben ingericht dat er voor alle leerlingen in die lokale/regionale situatie een passend onderwijsarrangement is.” Doelgroep ‘leerlingen met extra onderwijsbehoeften of zorgleerlingen’ (Ministerie,2005) Uitgangsgedachte “Verbeteren van kwaliteit en organisatie van onderwijs aan leerlingen die extra ondersteuning nodig hebben” (brief Staatssecretaris, 2008) Uitvoering: reguliere school, eventueel in speciale school Hoeksteen Zorgplicht voor schoolbesturen

Verhouding: Passend Onderwijs - Inclusief Onderwijs Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Verhouding: Passend Onderwijs - Inclusief Onderwijs Passend Onderwijs: niet synoniem aan Inclusief Onderwijs maar kan wel vergelijkbare waarden vertegenwoordigen Salamanca Statement: “Gewone scholen met [een] inclusieve oriëntatie zijn de meest efficiënte weg om discriminatie te bestrijden, … aan een inclusieve samenleving te bouwen met onderwijs voor iedereen; bovendien krijgt de meerderheid van de kinderen zo efficiënt onderwijs en bevordert deze aanpak de doeltreffendheid en het rendement van het hele onderwijssysteem” (1994, p.5)

Inclusief Onderwijs Inclusie meer dan ‘deelname aan gewoon onderwijs’ Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Inclusief Onderwijs Inclusie meer dan ‘deelname aan gewoon onderwijs’ Vertrekpunt: ‘leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften hebben recht op een curriculum, aangepast aan hun noden’ (Meijer, 2007) Stevens (1996) bepleit aanpassing aan ‘ontwikkelingskenmerken kind’ Verwerping medisch model van beperkingen Maatschappijvisie: ‘burgerschapsmodel’ (Van Gennep, 2000) Nadruk op het primaire proces

Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Probleemstelling: mythen en feiten aangaande ‘passend onderwijs’ lopen door elkaar Geen inzicht in denkbeelden van leerkrachten Bijvoorbeeld: hoe wordt er gedacht over een uitspraak als: “Alle leerlingen, ongeacht hun achtergrond, bezoeken dezelfde school, functioneren in groepen en krijgen les afgestemd op hun eigen mogelijkheden” (Ned. Dagblad, 2008) Of wat is de mening over de zinsnede: ”Regulier onderwijs weet zich geen raad met kinderen met beperkingen”(NRC, 2008)

Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Vraagstellingen Wat is de houding, competentiebeleving en behoefte aan ondersteuning en scholing t.a.v. ‘passend onderwijs’? Welke betekenisvolle groepen van items (factoren) kunnen in de dimensies ‘houding’ en ‘competentiebeleving’ worden onderscheiden? Welke variabelen beïnvloeden de houdingscores van de leerkracht? Bijvoorbeeld: - geslacht - leeftijd - werkervaring ` - aard beroepsopleiding - competentiebeleving - ondersteuning en scholing - en ernst van de beperking

Begripsomschrijving en beïnvloedende variabelen vanuit de literatuur Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Begripsomschrijving en beïnvloedende variabelen vanuit de literatuur Houding: gedefinieerd als denkbeelden over ‘passend onder- wijs’ (cognitief aspect van attitude) Competentiebeleving: vertrouwen in eigen startbekwaam-heden in de zin van ‘kennis’ en ‘vaardigheden’ Behoefte aan ondersteuning en scholing: ondersteuning om-vat allerlei typen begeleiding; scholing varieert van opleiding en cursussen volgen tot interne scholing Beïnvloedende variabelen van ‘houding’ vanuit literatuur

Participanten Selectiecriteria school Selectiecriteria leerkracht Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Participanten Selectiecriteria school Reguliere basisschool School bezit dorpskarakter (afhankelijk omvang gemeente) Relatie met Pabo Groenewoud (Nijmegen) Selectiecriteria leerkracht Eigen groep Met of zonder ervaring met Rugzakleerling

Participanten (vervolg): resultaat selectie op schoolniveau Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Participanten (vervolg): resultaat selectie op schoolniveau __________________________________________________________ Twee samenwerkingsverbanden basisscholen _____________________________________ Stichting De Linge Stichting Peelraam - adherentiegebied Gem.Lingewaard vroegere Peel - aantal scholen 9 13 - aantal leerlingen 2500 2400 - % deelname scholen 100 100 - aantal leerkrachten met eigen groep 150 134 - % deelname leerkrachten met eigen groep 62% 75% - gemiddeld aantal leerlingen per school 278 185 - totaal aantal Rugzakleerlingen 26 54 - gemiddeld aantal Rugzakleerlingen 2.9 4.2 _____________________________________________________________

Participanten (vervolg): resultaat op leerkrachtniveau Frank Stöteler lezing Passend onderwijs 2011 Participanten (vervolg): resultaat op leerkrachtniveau Kenmerken (totaal n=192) % Leeftijd: 21-30 jaar 25.5 31-40 jaar 13.5 41-50 jaar 27.1 50 en ouder 33.9 Geslacht: Mannelijk 24.2 Vrouwelijk 75.8 Beroepsopleiding: Alleen PABO met diploma 52.9 PABO + Opleidingscursus 15.7 PABO + HBO +Universitair 10.5 Ervaring in onderwijs: 1-10 jaar 39.1 11-30 jaar 36.5 31 en meer 24.5 Ervaring Rugzak l.l. Geen ervaring 27.0 1of 2 jaar ervaring 38.9 3 jaar en meer 34.1

Instrumentarium Vragenlijst leerkracht aangaande ‘passend onderwijs’ Houding 31 items als 5-puntsschaal variërend van ‘(zeer) mee oneens – (zeer) mee eens’; Item 13: ‘Ik ben ervoor om Rugzakleerlingen in mijn groep op te nemen’ Competentiebeleving 21 items als 5-puntsschaal variërend van ‘(zeer) mee oneens – (zeer) mee eens’; Item 33: ‘Ik bezit voldoende vaardigheden om Rugzakleerlingen op te nemen’ Behoefte aan ondersteuning en scholing 19 items met 16 gesloten vragen als 5-puntsschaal en 3 open vragen; Item 47: ‘Ik ben adequaat geschoold om Rugzakleerlingen les te geven’ Voorts vragen t.a.v. variabelen geslacht leerkracht, leeftijd, jaren werkervaring in onderwijs, aard beroepsopleiding, ernst van de beperking

Instrumentarium (vervolg) Vragenlijst directie Schoolgegevens bestrijken 5 gebieden: Adresgegevens Type onderwijs Grootte gemeente Aantal (Rugzak)leerlingen en aantal groepen Personeelsformatie

Resultaten 1 a Houding t.a.v. ’passend onderwijs’: één groepsfactor _____________________________________________________________________ Items met hoge gemiddelden gem. % % (zeer) weet niet eens Leerlingen met Rugzak in het algemeen in reguliere groep … Item 12…leidt tot meer begrip van verschillen 4.0 14.0 82.9 Item 1…leidt tot meer acceptatie van verschillen 4.0 16.8 80.1 Item 11…leidt niet tot sociaal isolement 3.7 26.4 66.8 Item 15…vergroot sociaal redzaamheid 3.7 30.7 65.6 Item 6…heeft positieve invloed op schoolprestaties 3.7 34.2 62.2 Item 20…moeten in zo’n groep alle kansen krijgen 3.6 23.8 62.7 Item 14…hiermee heb ik positieve ervaringen 3.6 35.1 58.0 Item 13…wil ik in mijn groep opnemen 3.6 40.0 53.2 Item 31…voor hen is opvang in SO beter 3.1 51.8 29.3 Item 8…leren meer in zo’n groep dan in SO 3.0 52.1 23.9 ____________________________________________________________________

1b Houding t.a.v. ‘passend onderwijs’ (vervolg) Items met lage gemiddelden % % (zeer) gem. weet niet oneens Leerling met Rugzak in reguliere groep in termen van gevolgen… Item 2..…onderwijs verandert er weinig door 3.1 21.2 43.5 Item 19…gaat ten koste van andere leerlingen 2.7 34.7 45.6 Item 30…leerstof vergt meer van mijn geduld 2.5 33.3 54.7 Item 17…gedrag vergt meer van mijn geduld 2.5 20.9 59.7 Item 24…grote verandering klassenmanagement 2.5 24.6 59.7 Item 23…leggen niet teveel beslag op tijd leerkracht 2.5 31.8 56.7 Item 28…weinig invloed op tijd en aandacht voor andere leerlingen 2.2 67.7 25.5

2 Competentiebeleving: 2 groepsfactoren 2 a Competentiebeleving t.a.v.leerlingen in het algemeen % weet % (zeer) gem. niet mee eens Item 38 Als ik mijn best doe, dring ik tot de meeste leerlingen door 3,8 14.0 91.3 Item 40 Als een leerling een begrip snel beheerst, komt dit door mijn systematisch aanleren 3.5 50.0 47.4 Item 44 Als de cijfers verbeteren, komt dit meestal doordat ik effectiever les geef 3.4 54.7 42.7 Item 36 Als een leerling het beter doet, komt dit doordat ik me extra inspan 3.2 63.2 27.9

2 b Competentiebeleving t.a.v leerlingen in ’passend onderwijs’ gem. % weet % (zeer) niet eens Item 33 Ik bezit voldoende vaardigheden om l.l. met een Rugzak in mijn groep te helpen 3.4 36.6 47.9 Item 35 idem lichte auditieve beperking 3.6 22.3 69.4 lichte lich/meerv beperking 3.6 25.0 65.7 lichte visuele beperking 3.6 26.0 63.1 lichte gedragsstoornis 3.5 23.6 60.2 lichte verstandelijke beperking 3.4 26.4 56.5 ernstige lich/meerv beperking 2.3 29.2 9.4 ernstige auditieve beperking 2.3 27.1 8.3 ernstige visuele beperking 2.2 26.0 5.7 ernstige verstandelijke beperking 2.2 22.8 8.8 ernstige gedragsstoornis 2.1 16.7 7.8

2 c Competentiebeleving bij primaire proces in ‘passend onderwijs’ gem. % weet % (zeer) niet eens Item 34 Ik bezit voldoende vaardigheden (voor het primaire proces) om met ouders samen te werken 3.9 8.3 87.6 voor deelname besprekingen handelingsplan 3.9 8.8 89.7 voor ped. aanpak soc. emotionele ontw. 3.7 20.3 70.4 voor interpretatie van functionerengegevens en leerprestaties 3.6 25.4 64.8 om individuele begeleiding te bieden 3.6 22.9 66.7 om om te gaan met soc-emotioneel gedrag 3.6 20.8 65.6 om het onderwijsprogramma aan te passen 3.6 22.8 65.3 om onderwijsmaterialen aan te passen 3.5 26.0 62.1 voor dit kind onderwijsdoelen te formuleren 3.4 31.1 52.8

3 Behoefte ondersteuning en scholing bij ‘passend onderwijs’ __________________________________________________________________ gem % weet niet % (zeer) eens ___________________________________________________________________________ Acceptatie l.l. met beperking ongeacht ondersteuning (item 52) - ik accepteer elke l.l. met ‘n beperking ongeacht de ondersteuning die ik krijg 2.4 17.5 20.1 Externe eisen bij ondersteuning l.l. met beperking (item 48) - extra onderwijsassistentie 4.4 6.4 92.5 - verlaging klassedeler 4.3 13.7 83.1 - extra ondersteuning l.l. buiten de groep 4.2 6.9 89.4 Scholingseisen i.v.m. ondersteuning l.l. met beperking (item 50) - bij- en nascholing bij ped. aanpak van gedrag 3.6 32.4 59.0 - meer aandacht tijdens opleiding op Pabo 3.6 30.0 54.7 - meer hulp bij schoolmanagement 3.3 41.7 40.6 - meer mogelijkheden tot interne scholing 3.2 46.2 36.4 - bij- en nascholing in didactische vaardigheden 3.2 43.6 37.8 __________________________________________________________________________________

4 Invloed variabelen op houdingscore ‘passend onderwijs’ Geslacht leerkracht: geen effect op houdingscore t.a.v. ‘passend onderwijs’: mannen en vrouwen scoren even hoog Leeftijd leerkracht: idem Aard beroepsopleiding: leerkrachten met Pabo + opleidingscursus halen hoogste score t.a.v. houding ‘passend onderwijs’ Competentiebeleving: positief effect. Hoe competenter men zich voelt t.a.v. lesgeven aan leerlingen met een beperking, hoe hoger de houdingscore Scholing en ondersteuning: positief effect. Hoe beter geschoold, hoe hoger de houdingsscore t.a.v. passend onderwijs; ook hoe meer ondersteuning men krijgt bij opvang Rugzak-l.l, hoe positiever deze houding Ernst beperking: negatief effect. Ernstige beperkingen geven lagere houdingscore dan lichte; dit geldt ook per subgroep van beperkingen

5. Wat leerkracht wil veranderen aan curriculum Pabo i. v. m 5. Wat leerkracht wil veranderen aan curriculum Pabo i.v.m. ‘passend onderwijs’: open vraag ________________________________________________________________ rangorde onderwerp n _______________________________________________________________ onderwijs over de verschillende clusters/handicaps 54 onderwijs in didactische aanpak/leerlijnen Rugzak l.l. 36 onderwijs in ped. aanpak Rugzak l.l. 35 praktijkervaring opdoen met Rugzak l.l. 25 leren klas te managen met deze l.l. 22 onderwijs in het leren opstellen van handelingsplannen en onderwijsdoelen 14 onderwijs in gedragsproblemen 14 onderwijs in leermethoden/leermiddelen voor Rugzak l.l. 12 leren aanpassen onderwijsprogramma’s 12 uitleg over LGF, wetgeving e.d. 11

Conclusies Houding De algemene houding van leerkrachten t.a.v. passend onderwijs is positief ((83% (zeer) mee eens)). Echter de positieve houding neemt af en de onzekerheid toe als het gaat om plaatsing van een l.l. in eigen groep (resp.53% en 40%). En nog maar 20% ziet het zitten met een Rugzak l.l. zonder ondersteuning. Houding t.a.v. Rugzak l.l. in eigen groep wordt voorts bepaald door een veelheid van situationele omstandigheden: het hangt er vanaf… Competentiebeleving Terwijl de helft (47%) van de leerkrachten zich competent voelt om een Rugzak l.l. effectief te helpen en ongeveer eenderde dit niet weet (37%), zijn er dramatische verschillen bij uitsplitsing van Rugzak l.l. in lichte en ernstige beperkingen: tweederde van de leerkrachten voelt zich competent om kinderen met een lichte beperking te helpen, maar nog geen 10% als het gaat om ernstige beperkingen. De ernst van de beperking daargelaten acht maar de helft van leerkrachten zich vaardig om onderwijsdoelen voor deze leerlingen te formuleren. Ondersteuning en scholing Ondersteuning wordt geformuleerd in termen van eisen op het punt van extra onderwijs- assistentie, verlaging klassedeler en ondersteuning van buitenaf. Voorts is er grote behoefte aan bij- en nascholing.

Suggesties voor houdingbeïnvloedende activiteiten Overheid Scherpere regievoering op implementatie van inhoud Creëren van voorwaardelijk kader Fasering Schoolbesturen: informatieverstrekking en scholing van personeel op het punt van kennis en vaardigheden t.a.v.: Zorgbehoeften van diverse typen kinderen met beperkingen Primaire proces Handelingsgericht werken: didactisch en pedagogisch Klassemanagement Beleid inzake ontwikkeling van intern en extern ondersteuningsapparaat

Bedankt Directies en leerkrachten van schoolbestuur Stichting De Linge Directies en leerkrachten van schoolbestuur Stichting Peelraam Medewerkers Pabo Groenewoud en Arnhem m.n. Gerda Geerdink en Wilma van den Berg Studenten Orthopedagogiek: Renske Leenders en Loes Osinga Collega: Joep Bakker