MIJNkijk Kwartsstof: stofvrij werken Chantal van Hengstum (Inspectie SZW) Deze sessie gaat over kwartsstof en het voorkomen van blootstelling hieraan. Wat moet/kun je doen als werkgever om een veilige en gezonde werksituatie te creëren als het gaat om bewerken van kwartshoudend materiaal? Na afloop kunt u beoordelen of uw organisatie voldoende is ingericht om veilig en gezond te kunnen werken met betrekking tot kwartsstof en wat uw eventuele aandachtspunten zijn. Ik wil beginnen met een korte uitleg over wat kwarts eigenlijk is

Wat is kwarts? Kwarts = Siliciumdioxide Chemische naam: SiO2 Respirabel stof: doordringbaar tot longblaasjes Kwarts is een vorm van Siliciumdioxide (SiO2) en behoort tot de meest voorkomende mineralen op aarde. Het kan voorkomen in een kristallijne en amorfe vorm. Een amorfe vorm is bijvoorbeeld glas. In de vrije kristallijne vorm is het schadelijk en dan met name de respirabele deeltjes. Vrijkomend grof kwartsstof is niet schadelijk. Bij inademing komt het op de wanden van de luchtwegen. Het wordt daarna naar de keel verplaatst en dan uitgespuugd of ingeslikt. Maar fijn kwartsstof blijft vaak jarenlang in de longen aanwezig. Respirabel stof is die fractie van het zwevende stof die doordringt tot in de allerkleinste longblaasjes. Als ik het in de rest van deze sessie heb over kwarts, dan bedoel ik respirabel vrij kristallijn silica (dus de gevaarlijke fractie)

Gezondheidseffecten Blootstelling  littekens op de longen  Longfibrose/Silicose (stoflongen)  longkanker Symptomen: kortademigheid, benauwdheid, hoesten, pijn op de borst Sluipmoordenaar! Op de vorige sheet was te zien hoe een kwartskristal eruit ziet: scherp en hoekig. Dit kan littekens op je longen veroorzaken. Het is te vergelijken een snee op je huid: er ontstaat een litteken en dat wordt dan in de zon niet meer bruin en er groeit geen haar meer op. Iets soortgelijks gebeurd in de longen na littekenvorming door blootstelling aan kwarts: de longblaasjes functioneren dan ook niet meer goed, ze nemen geen zuurstof meer op. Dit wordt ook wel Longfibrose, Silicose of Stoflong genoemd. Het longweefsel wordt dan minder elastisch waardoor bij inspanning kortademigheid en benauwdheid kan ontstaan. Uiteindelijk kan longkanker ontstaan. Hoesten en pijn op de borst zijn veelgehoorde klachten. Mensen met stoflongen hebben tevens een verhoogde kans op tuberculose. Bovendien bestaat het vermoeden dat roken het ontstaan van ziekteverschijnselen versnelt. Het verraderlijke is dat men er in eerste instantie niet eens zoveel van merkt. Pas na tien tot twintig jaar krijgt men er echt last van. En dan is het al te laat. Want als je longen eenmaal zijn aangetast, is de schade onherstelbaar. Kwarts is daarmee een echte SLUIPMOORDENAAR. Evt. verwijzen naar de film van de ochtend (Silicose = een longfibrose)

MIJNverantwoordelijkheid De ernstige gezondheidseffecten die blootstelling aan kwartsstof kan veroorzaken zijn op zich reden genoeg om blootstelling van uw werknemers zoveel mogelijk te willen voorkomen. Ik zou het in ieder geval niet op mijn geweten willen hebben dat mijn werknemers ziek worden van hun werk! Bovendien kosten ziekte medewerkers geld en levert het nemen van maatregelen geld op (zoals blijkt uit het verhaal van TNO dat ook vanmiddag wordt verteld, een aantal van u gaat hier wellicht nog naar toe / heeft dit al gehoord) In de Arbowetgeving ligt vast aan welke wettelijke verplichtingen u (en uw concurrenten) moeten voldoen. Zo is er voor kwartsstof een wettelijke grenswaarde, waarboven de blootstelling van de medewerker niet mag komen.

Grenswaarde Wettelijke grenswaarde: 0,075 mg/m3 Tijdgewogen gemiddelde over 8 uur (TGG-8 uur) Op basis van ‘drempelwaarde-effect’ Kankerverwekkend: Kwarts is opgenomen de lijst met wettelijke grenswaarden voor kankerverwekkende stoffen (Arbeidsomstandighedenregeling). Vastgesteld op basis van het drempelwaarde-effect. Dat betekent dat bij concentraties onder de grenswaarde geen gezondheidseffecten zijn aangetoond. De grenswaarde wordt hiermee beschouwd als een ‘veilige waarde’. De grenswaarde is een tijdgewogen gemiddelde over 8 uur: de lengte van een gemiddelde werkdag. Deze limietwaarde is zo gekozen dat uw werknemer een arbeidsleven lang (40 jaar lang, 40 uur per week, 8 uur per dag) bij deze grenswaarde geen gezondheidsschade oploopt. Kwarts is geclassificeerd als kankerverwekkende en als je het in een pot of blik zou kopen zou dit pictogram op het etiket moeten staan. U, als werkgever, dient er voor te zorgen dat uw medewerkers niet langdurig worden blootgesteld aan concentraties kwartsstof die boven deze waarde liggen. Wanneer is blootstelling aan concentraties boven de grenswaarde mogelijk? Bij welke werkzaamheden/bewerkingen? (Vragen aan de zaal)

Maar ook hier!

Maar ook hier! In al deze situaties is blootstelling aan concentraties boven de grenswaarde! Er is hier namelijk zichtbare stofverspreiding en uit veelvuldige metingen blijkt dat de grenswaarde van 0,075 mg/m3 dan altijd overschreden wordt (er vanuitgaande dat er kwartshoudend materiaal bewerkt wordt). Blootstelling vindt plaats bij het mechanisch bewerken van kwartshoudend materiaal (boren, zagen, schuren, frezen, hakken, slijpen, etc) Maar ook bij het (op)vegen van stof op de bouw of het schoonspuiten van werkkleding met perslucht) Zichtbaar stof: respirabel kwarts > 10 mg/m3 = 133 x grenswaarde!

Bekende blootstelling Activiteit Kwartsstof in de lucht (mg/m3) Opmerking Zagen ca. 15 200 x teveel Frezen (sleuven) Boren ca. 2,5 33 x teveel Schuren/slijpen van vlakken Vegen ca. 1 13 x teveel 0,075 Grenswaarde Uit diverse blootstellingsonderzoeken in opdracht van Arbouw is gebleken dat in de bouw bij bewerkingen van steenachtig materiaal de grenswaarde van kwartsstof flink wordt overschreden. Deze tabel geeft een globaal inzicht van de voorkomende concentraties kwartsstof bij verschillende bewerkingen. Dit is de concentratie die voorkomt tijdens het uitvoeren van de werkzaamheden, als u géén maatregelen neemt. De noodzaak om maatregelen te nemen lijkt mij duidelijk! Gelukkig is er inmiddels veel mogelijk om de blootstelling te verlagen, daar ga ik straks verder op in. Bij bijvoorbeeld het zagen zul je beheersmaatregelen moeten nemen die reductiefactor van 200 hebben om op/onder de grenswaarde uit te komen. (link leggen met presentatie TNO). Bron: brochure Arbouw ‘Kwartsstof te lijf’

MIJNaanpak In veel gevallen is het duidelijk: wanneer er zichtbaar stof is het bewerken van kwartshoudend materiaal, dan moet u aan de slag! Samen met de werknemer maatregelen nemen om blootstelling aan kwartsstof zoveel mogelijk te voorkomen. Het verstrekken van ademhalingsbescherming is hierbij onvoldoende: maatregelen moeten worden genomen volgens de zogenaamde arbeidshygiënische strategie.

Arbeidshygiënische strategie Vervangen Vrijkomen voorkomen/beperken Collectieve bescherming aan de bron + organisatorische maatregelen Persoonlijke beschermingsmiddelen De volgorde is bepalend: alleen een volgende stap toegestaan als hogere stap niet mogelijk is of onvoldoende blijkt. Ad. 1: Vervangen is in de bouw vaak lastig, omdat de meeste gangbare bouwmaterialen kwartshoudend zijn (Uitstap naar volgende Sheet). Gips gebruiken ipv kwartshoudend materiaal is soms mogelijk Ad. 2: Het vrijkomen van kwartstof kan worden voorkomen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van materialen die al voorgezaagd of -geboord zijn in de fabriek (waar het meestal gemakkelijker is om af te schermen en af te zuigen). Knippen ipv zagen is ook een voorbeeld van de tweede stap. Stofzuigen ipv vegen! Ad. 3: hier is inmiddels veel mogelijk! Nat werken, afzuiging, maar ook het werk zo organiseren dat medewerkers die geen stoffige werkzaamheden hoeven uit te voeren niet tegelijkertijd met een sleuvenfrezer op die plek laten werken. Ad.4: Wanneer bovenstaande maatregelen niet mogelijk of afdoende blijken te zijn dan is aanvullend adembescherming noodzakelijk. De duur van het dragen dient tot het strikt noodzakelijke te worden beperkt.

Kwartsgehalte bouwmaterialen Beton 20 – 30 % Kalkzandsteen 30 – 83 % Baksteen 10 – 25 % Keramiek 15 – 28 % Cellenbeton 12 – 44 % Puin 1 – 14 % Veel bouwmaterialen zijn in meer of mindere mate kwartshoudend. Kwartshoudend wil zeggen dat een materiaal minimaal 1,5% vrij kristallijn kwarts bevat. Deze tabel geeft globaal de kwartsgehaltes van een aantal veel voorkomende bouwmaterialen aan. Daarnaast bevatten ook veel natuursteensoorten kwarts, zoals Graniet en Kwartsiet. Natuursteensoorten gips, mergel en marmer bevatten weinig tot geen kwarts. Terug naar Vorige Sheet. Bron: Blootstelling aan kwarts in de bouwnijverheid. Stand der techniek op het gebied van beheersmaatregelen. Hilhorst en Lumens, 1999

Beheersmaatregelen handgereedschap Wanneer het noodzakelijk is om kwartshoudend materiaal op de bouwplaats mechanisch te bewerken, moet u als werkgever op zoek naar beheersmaatregelen die blootstelling aan stof voorkomen. Te denken valt aan het gebruik van water of het afzuigen van het vrijkomende stof. De laatste jaren zijn er door fabrikanten en leveranciers van handgereedschappen veel nieuwe en verbeterde beheersmaatregelenontwikkeld om blootstelling aan stof te verminderen. Vervolgens moet u de effectiviteit van de beheersmaatregelen bepalen door de evt. rest-blootstelling te bepalen. Ligt die onder de grenswaarde? Of is aanvullende adembescherming toch nog noodzakelijk? En wat voor een soort ABM dan? U kunt de blootstelling beoordelen door metingen uit te (laten) voeren of onderbouwde schattingen te (laten) doen. In veel gevallen zult u hiervoor een gespecialiseerd arbo-adviesbureau of een arbodienst moeten inschakelen. In een aantal gevallen is dat echter niet nodig! (in volgende sheets ingaan op de prestatietoetsen van TNO en de keuzewijzer van Arbouw)

Prestatietoetsen TNO Proefkameronderzoek Testen complete systemen Gelijkwaardigheid (tabel voor stofzuigers) www.stofvrijwerken.tno.nl TNO beoordeeld in een proefkamer (vergelijkbaar met een kleine badkamer in een woning) de blootstelling aan kwartstof in de ademzone van de werknemer. Er wordt een compleet systeem getest: bijvoorbeeld een haakse slijpen, een afzuigmodule, slang en stofzuiger Wanneer de werkzaamheden worden uitgevoerd met de maatregelen zoals staan aangegeven in een TNO prestatietoets dan beschouwt Inspectie SZW de blootstelling als doeltreffend beheerst. Aanvullende blootstellingsbeoordelingen zijn dan niet noodzakelijk. Voor vergelijkbare systemen als het geteste, is geen aparte TNO prestatietoets noodzakelijk. Geteste stofzuigers zijn ingedeeld in 3 klassen en als uit de prestatietoets blijkt dat een klasse 2 stofzuiger voldoet dan is een andere klasse 2 stofzuiger ook mogelijk als beheersmaatregel (mits dezelfde afzuigmodule en vergelijkbare slang).

Verantwoord gebruik: 625 dozen per 8-urige werkdag in KZS 1000 dozen in beton/baksteen De conclusie die wordt getrokken uit het proefkameronderzoek wordt in de prestatietoets en bijbehorende nieuwsbrief gepresenteerd in een PICTOGRAM. Daarvan zie je hier een voorbeeld (dit is afbeelding van zo’n nieuwsbrief). De verantwoorde inschakeltijd is in dit voorbeeld 8-uur per dag voor het boren in baksteen/beton (lager kwartsgehalte dan KalkZandSteen 15 v.s. 25%) Het komt ook voor dat de beheersmaatregel de blootstelling wel verlaagd, maar niet onder de grenswaarde, dan worden organisatorisch maatregelen verlangd: minder dan 8 uur per dag dit werk uitvoeren Continu gebruik ofwel 100 % inschakeltijd betekent circa 1000 dozen geboord per 8-urige werkdag. In kalkzandsteen komt de blootstelling dan boven de grenswaarde uit. Dus is het toegestaan max. 624 dozen per dag te boren, of bij 100% inschakeltijd ‘slechts’ 5 uur per dag.

Keuze wijzer Arbouw Stofzuiger geschikt voor de bouwplaats Blootstelling  Aanvullende ABM soms noodzakelijk www.stofvrijwerken.nl Arbouw heeft op de site www.stofvrijwerken.nl een Keuzewijzer gepubliceerd, die u kunt gebruiken om een passende stofzuiger bij de werkzaamheden te vinden. Stofzuigers uit de keuzewijzer hebben voldoende volume, onderdruk en snelheid in de slang. Filter goed genoeg (minimaal M), grootte v/d opvang past bij de te verwachten hoeveelheid stof en de diameter van de slang past bij de diameter van de stofkap. Het gebruik van een stofzuiger uit deze keuzewijzer is echter geen ‘garantie’ voor blootstelling onder de grenswaarde. Arbouw gaat uit van een rendement van ca 80%, waardoor blootstelling afdoende beheerst kan worden bij kwartsconcentraties tot 5x de grenswaarde. Zoals u eerder in de een tabel heeft kunnen zien is de blootstelling bij veel voorkomende werkzaamheden een stuk hoger (tot 200xGW) Bij een groot aantal werkzaamheden blijft aanvullende ABM noodzakelijk. De stofafzuiging verlaagd de concentratie kwartsstof in de ademhalingszone sterk, maar onvoldoende om de blootstelling onder de grenswaarde te krijgen. Dit wordt middels pop-up schermen aangegeven in de keuzewijzer van Arbouw.

Stofzuiger geschikt voor de bouwplaats Blootstelling  Aanvullende ABM soms noodzakelijk www.stofvrijwerken.nl Dit is hoe de site ‘stofvrijwerken.nl’ van Arbouw eruit ziet

Arbocatalogi Afbouw Bouw en Infra Slopen Natuursteen Waar kunt u verder nog inspiratie vinden voor het nemen van geschikte maatregelen? Voor de bouwnijverheid zijn er diverse arbocatalogi opgesteld door de werkgevers- en werknemersorganisaties. Deze 4 catalogi voor uw branche zijn getoetst door Inspectie SZW en zijn een referentiekader voor het toezicht door I-SZW. In deze arbocatalogi vindt u verwijzingen naar achtergrondinformatie over het onderwerp kwarts en in een aantal gevallen branchespecifieke maatregelen. Helaas is in veel gevallen de effectiviteit van deze maatregelen niet aangetoond/onderbouwd waardoor u zelf als werkgever nog zult moeten beoordelen of de blootstelling bij het gebruik van deze maatregelen voldoende laag is, of dat aanvullende maatregelen noodzakelijk zijn.

MIJNtips In deze presentatie is duidelijk geworden dat blootstelling aan kwartsstof gevaarlijk is, en dat het nemen van maatregelen verplicht is. Gelukkig is het nemen van maatregelen tegenwoordig in veel gevallen ook goed mogelijk. Met nat werken of goede stofafzuiging is de blootstelling een heel stuk om laag te brengen! Helaas is aanvullend het gebruik van persoonlijke ademhalingsbescherming vaak nog noodzakelijk. Tot slot wil ik u alvast informeren over het inspectie project van de Inspectie SZW dat komend najaar van start gaat.

Inspectieproject Najaar 2013 Handgereedschap Veel voorkomende bewerkingen Nadruk op bewerkingen waar ‘stofvrij werken’ mogelijk is Omdat we het van belang vinden dat de beschikbare beheersmaatregelen ook daadwerkelijk gebruikt gaan worden om zo de blootstelling aan kwarts te verlagen, is er voor het najaar van 2013 een inspectieproject in de bouw gepland. Helemaal gericht op kwartsblootstelling. De nadruk zal liggen op het werken met handgereedschappen zoals bij het boren, zagen, slijpen en schuren van kwartshoudend materiaal.

Uitgangspunten Handhaving Zichtbare stofverspreiding: > grenswaarde! Géén maatregelen: stilleggen + boete Arbeidshygiënische strategie Beheersmaatregelen genomen? Beheersmaatregelen aantoonbaar efficiënt? www.inspectieszw.nl  BasisInspectieModule Kwarts Ook kortdurende werkzaamheden! Wanneer wel maatregelen zijn genomen, en er is geen zichtbare stofverspreiding, dan wordt u gevraagd om aan te tonen dat de genomen maatregelen voldoende efficiënt zijn. Wanneer u dan kunt aantonen dat de werkzaamheden/apparatuur is getest door TNO bouw en ondergrond (en u werkt volgens de voorwaarden die daarin gesteld worden) dan wordt dat als voldoende beschouwd. Ook als u (aantoonbaar) werkt met een stofzuiger die volgens de keuzewijzer van Arbouw geschikt is en de werknemer draagt indien nodig nog geschikte ademhalingsbescherming, dan wordt ook dat als afdoende beoordeling beschouwd. Is bovenstaande niet het geval, dan zult u op een andere manier aantoonbaar moeten maken dat uw medewerkers niet worden blootgesteld aan concentraties kwartsstof boven de grenswaarde. Binnenkort kunt u op onze website de BasisInspectieModule kwarts vinden. De inspecteurs van de Inspectie SZW gebruik maken van deze BIM’s als uitgangspunt voor hun inspecties en het geeft voor u als werkgever inzage in de punten waarop we gaan inspecteren. Voor het specifieke inspectieprojecten in de bouw zal deze BIM als basis worden gebruikt en worden aangepast aan de specifieke situatie in de bouw.

Bron: navb constuctiv – de campagne kwartsstof Kwarts = Gevaarlijk U moet aan de slag Beheersmaatregelen beschikbaar (‘stand der techniek’) Arbouw, TNO, Arbocatalogi Inspectie najaar 2013 Nog één keer de hoofdlijnen van mijn presentatie op een rij: Blootstelling aan kwartsstof is gevaarlijk U moet aan de slag om blootstelling te voorkomen Daar waar oplossingen voor beschikbaar zijn, daar moet u mee werken U vindt de ‘stand der techniek’ bij Arbouw, TNO, en in Arbocatalogi In het najaar gaat wij (ISZW) controleren of u dit doet. Bron: navb constuctiv – de campagne kwartsstof

Het kan beter! Keuzewijzer Arbouw: Bij werken met een haakse slijper: Indien mogelijk moet nat worden geslepen. Zowel bij nat als bij droog slijpen is ademhalingsbescherming nodig (ook met afzuiging), behalve bij het nat of met afzuiging uitslijpen van voegen. Naast het beheersen van stof is er nog minimaal één verbeterpunt bij deze werkzaamheden… Ergonomie (onderwerp van deze bouwdag vorig jaar!)