Nationaal Energie Forum Pre-seminar: Actualiteiten energiemarkt in vogelvlucht 26 November 2008

verantwoordelijkheden Wat verandert in de rollen en verantwoordelijkheden van diverse marktpartijen? Waar gaat de Nederlandse energiemarkt naar toe? Programma en vraag Euroforum De verandering in de rollen en van diverse marktpartijen Netbeheerder Producenten Leveranciers Handelaren Afnemers (zakelijk en particulier) Toezichthouder verantwoordelijkheden

Introductie Ebel Kemeling, Spring Associates Spring Associates belangrijkste aandachtsgebieden zijn: Energie Duurzaamheid Innovatie en New Business Development Markt en Overheid Nieuwe media en ICT Tot de klantenkring behoren zowel grote nutsbedrijven, luchtvaartmaatschappijen, logistieke bedrijven, de grote detailhandel -en investeringsbanken, familiebedrijven, beleggingsfondsen en regeringen

De context Hoe gaat het tot nu toe? Verantwoordelijkheden Conclusies

Gas wordt schaarser in Europa Gasvraag en aanbod in de Europese Unie 800 700 600 500 400 300 200 100 Bcm 2003 2005E 2007E 2009E 2011E 2013E 2015E Europese gasproductie Geplande LNG import 1.8% groei van de gasvraag Pijplijn import 2002 2004 2006E 2008E 201E0 2012E 2014E Vraag Aanbod Belangrijke internationale spelers

Gas en elektriciteit zijn in Nederland sterk verbonden Export Exploration and production Exploration and production1 Storage Wholesale & Trading Gas Distribution networks Import Transport Transport Supply Supply Import Import Other fuels Coal Nuclear Renewable Wholesale Marketing & Sales Wholesale Marketing & Sale Distribution networks Electricity Production Production High voltage Supply Supply

De elektriciteitsmarkt is minder internationaal dan de brandstoffen-markt Niveau van Interconnectie-capaciteit, knelpunten, en te verbeteren interconnecties (2006) (cijfer geeft vermogen van verbinding aan, als % van binnenlandse productie) Source: Cap Gemini

34 De Nederlandse bedrijven kunnen niet de leiding nemen in de consolidatieslag Illustratief 2000 2011 scenario(1) Euro Bn Euro Bn (1) 2011 Revenues based on 8 % total growth in period 2007-2011 in total across all companies Source: Annual Reports 2000/2007, Spring Associates analysis

De vereiste investeringen in duurzame energiezijn enorm Investeringen in duurzame elektriciteitsopwekking (EU-27) GW biomass and waste 19 geothermal 12 16 7 solar 4 1 4 5 wind offshore wind onshore hydro 200-2010 2010-2020 2020-2030 Source: EC DG tren energy and transport trends 2030

Gegeven deze context zijn de publieke belangen duidelijk Marktstructuur Oppassen voor binnenlandse marktmacht (met name in elektriciteit) Aansluiting zoeken bij partijen met goede gasinkoopposities Verdere koppeling van (gas en elektriciteits-) markten Lange Termijn: Zorgdragen voor concurrentiekracht van het Nederlandse productiepark (ofwel door allianties ofwel door investeringen) Afhankelijkheid Gas Onze afhankelijkheid van gas verminderen Strategische toegang tot gas verbeteren Investeringen in Duurzaam Zo snel mogelijk grootschalig investeren in duurzame energie

De context Hoe gaat het tot nu toe? Verantwoordelijkheden Conclusies

Distribution networks Distribution networks De besluiteloosheid van de Nederlandse overheid met betrekking tot de marktstructuur is stuitend Illustratief De Tweede Kamer komt te elfder ure met een quasi-privatiseringsverbod Export NAM, BP, Total etc. 51.8 bcm 72.7 bcm Exploration and production Exploration and production1 Storage Wholesale & Trading Gas¹ 23.9 bcm Distribution networks Import Transport Transport Supply Supply Import Import 36.5bcm (80 Bcm) ZEBRA 8.3bcm Gasmarkt is nog steeds een oligopolie Rol conflict overheid Other fuels Coal Nuclear Renewable Wholesale Marketing & Sale Wholesale Marketing & Sales Distribution networks Electricity Production Production High voltage Supply Supply Unbundling heeft 4 jaar geduurd en is nog steeds niet over Gesplitst in 2011 Gereguleerde industrie , publiek eigendom 2006 data, Gas is Low-cal (= Groningen gas) and Hi-cal Source: EnergieNed, Energie.nl, Gasterra

19% De werking van de gasmarkt verbetert, maar de afhankelijkheid van het buitenland wordt niet minder Entry GTS Nederland (TWh) Jaarlijks verhandelde volumes 2007 op EU Gas Hub’s (BCM) 914 924 907 13 5 3.5 1.3 1.1 Import 172 81% 192 21% 205 23% 1.1 Churn ratio Productie 81% 79% 77% Total Physical 2005 2006 2007 NBP ZeeHUB TTF BEB/EGT* PEGs Exit GTS Nederland (TWh) Marktaandeel GasTerra Nederlandse gasmarkt 912 922 921 Non-Gasterra Export 53% 55% 56% Consumptie 429 47% 416 45% 405 44% Gasterra 2005 2006 2007 Source: NMA, GTS, ,,GasTerra

De investeringen in duurzaamheid in Nederland blijven achter bij die in de ons omringende landen ECN/PBL Tussenrapportage 2008 Schoon&Zuinig: “Nederland komt niet in de buurt van het door de EU opgelegde doel van 14 % duurzaam opgewekte energie in 2020, laat staan dat Nederland zijn eigen doel van 20 % haalt. Met het huidige en voorgenomen beleid komt Nederland niet verder dan maximaal 9 %, maar waarschijnlijk niet verder dan 7 %.” % % % % EU-27 Doelstelling (2020) % % Niet aantrekkelijk Aantrekkelijkheid duurzame investering Heel aantrekkelijk Bron: Eurostat; ECN/PBL Tussenrapportage 2008 Schoon&Zuinig; Ernst&Young Ren Energ. country attractiveness

De context Hoe gaat het tot nu toe? Verantwoordelijkheden Conclusies

Kunnen we nog iemand verantwoordelijk houden? Wetgeving Nationale Overheid Min BZK EZ MinFin NMa/DTe Provinciefonds Deelnemingen beleid Organisatie Instrumenten Politiek 1 Aandeelhouders Provincies en Gemeenten RvC Gemeente Holding Netbeheer PLB Werkmaatschappij PLB holding Netwerk Netbeheerder holding Gemeentelijk Energiebedrijf Schaalvergroting: Structuurvennootschap Splitsing in Leverings- en Netwerkbedrijf RvB Publiek Belang Waar moet de borging vandaan komen? Hoe wordt het publiek belang vertaald? 2 3 numbers in brackets represent voting rights *: mandate ends in 2008 , no replacements have been made so far

Citaten uit het Energierapport en Schoon& Zuinig Overheid: Wat denkt een overheid die geen blauwdruk wil geven, zelf te kunnen regisseren? 1 Citaten uit het Energierapport en Schoon& Zuinig “Alles moet op alles worden gezet om een trendbreuk te realiseren” ( “Het kabinet geeft geen blauwdruk voor de energievoorziening in 2050. De overheid stelt doelen en randvoorwaarden, stimuleert en regisseert.” (p 11, Energierapport EZ) “Twintig jaar geleden bepaalde de overheid nog hoe de energiemix eruit moest zien. Nu wordt de mix bepaald door marktpartijen op de Europese markt.” (p 13, Energierapport EZ)

En waarom wil de overheid het beschikbare geld niet uitgeven? 1 Subsidie en stimulering De investeringszekerheid voor bedrijven is onvoldoende (afschaffen MEP) Gestelde doelen worden niet gehaald ECN: ‘ De van 2008 tot 2020 gereserveerde SDE (Stimuleringsregeling Duurzame Energie) budgetten, inclusief MEP (Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie) vrijval, zijn ontoereikend om de korte en lange termijn vermogensontwikkeling uit het werkplan Schoon&Zuinig te Realiseren’ Herverdeling en eigendom De inkomsten uit het Gasgebouw worden aangewend voor zaken die aan energie gerelateerd zijn Er is een probleem tussen belangen van de verschillende actoren in het Gasgebouw ‘Vergroting’ van de marktwerking in de gasmarkt Gasbaten worden grotendeels betaald door Nederlandse burgers Inkomsten uit EU-ETS worden naar alle waarschijnlijkheid niet of slechts ten dele geoormerkt

De aandeelhouders: gaat het om meer dan geld? 2 Verkoop Nuon nu nog niet 22 november 2008 | Het Financieele Dagblad Lex van Drooge Gemeente Amsterdam kan in huidige omstandigheden geen optimale prijs bedingen Het Amsterdamse college van burgemeester en wethouders is van plan om de aandelen van de gemeente Amsterdam in Nuon te verkopen. Amsterdam bezit 9,2% van de aandelen, goed voor enkele honderden miljoenen. Vorige week stelde wethouder Gehrels (PvdA) dat het licht voor de verkoop op oranje staat. Maar het zou zeer onverstandig zijn om de aandelen op korte termijn te verkopen. Het kan ertoe leiden dat de gemeente honderden miljoenen misloopt. Wat het CDA betreft moet het licht voorlopig op rood. Ten eerste kan de gemeente in het huidige voorstel geen optimale prijs bedingen. Het plan is om samen met de provincie Friesland (13%) en andere in totaal 40% van de aandelen te verkopen aan een private partij. Echter, wanneer de koper door de verkoop een meerderheidsbelang zou verwerven, zouden de aandelen tot anderhalf keer zo veel opbrengen. Volgens het CDA zou de gemeente dus nooit moeten verkopen als de eventuele koper geen zicht heeft op het verwerven van een meerderheidsbelang. De provincie Gelderland, die 44% van de aandelen bezit, heeft in maart van dit jaar nog aangegeven dat zij de aandelen in de komende vier tot zes jaar niet wil verkopen.

Bedrijven hebben de mond vol van hun rechten 3

Het bedrijfsleven: ben je goed bezig als je alleen maar niet de wet overtreedt? 3 Nuon dreigt Staat met schadeclaim 25 november 2008 | Het Financieele Dagblad Mathijs Schiffers Energiebedrijf Nuon zal de Staat aansprakelijk stellen voor schade die mogelijk voortvloeit uit nieuwe, strengere solvabiliteitseisen voor het af te splitsen netwerkbedrijf. Dat staat in een brief die Nuon gisteren verzond aan het ministerie van Economische Zaken. Vandaag stemt de Tweede Kamer over een voorstel van CDA, PvdA en ChristenUnie waarin staat dat netwerkbedrijven voor hooguit 50% met vreemd vermogen gefinancierd mogen zijn. Dat is een aanscherping van de regel die nu geldt: een maximum van 70% aan vreemd vermogen. Nuon vindt de strengere eis volkomen onnodig, omdat het netwerkbedrijf vanwege zijn stabiele kasstromen makkelijk een hoger percentage vreemd vermogen kan dragen. Daarnaast vindt het energiebedrijf de strengere eis unfair, omdat het inmiddels vergevorderd is met de splitsing van zijn bedrijf in een netwerkdeel en een productie- en leveringstak. De 'last minute' wetgeving is volgens Nuon schadelijk bij het aantrekken van kredietlijnen voor beide onderdelen, iets waar het energiebedrijf volop mee bezig is. Ook merkt Nuon op dat als het de solvabiliteit van het netwerkbedrijf moet verbeteren, dit automatisch ten koste gaat van de solvabiliteit van het productie- en leveringsbedrijf.

Het bedrijfsleven: ben je goed bezig als je alleen maar niet de wet overtreedt? 3 Essent onderzoekt uitlating minister 28 oktober 2008 | Het Financieele Dagblad Mathijs Schiffers Essent onderzoekt de juridische houdbaarheid van het standpunt van minister Maria van der Hoeven van Economische Zaken dat de kerncentrale van Borssele niet in buitenlandse handen mag komen. 'Als de minister zoiets roept, gaan wij natuurlijk kijken of dat wel te rechtvaardigen is', zegt een woordvoerder van Essent. Essent is voor 50% eigenaar van de kerncentrale in Borssele en zoekt momenteel een buitenlandse koper voor de leverings- en productietak van het energiebedrijf. Het standpunt van de minister, zoals afgelopen zondag verwoord in het tv-programma Buitenhof, zou een barrière kunnen opwerpen. In Buitenhof zei Van der Hoeven dat het voor haar 'eigenlijk geen optie' is dat Nederlandse kerncentrales in buitenlandse handen komen. Ze gaat hierover 'in gesprek' met de provincies en gemeenten die de aandelen van Essent bezitten. De andere eigenaar van de kerncentrale in Borssele, het Zeeuwse energiebedrijf Delta, laat overigens weten wel interesse te hebben in de aandelen van Essent in de centrale. 'Wij staan daar positief tegenover', zegt een woordvoerder van Delta. Zowel Essent als Delta zwijgt over de waarde van hun 50%-belang in de kerncentrale van Borssele.

De context Hoe gaat het tot nu toe? Verantwoordelijkheden Conclusies

Het huidige marktmodel kan alleen werken bij een groeiend verantwoordelijkheidsbesef van alle spelers Het lijkt erop dat verschillende actoren in de energiemarkt niet primair het publieke belang in het oog hebben We hebben voor een markt- en governance-model gekozen op het moment dat het publieke karakter van de energiemarkt nog minder pregnant was Milieu Gasmarkt / geopolitiek Dit model kan in de huidige context alleen werken als er sprake is van een verantwoordelijkheidsgevoel bij alle individuele spelers Dit gevoel moet leidend zijn bij vervreemding, investeringen, benoemingen en beleidsvorming

Einde Dank u voor uw aandacht