een didactiek voor opleiden op school PRAKTIJKKENNIS DELEN een bijdrage aan een didactiek voor opleiden op school Vandaag neem ik u mee in een schier onmogelijke opdracht: 2 onderzoeken naar het delen van praktijkkennis in een keer presenteren. Waarom? Omdat ze bij elkaar horen en wel te onderscheiden zijn in onderzoek maar niet te scheiden in de praktijk. velon/ velov maart 2014

Praktijkkennis delen Context Onderzoek Samenwerkingsverband Opleiding in de School Opleiding op school: didactiek op de werkplek Onderzoek Praktijkkennis van ervaren leraren delen met leraren in opleiding als didactisch handelen De context van het onderzoek is de noodzaak om een eigen didactiek voor het opleiden op school te ontwikkelen. Een didactiek met aandacht voor het delen van de praktijkkennis van ervaren leraren met leraren in opleiding. Om dat mogelijk te maken heb ik een begeleidingsaanpak ontwikkeld en uitgeprobeerd. velon/ velov maart 2014

Begeleidingsaanpak Begeleiding tijdens lessencycli: Samen voorbereiden en nabespreken Les gegeven door: Les 1: vakbegeleider Les 2: samen lesgeven Les 3: lio In deze begeleidingsaanpak voeren lio en vakbegeleider samen lesgesprekken en wordt de les afwisselend door een van heb beiden of samen gegeven. Focus zijn, naast verwachte en onverwachte gebeurtenissen, vooral de leervragen van de lio. Meer weten: Velzen, C. van, Volman, M. & Brekelmans, M. (2012). Mentoren delen hun praktijkkennis met leraren in opleiding. Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 33, 35-42. velon/ velov maart 2014

Begeleidingsaanpak Doel: ontwikkelen van handelen en denken als leraar in actuele lessituatie Wanneer: in lesgesprekken en tijdens samen lesgeven Hoe: via het delen van praktijkkennis. Vandaag gaat het over het hoe, wanneer en waarom van het delen van praktijkkennis in de dagelijkse praktijk van het les voorbereiden, lesgeven en nabespreken velon/ velov maart 2014

Praktijkkennis delen Professionele ontwikkeling lio; gaan handelen en redeneren als leraar. Ontwikkelen van praktijkkennis Mix van gedeelde en persoonlijke kennis, verkregen door opleiding en werk Betreft: alle aspecten leraarschap, opvattingen, zelfkennis, normen en waarden Zichtbaar in (non- verbaal) gedrag en gedeeld middels uitspraken en verhalen Begeleiding is hier gericht op van de professionele ontwikkeling van de student, op het leren handelen en rederenen als leraar, op de ontwikkeling van praktijkkennis. Praktijkkennis is als het ware de ruggengraat van ervaren leraren. Het verbindt doen, denken en emoties. Praktijkkennis omvat meer dan richtlijnen over wat te doen als dit of dit gebeurt. Het is ook meer dan wat wel maatregelkennis wordt genoemd. Praktijkkennis heeft altijd een persoonlijke component maar de basis wordt gevormd door gedeelde kennis over het beroep en het vak. ‘Kennis’ speelt een rol maar ook overtuigingen en opvattingen. En naast kennis over vak en beroep is zelfkennis een belangrijk aspect: wie ben ik, wil ik zijn als leraar. Praktijkkennis is nauw verbonden met de vragen en problemen waar leraren dag in dag uit mee geconfronteerd worden. Alle aspecten die er daarbij toe doen zijn met elkaar verbonden. Praktijkkennis is niet gemakkelijk toetsbaar of deelbaar. Praktijkkennis wordt zichtbaar en hoorbaar als leraren lesgeven of bijvoorbeeld met collega’s of ouders praten. velon/ velov maart 2014

Onderzoeksaanpak Bespreken van lessen: vergelijkende case studie (2 teams) Delen tijdens samen lesgeven: beschrijvende meervoudige case studie (4 teams) Dataverzameling: audio opnames lesgesprekken, video opnames lessen, semigestructureerde (individuele en groeps-) interviews. Data analyse: inhoudsanalyses gesprekken (Atlas ti); tijdlijn constructie video-opnames lessen Het onderzoek is uitgevoerd met in totaal 4 teams van 2 partnerscholen in een samenwerkingsverband opleiden in de school. Het onderzoek is kleinschalig en explorerend maar door het gebruik van een diversiteit aan instrumenten konden we wel de diepte in en zicht geven op wat er in de begeleiding gebeurde tijdens de gesprekken en het samen lesgeven. velon/ velov maart 2014

Hulpmiddel om praktijkkennis te delen (Expliciet) Modellen Hulpmiddel om praktijkkennis te delen Tijdens het bespreken van lessen: kritisch bespreken van gedrag, achterliggend denken uitleggen en verantwoorden in gesprekken over lesgeven. Tijdens het lesgeven: doen en laten zien. De vakbegeleider kan praktijkkennis delen met behulp van modellen, een didactiek die bekend is uit de lerarenopleiding wanneer lerarenopleiders het onderwijs dat ze geven uitleggen en toelichten aan hun studenten. Maar waarschijnlijk is modellen ook heel bruikbaar in de dagelijkse schoolpraktijk. In die praktijk heb je immers het beste rolmodel, de leraar zelf direct bij de hand. Modellen is niet simpel zeggen: doe als ik maar vraagt van de begeleider en de student dat ze onderwijs gedrag kritisch bespreken en achterhalen wat ze deden en waarom zo. velon/ velov maart 2014

Kun je dat wat preciezer maken?? 1. Kritisch bespreken lessen: hoe? vakbegeleider Vertellen over gedrag als leraar Student vragen om lessuggesties en de (verwachte) effectiviteit bediscussiëren Hardop nadenken over gedrag als leraar Bediscussiëren van de (verwachte) effectiviteit van lesideeën van lio of vakbegeleider Uitleg geven over het gedrag als leraar of de ideeën daarover Er zijn verschillende mogelijkheden voor de vakbegeleider om het gesprek te voeren met de student. Vertellen over zijn gedrag is de meest impliciete van deze manieren en met de klok mee wordt het gedrag en het redeneren steeds meer expliciet gemaakt. Van de student wordt in het gesprek verwacht dat ze doorvraagt, niet te makkelijk genoegen neemt met wat de vakbegeleider zegt en dat ook zij haar kennis inbrengt. Kun je dat wat preciezer maken?? Wat bedoel je daarmee? lio velon/ velov maart 2014

1. Kritisch bespreken lessen: hoe? Bij vakdidactiek hadden we het over… lio Bediscussiëren van alternatieven: anders kijken naar gedrag of situaties (herkaderen) Maar hoe zit hoe dan met….… vakbegeleider In het onderzoek heb ik gekeken naar mogelijkheden die vanuit de literatuur naar boven kwamen. Maar er is niet veel onderzoek naar deze manier van bespreken en misschien zijn ook andere manieren goed mogelijk. Wel is duidelijk dat de vakbegeleider zoveel mogelijk verschillende mogelijkheden zou moeten kunnen gebruiken in gesprekken om op die manier zoveel mogelijk manieren te benutten Feedback geven aan de student onderbouwd met eigen expertise Bediscussiëren van (door lio en vakbegeleider) geschreven reflecties. velon/ velov maart 2014

2. Praktijkkennis delen tijdens lesgeven Vakbegeleider geeft les: doen en laten zien Samen lesgeven: in- en uitstappen vakbegeleider en lio Vakbegeleider: (vragen, aanvullen instructie etc.) leerlingen modellen (tips, suggesties vervolg les etc.) lio scaffolden Behalve tijdens gesprekken kan de vakbegeleider zijn praktijkkennis delen ook tijdens het lesgeven. Als de vakbegeleider zelf lesgeeft modelt hij leraarsgedrag, zij het vaak impliciet. Tijdens het samen lesgeven kan de vakbegeleider tijdens het lesgeven van de lio ‘instappen’ als de lio erom vraagt of als hij ziet dat de lio leermomenten voor de leerlingen laat liggen. Voorafgaand aan zo’n les hebben lio en de vakbegeleider afgesproken wie wat doet in de les en hoe hulp gegeven en gevraagd kan worden. Als de vakbegeleider weer is ‘uitgestapt’ gaat de lio door met lesgeven en kan het gedrag aanpassen aan wat ze van de vakbegeleider heeft gezien en gehoord. Ook kan de vakbegeleider zich rechtstreeks richten tot de lio en kort bespreken hoe bijvoorbeeld een vastgelopen les weer vlot getrokken kan worden. Ik heb dat scaffolden genoemd: samen met de vakbegeleider kan de lio een les geven waar het in z’n eentje nog niet lukt. velon/ velov maart 2014

Delen in praktijkkennis vakbegeleider Tijdens (samen) lesgeven: laten zien van ervaren leraarsgedrag instappen: gericht op leerlingen gericht op lio Tijdens lesgesprekken: kritisch bespreken van dat gedrag achterliggend denken uitleggen en verantwoorden in gesprekken over lesgeven Modellen Kortom: een vakbegeleider kan zijn of haar praktijkkennis delen door ervaren leraarsgedrag bewust te laten zien, door dat te doen tijdens het lesgeven van de lio door op een veilige manier in te stappen en de lio aan te vullen of door zich tot de lio te wenden en hem te helpen de les voort te zetten. De vakbegeleider kan hier dus kiezen of hij modelling of scaffolding gebruikt. Tijdens lesgesprekken gebruikt de vakbegeleider modelling en hij doet dat zo expliciet mogelijk. 1 Modellen 2 Scaffolden velon/ velov maart 2014

Modelling en scaffolding Delen praktijkkennis Modelling en scaffolding Dubbelrol vakbegeleider Kennis over leren leerlingen leraar vakbegeleider Deze manier van begeleiden vraagt van de vakbegeleider dus niet alleen een dubbelrol maar tijdens het samen lesgeven ook om te wisselen tussen beide rollen en dat valt niet mee Kennis over leren studenten lerarenopleider velon/ velov maart 2014

Wat levert het op? Gesprekken meer systematisch en met meer diepgang Leervragen komen sneller op Nieuw gedrag wordt in de klas direct uitgeprobeerd Lio en vakbegeleider leren beiden Lastig, maar waardevolle uitbreiding begeleidingsrepertoire Op basis van deze resultaten konden we voorzichtig concluderen dat deze begeleidingsaanpak een bijdrage levert aan de didactiek van opleiden op school, van de begeleiding van leren in de actuele lespraktijk, van werkplek leren. velon/ velov maart 2014

Maar! alle vakbegeleiders modelden expliciet tijdens de gesprekken; alle vormen werden gebruikt. 2 vakbegeleiders gebruikten modelling tijdens het samen lesgeven. 1 vakbegeleider gebruikte scaffolding tijdens het samen lesgeven. Zoals gezegd, eenvoudig was het niet De redenen waarom 2 vakbegeleiders niet effectief modelden tijdens het samen lesgeven waren verschillend. In een geval vond de vakbegeleider het niet passen vanwege de leerlingen die het niet zouden begrijpen. In het andere geval vond de lio het niet prettig omdat ze bang was dat de leerlingen haar als het hulpje van de juf zouden zien i.p.v. als de echte juf! Scaffolden was het moeilijkst om te doen. Wanneer stap ik in en wanneer gebruik ik modelling of scaffolding waren belangrijke vragen voor de vakbegeleider die zelf aangaf dat nog vaak te willen oefenen en met de lio na te bespreken. velon/ velov maart 2014

Wat vraagt het? Vakbegeleiders Bereid zijn te delen, risico’s te nemen, leerlingen mee te nemen Pedagogisch-didactische en schoolvakkennis up to date Ondersteuning bij (leren) modellen en scaffolden Lio’s Voorbereiden op werkplek leren Bereid zijn zo te leren Het vraagt dus nogal wat van vakbegeleiders en lio’s Zowel vakbegeleiders als studenten moeten bereid en in staat zijn om op deze wijze actief en kritisch met elkaar verbaal en non-verbaal in gesprek te gaan. Ze moeten daar de leerlingen zodanig bij betrekken dat ook deze begrijpen dat leraren op deze manier kunnen leren Professionele relatie vakbegeleider en lio. Tijd, ruimte, ontmoeting. velon/ velov maart 2014

Dank voor uw aandacht! c.p.van.velzen@vu.nl Meer weten? Proefschrift als pdf of boek ontvangen? Brandende vragen: Lunch, koffie, wandelgang! c.p.van.velzen@vu.nl velon/ velov maart 2014