Socratische methodes Prof. dr. F. Mortier

R. Anthone, F. Mortier, Socrates op de speelplaats R. Anthone, F. Mortier, Socrates op de speelplaats. Theorie en praktijk van het filosoferen met kinderen. Leuven/Voorburg, Acco, 2007.

Filosofie als levenskunst Wijsbegeerte van de oudheid: niet primair gericht op waarheidsvinding, wel op zelfontwikkeling Geen theoretisch ideaal, wel een praktisch: jezelf veranderen Pierre Hadot; Michel Foucault Band pedagogiek: “filosoferen” als vorm van zelf-opvoeding

Basisfiguur Socrates (470-399) Socratische ironie: Laches Model: Socrates ondervraagt mensen die het denken te weten en toont aan dat ze eigenlijk niets weten Belang van de elenchus: syllogistische weerlegging Belang van dialectiek: het voeren van systematische vraaggesprekken

Vraaggesprek? Zoeken van definities voor kernbegrippen (waarheid, kennis, schoonheid, waarde, …) Opsporen van problemen in voorgestelde definities  ontwikkelen door fouten te elimineren Achtergrond: anamnese-theorie: waarheid is al aanwezig in jou; je moet haar alleen nog ontdekken door haar te expliciteren

Pedagogisch concept: anti-dogmatisch (= dogmatisch = “opleggen van geloofsinhouden”); Zelf-ontdekking Waarheidszoeken = collaboratieve onderneming  Community of Inquiry

Socratisch gesprek Gustav Heckmann: “Socratische methode in de brede betekenis wordt beoefend telkens wanneer mensen door het gemeenschappelijk toetsen van gronden de waarheid in een kwestie naderbij proberen te komen. Socratisch zou ik een gesprek noemen wanneer dat niet toevallig gebeurt, maar voortdurend het gesprek bepaalt: een gesprek dat voortdurend draait rond het gemeenschappelijk beproeven van gronden” (Das sokratische Gespräch, 1981, p. 7)

Didactische types Lezing (lectio): Dialoog: vertrekt van tekst Hiërarchie rollen educator / educandus Inhoudelijke sturingsrol educator Dialoog: vertrekt van ervaringen / aanwezige kennis; gericht op zelfstandig ontdekken van verbanden democratische verdeling rollen formele versus inhoudelijke rol voor resp. educator en educandus

journalistenoefening A formuleert een stelling B ondervraagt A over zijn stelling Regel: B mag door vragen aan A niet te kennen geven wat zijn/haar mening is over de kwestie Rollen omkeren Bespreking moeilijkheden / welk soort vragen zijn gesteld

kameroefening A beschrijft een kamer aan B. B vat samen. A stelt vragen aan B die denkt aan een kamer en A probeert zich een beeld te vormen van die kamer. Rollen omkeren. Regel: “Hoe ziet de kamer eruit?” is verboden. Moeilijkheden?

Verscheidene types Leonard Nelson (1882-1927): methode van de regressieve abstractie

filosofie Psychologie Regressieve abstractie Ervaringsoordeel Gronden Grondbeginselen Psychologie Regressieve abstractie

Regressieve abstractie Eén voorbeeld Terugvragen naar (1) grond; (2) principe. Twee rollen: (1) vragensteller; (2) antwoordgever(s) Vragensteller = procesbewaker (vraagt respect voor regels van de dialoog) Antwoordgevers = streven naar inhoudelijke consensus

Voorbeelden van regels Voorbeeldregel: geef voorbeelden uit je eigen ervaring waarin die vraag een belangrijke rol speelde Concretiseringsregel: uitspraken moeten kunnen worden aangetoond in termen van het uitgangsvoorbeeld Autonomieregel: beroep je niet op autoriteiten of op anderen Herhalingsregel: ga na of de spreker begrepen is

Voorbeeld Kwestie: Ervaringsoordeel: Gronden: Grondbeginsel: “Wanneer is men “vrij”. Kan men echt vrij zijn? Ervaringsoordeel: Beschrijving van een ervaring, met “toen voelde ik mij vrij” Gronden: “Omdat er geen druk van anderen was” Grondbeginsel: “Vrijheid is zelfbepaling”

Belangrijk: vraagtechniek Vragen naar helderheid en duidelijkheid Vragen redenen en bewijzen Vragen die alternatieve gezichtspunten onderzoeken Vragen die implicaties en consequenties onderzoeken Vragen in verband met de discussie (meta-vragen)

Helderheid en duidelijkheid Kun je dit uitleggen...? (verklaring) Wat bedoel je met...? (verduidelijking) Kun je een voorbeeld geven...? (voorbeelden geven) Hoe komt dit overeen met...? (aansluiten andere zaken in gesprek)  Wie begrijpt dit...? (verklaring) Wat wordt er nu precies gevraagd...? (verheldering) Kan iemand dit uitleggen? (verheldering) Betekent wat je zegt dat...? (verificatie) Wat heeft dit te maken met...? (verbanden leggen) Helpt dit ons vooruit met... in de discussie...? (verificatie)

Redenen en bewijzen Waarom denk je dat? (Peilen naar de reden van een mening) Waarom is dat zo? (Vragen naar een hypothese of een verklaring) Hoe weten we of dit waar is? (Testen, verificatie) Waarop heb je dat gebaseerd? (Zoeken naar vooronderstellingen) Wat weten we daarover? (Verzamelen van informatie) Kun je dit aantonen...? (Vragen naar bewijs)

Alternatieve zienswijzen Kun je je iets voorstellen dat niet zo is? (tegenvoorbeelden) Wat zou er gebeuren als...? (speculatie) Wat is het verschil tussen...? (onderscheidingen maken, zoeken naar conceptuele grenzen) Denkt iemand daar anders over...? (vragen naar contra-argumenten) Kan het tegendeel waar zijn? (alternatieven zoeken)

Consequenties en implicaties Wat kunnen we daaruit afleiden? (Maken van afleidingen (inferenties)) Hoe past dit in wat je daarnet zei? (Leggen van verbanden, consistentie) Bestaat daar een regel voor? (Formaliseren van een procedure; meta-inferenties maken) Kunnen we dit veralgemenen? (Algemene regel afleiden) (Meta-inferenties zijn afleidingen over afleidingen. Een voorbeeld: als ik uit de vaststelling dat `Geen arenden zijn duiven' impliceert dat `Geen duiven zijn arenden' afleid dat `Geen A is B' steeds `Geen B is A' impliceert (wat ook A en B mogen zijn).

Over gesprek Wat kunnen we besluiten? (Vragen naar besluit) Kunnen we dit even samenvatten? (Vragen naar samenvatting) Zijn we tot een antwoord op de vraag gekomen? (Vragen naar conclusie) Hebben we iets geleerd...? (Vraag naar procesverloop) Zijn we ergens vooruitgekomen? (Idem) Denken sommigen onder jullie er nu anders over dan voorheen? (Vraag naar individuele efficiëntie) Begrijpen we de kwestie beter? (Vraag naar efficiëntie voor de onderzoeksgemeenschap) Hebben jullie een duidelijkere kijk op de zaak gekregen? (Idem)

Over onderzoeksproces zelf Hebben we alle mogelijkheden onderzocht? (verificatie) Is dit gesprek af? (besluit) Hoe zijn we van... naar dat onderwerp gekomen? (memorisering) Als we het gesprek opnieuw zouden voeren, zouden we dan op dezelfde manier tewerk gaan? (meta-reflectie)

Kennis a priori? Uitgangspunt Socrates en Nelson: kennis is aanwezig in deelnemers aan gesprek = bepaalde filosofie-opvatting (kantiaans bij Nelson: “transcendentale deductie”) Vandaag: aansluiting bij Critical Thinking en Informal Logic Philosophy for Children (P4C) van Matthew Lipman: o.a. ontwikkeling van denkvaardigheden en denk-disposities

Voorbeelden: begrippen precies formuleren gepaste veralgemeningen maken oorzaak-gevolgrelaties formuleren onmiddellijke inferenties uit één enkele premisse kunnen maken syllogistische inferenties uit twee premissen kunnen maken elementaire standaardiseringsregels kennen regels van de relatielogica kennen consistenties en contradicties herkennen inferenties maken uit voorwaardelijke syllogismen in de oordeelslogica vragen formuleren onderliggende vooronderstellingen identificeren deel-geheel en geheel-deelrelaties vatten weten wanneer ambiguïteiten te tolereren of te vermijden vage woorden herkennen

relevante overwegingen in rekening brengen de interdependenties van doelen en middelen herkennen informele drogredeneringen herkennen begrippen operationaliseren redenen geven de contextuele aard van waarheid en onwaarheid erkennen onderscheidingen maken verbanden leggen werken met analogieën alternatieven ontdekken hypothesen opstellen waarden analyseren voorbeelden geven definities geven voor gangbare woorden criteria identificeren en gebruiken rekening houden met perspectiefverschillen

Reasoning skills (inductief, deductief, analogisch, etc.) Inquiry skills (obervatie, beschrijving, vertelling, …) Concept formation skills (definitie, classificatie, ..) Translation skills (begrijpen, luisteren, schrijven, …) Critical dispositions (zich afvragen , vragen naar redenen, oordelen aan de hand van criteria, bevragen, …°

Fundering in logische en redeneervaardigheden Technieken gericht op ontwikkeling meta-cognitie: kennis over kennis; reflexief leren Daarnaast: community of inquiry als doelstelling

Probleem van Molyneux 2 maart 1693 brief van William Molyneux aan John Locke (suggesties voor verbeteringen aan een nieuwe uitgave van Lockes hoofdwerk, An Essay concerning Human Understanding).

Probleem van Molyneux "Veronderstel een blind geboren man, nu volwassen, die heeft geleerd om op de tast een onderscheid te maken tussen een kubus en een bol, (veronderstel) van ivoor, van ongeveer dezelfde grootte, zodat hij kan zeggen als hij het ene en het andere betast wat de kubus is en wat de bol. Veronderstel dan dat de kubus en de bol op een tafel worden geplaatst en de blinde man het gezicht krijgt. De vraag luidt dan of hij op het gezicht, voor hij ze aanraakt, de bol zou kunnen onderscheiden van de kubus.”

Oefening 1. Kun je iets noemen dat smaakt zoals zandpapier aanvoelt? 2. Kun je iets noemen dat eruitziet zoals honing smaakt? 3. Kun je iets noemen dat aanvoelt zoals parfum ruikt? 4. Kun je iets noemen dat aanvoelt zoals bloed eruitziet? 5. Kun je iets noemen dat ruikt zoals citroen smaakt?

Achtergrond Is het gras aan de overkant ook ‘s nachts groener dan aan deze kant? Heeft je huid ook de smaak van zout als niemand eraan likt?  Epifenomenale werkelijkheid  afhankelijk van ervaring (cfr. Mary) = secundaire eigenschappen  relatie tussen epifenomenen en “werkelijkheid”? = primaire eigenschappen

17de een 18de eeuwse waarnemingstheorie René Descartes: dioptrica en optica: zien als vorm van tasten Malebranche: natuurlijke meetkunde: “de ziel schat de afstand van een voorwerp door de stand van de ogen”. Georges Berkeley: er zijn alleen secundaire eigenschappen G.W. Leibniz: meetkundes van de lamme en de blinde delen dezelfde ideeën, hoewel zij geen beelden delen. Denis Diderot (Brief over de blinden ten behoeve van de zienden): Saunderson en de wiskundige bewijsmethode “op de tast”

P4C-programma Basisschool: Secundair: Elfie; Pixie; Kio & Gus Harry Stottlemeier’s Discovery; Nous Lisa, Suki, Mark

telkens Roman + handleiding Stuk tekst lezen: kwesties formuleren Gesprek over kwesties Achtergrond: in handleiding Alternatief: oefeningen en discussieschema’s