Dike van de Mheen September 2013 Van kwetsbaar naar weerbaar: preventie en zorg voor kwetsbare jongeren en middelengebruik Dike van de Mheen September 2013

Due to the nature of the treatment,

Wat is er aan de hand? Middelengebruik en risicogedrag aanzienlijk doch onderschat probleem in de jeugdketen Met name kwetsbare groepen jongeren hebben specifieke aandacht en zorg nodig En moeten beter bereikt worden

Resultaten Scoren: Project “Van kwetsbaar naar weerbaar” Doelstelling: Kwaliteit en effectiviteit van preventie, behandeling en zorg voor kwetsbare jongeren op een hoger plan brengen

Hoe? (I) Wetenschappelijke kennis in kaart brengen over kwetsbare jongeren en risico verslaving Werkzame preventie- en behandelinterventies voor deze groep bepalen Adviezen opstellen over gezamenlijke aanpak voor preventie en zorg binnen de jeugdketen: experts uit jeugdzorg, jeugdpsychiatrie en jeugdverslavingszorg (cie. van der Gaag)

Hoe (II) Interventies ontwikkelen in de jeugdketen voor vroegsignalering, diagnostiek, handleiding behandeling van ADHD en middelengebruik en voor vaardigheidstraining van jeugdhulpverleners Verworven kennis, inzichten en ontwikkelde interventies breed verspreiden binnen de jeugdketen d.m.v. publicaties, conferenties, opleidingen etc.

Motto Verslavingsproblemen kunnen alleen effectief worden aangepakt vanuit een door alle (jeugd)partners gedeelde visie

Project Van kwetsbaar naar weerbaar Opdracht min. VWS aan Stichting Resultaten Scoren: projectleiding en coördinatie I.s.m. IVO, NISPA, AIAR, Windesheim, Trimbos, verslavingszorg, jeugdzorg 70 direct en ca. 350 indirect betrokken professionals uit 15 zorginstellingen Looptijd: januari 2010 – oktober 2013 Tien kernpublicaties: kennisrapporten, factsheets, methodieken, protocollen, onderwijspakket

Op een rijtje.. Visie en interventies: Kwetsbare groepen en (problematisch) middelengebruik: goudmijn aan kennis -> Advies cie. Van der Gaag voor en door jeugdpartners -> ontwikkeling instrumenten en interventies

..en welke zijn dat dan? Vroegsignalering en hoe werkt dat in de jeugdketen? (straks: Elske Wits) Hoe kun je het beste samenwerken in de jeugdketen? (straks: Elske Wits) Indicatiestelling met speciaal instrument (MATE-Y) (WS: Gerard Schippers) Protocol en richtlijn ADHD en middelengebruik (WS: Maureen van Oort) Onderwijspakket (WS: Alie Weerman)

..en daarnaast Platform Jeugdverslavingszorg: overleg en communicatie (ook jeugdggz) Overzichtsstudie “Verslavingspreventie bij jongeren”. Doel: ontwikkelen basisaanbod Verslavingspreventie Nederland

Kwetsbare jeugd Opeenstapeling van problemen Complex samenspel tussen risico- en beschermende factoren Problemen ontwikkelen zich onvoorspelbaar & zijn nog niet uitgekristalliseerd Achterliggende risico- en beschermende factoren centraal stellen Over de grenzen van verslavingspreventie heen

Universele preventie gericht op algemene bevolking of deelpopulatie die niet geïdentificeerd is op basis van een individuele risicofactor Selectieve preventie gericht op subgroep van de populatie waarbij het risico op het ontwikkelen van een (verslavings)probleem aanzienlijk groter is dan gemiddeld (bijvoorbeeld jongeren met lage SES, of jongeren die opgroeien in probleemgezinnen). Geïndiceerde preventie gericht op individuen die niet voldoen aan diagnostische criteria voor een psychische of verslavingsstoornis, maar die wel reeds beperkte symptomen of aanleg hebben die voorafgaan aan de stoornis. Waar bij selectieve preventie nog geen problemen aanwezig hoeven te zijn, is dat bij geïndiceerde preventie wel het geval. (Cuijpers e.a., 2006) Onder vroeginterventie vallen alle methodologisch onderbouwde acties die professionelen uit de welzijns- en gezondheidssector en andere relevante sectoren toepassen met de bedoeling personen met riskant of problematisch middelengebruik en verslavingsgedrag zo vroeg mogelijk te identificeren, hen te motiveren tot gedragsverandering en verder te ondersteunen bij deze veranderingsstrategie (Verstuyf, 2007). Onder behandeling worden alle situaties verstaan waarin sprake is van een hulpvraag die voorafgaat aan de interventie. Hier is dan ook sprake van een behandelplan. Behandelingen vallen onder de wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (Jaap van der Stel, unpublised). 16

Risico- en beschermende factoren I Persoonsgebonden: Persoonlijkheidskenmerken (impulsiviteit, sensatie zoeken) Psychische- en gedragsproblemen Sekse (jongens gebruiken meer) Adolescentiefase Schoolniveau Verstandelijke beperkingen/ intelligentie Verwachtingen t.a.v. gebruik Frequent uitgaan (ook omgevingsfactor), roken Op jonge leeftijd beginnen met gebruik NB Bij schoolniveau ook lvg noemen

Risico- en beschermende factoren II Omgeving: Buurtkenmerken (sociale controle, armoede) Gezin (opvoedstijl, toezicht, ouder-kindrelatie, problemen ouders) Beschikbaarheid van alcohol en alcoholreclame Invloed van vrienden

Stapeling van risico Clustering van risicofactoren bij kwetsbare groepen (bv. lage SES, delinquente vrienden, gebrek aan toezicht ouders) Bij vier risicokenmerken vertienvoudigt de kans op het ontstaan van stoornissen Clustering van problemen bij kwetsbare groepen (bv. delinquentie, gedragsstoornissen, psychische problemen) 19

Visie: ontwikkelings-perspectief Hoe jonger, hoe minder de problematiek is uitgekristalliseerd Vroeg stadium: meer kans op herstel Intersectorale aanpak nodig van achterliggende problemen Ontwikkelingspsychologie Kinderpsychiatrie Verslavingszorg 20

Visie: context Interactie tussen biologische, psychologische en sociale factoren Vroeg ingrijpen betekent dat gezin en school belangrijke domeinen worden voor preventie 21

Visie: jeugdspecifiek Visie nodig die recht doet aan de specifieke (ontwikkeling van) problematiek bij jongeren Niet rechtstreeks vertaald vanuit volwassenen VZ Intersectoraal Ontwikkelingsperspectief Interactie met de omgeving Meervoudige, samenhangende problematiek 22

Doelgroepen/benodigde interventies Meer aandacht nodig voor: in armoede levende of gemarginaliseerde jongeren met een lage sociaal-economische status jongeren die omgaan met deviante leeftijdgenoten, zwerfjongeren school-dropouts en spijbelaars jongeren met psychische problemen of gedragsproblemen jongeren die op vroege leeftijd zijn begonnen met gebruik

Adviescommissie “Kwetsbare Jeugd en Verslaving” (Van der Gaag) In de onderstaande figuur worden de twee genoemde groepen in beeld gebracht. Bij beide groepen is het van groot belang de risico’s op middelengebruik tijdig te onderkennen. Dit wordt in de figuur aangeduid met selectieve en geïndiceerde preventie. Selectieve preventie is gericht op jongeren die vanwege hun achtergrond een risico lopen op middelen misbruik of –afhankelijkheid maar bij wie nog niets zichtbaar aan de hand is. Geïndiceerde preventie is gericht op concrete, individuele gevallen waar sprake is van verhoogd risico en tekenen van beginnend middelengebruik. In dit advies ligt de focus op deze twee vormen van preventie. Hiermee vindt het tijdig onderkennen plaats dat moet voorkomen dat jongeren uit beide groepen uiteindelijk in het hart van het model terecht komen, in instellingen voor verslavingszorg. Het gebruik van middelen als alcohol en drugs door jongeren in een kwetsbare positie is een belangrijke – te beïnvloeden – determinant van psychische en sociale problemen op latere leeftijd. De eerste ervaringen met middelen vinden plaats in het gezin of vriendengroep. Interventies moeten daarom (ook) op deze sociale systemen gericht worden.

Conclusies (I) Groep 12 - 24 gezamenlijke doelgroep voor verslavingszorg, jeugdhulpverlening, jeugdgezondheidszorg en jeugd GGZ Kwetsbare jongeren te weinig geïdentificeerd. En indien in de zorg bekend, te weinig systematisch gevolgd om latere problemen te voorkomen Jongeren die het risico lopen op middelenmisbruik en verslaving vroeg opsporen

Conclusies (II) Er zijn voldoende en gedifferentieerde voorzieningen. Samenwerking tussen betrokken instanties -> grote kwaliteitsverbetering mogelijk Verspreiden expertise naar jeugdhulpverlenings-instellingen vanuit verslavingszorg door outreachend werken Organisatie en financiering zorgaanbod kan beter. Samenwerking tussen financiers (o.a. overheid, zorgverzekeraars) cruciaal: laat inhoudelijke initiatieven niet stranden door administratieve belemmeringen

Aanbevelingen voor vroegsignalering en -interventie Ontwikkel mechanisme voor adequate vroegtijdige signalering van risico’s en problemen i.v.m. misbruik en verslaving bij jeugdigen Bevorder competenties: signalen leiden tot vroegtijdig, effectief handelen Verspreid en implementeer kennis beschikbare en effectieve interventies voor vroegtijdig (preventief) handelen en ontwikkel monitoringsysteem Stimuleer wetenschappelijk onderzoek naar effectieve signaleringsmethodieken, screeninginstrumenten en effectieve interventies Ontwikkel een mechanisme voor adequate vroegtijdige signalering van risico’s en problemen die verband houden met misbruik en verslaving bij jeugdigen. Het is nodig een screeningsinstrument te ontwikkelen en een methodiek voor signalering en probleeminventarisatie. Daarbij moet goed rekening worden gehouden met ontwikkelingsfase-specifieke kenmerken. Belangrijk is dat regionaal wordt gestimuleerd dat afspraken worden gemaakt wie, in het brede veld van voorzieningen die met jongeren en ouders contact hebben, waarvoor verantwoordelijk is, en dat informatie wordt gedeeld. Deze werkwijze moet goed aansluiten bij signaleringsmethodes en instrumenten voor andere probleemgebieden. Bevorder competenties opdat signalen leiden tot vroegtijdig, effectief handelen. De praktijk leert dat signalen vaak niet op de juiste plaats terecht komen of dat beroepsbeoefenaren niet weten wat ze ermee aan moeten. Zeker in de 1e lijn zijn signalen aspecifiek en moet het signaleren gericht zijn op meerdere probleemgebieden, waar middelenmisbruik en verslaving onderdeel van uitmaken. Instellingen moeten afspreken welke doelgroepen zij voor hun rekening nemen, waar schotten kunnen worden weggenomen en hoe gezamenlijk activiteiten worden ondernomen. Individuen met middelenmisbruik en verslaving hebben doorgaans ook andere problemen. Er dient in dat geval aandacht te zijn voor het geheel van problemen. Verspreid en implementeer kennis over beschikbare en effectieve interventies voor vroegtijdig (preventief) handelen en ontwikkel een systeem voor monitoring over een langere periode. Voor de aanpak van de problematiek zijn interventies ontwikkeld die toegepast kunnen worden. Uit wetenschappelijk onderzoek komen echter vaak maar matige effecten voor jongeren en die gelden dan ook nog voor specifieke doelgroepen. Wel dient kwaliteit geborgd te worden en de toepassing beter te worden verspreid over het land. Bij de selectie van interventies moet het accent liggen op het bevorderen van beschermende factoren. En het monitoren van resultaten moet een regulier onderdeel worden van het werk. Een breuk in de hulpverlening, bijvoorbeeld bij 18 jaar, moet worden voorkomen: continuïteit van zorg dient leidend beginsel te zijn. De benadering van gezinnen heeft de voorkeur boven individuele hulpverlening. Kortdurende interventies kunnen effectief zijn maar dienen onderdeel te zijn van een regelmatige controle op eventuele ongewenste ontwikkelingen op mogelijk ongewenste neveneffecten. Stimuleer het wetenschappelijk onderzoek naar effectieve signaleringsmethodieken, screeninginstrumenten, effectieve interventies en het voorspellen van uitkomsten. Systematische registratie, gebruikmakend van bestaande databanken (NJi, kenniscentrum KJP, Erkenningscommissie gedragsinterventies Ministerie van V&J) zou behulpzaam kunnen zijn om toegankelijkheid en bekendheid te vergroten en de evidentie van interventies op waarde te kunnen schatten.

Stof tot nadenken voor vandaag….

1. Niet meer maar beter Meer aandacht besteden aan de kwaliteit van de implementatie van (bewezen effectieve) interventies Meer investeren in handhaving van beleidsmaatregelen Vaker inzetten op verbetering en uitbouw van bestaande interventies, in plaats van nieuwe interventies ontwikkelen of uit het buitenland halen. Zo wordt aanwezige kennis, expertise en infrastructuur optimaal gebruikt Ik zou laatste zin weghalen & alleen mondeling vermelden; anders teveel tekst op dia

2. Richt preventie voor kwetsbare groepen op vroege jeugd Begin vroeg met interventies op achterliggende risicofactoren (bijv. ADHD) Pak niet (alleen) middelengebruik aan, maar de kwetsbaarheid van de jongere voor het ontwikkelen van een problematische leefstijl

3. Versterk aanbod voor en bereik van kwetsbare jongeren Kansen: interventies via gezondheidszorg (CJG, SEH, huisarts), welzijnswerk (waaronder jeugd- en jongerenwerk), ZAT-teams scholen, maar ook politie en justitie. M.n. vroegsignaleren van problemen door middelengebruik (implementatie richtlijn) Er is behoefte aan een (leefstijlbrede) inventarisatie van methoden die goed werken om deze groepen te bereiken Titel loopt niet; ‘en bereik van’ zou ik weglaten. Wel richtlijn vroegsignalering van IVO nog even noemen!!

4. Versterk aanbod gericht op de omgeving van jongeren Geef ouders een structurele rol binnen preventieprojecten voor jongeren Er is nog veel ruimte voor innovatie, om te ontdekken hoe de fysieke omgeving jongeren kan uitnodigen tot gezond (en veilig) gedrag (leeftijdsgrens, maatregelen horeca etc).

Terug naar Bas… Een aantal vragen is in dit project aangepakt We kunnen nu beter onderscheid maken in gebruik en misbruik, welke risico- en beschermende factoren van belang zijn,  wat hulpverleners en studenten jeugdzorg moeten weten en kunnen o.g.v. verslavingspreventie en –hulp, welke effectieve behandelmethoden voor jeugd- en jongeren er zijn, hoe en met wie je kunt samenwerken in de jeugdketen (en hoe belangrijk dat blijkt te zijn!) maar (uiteraard) is nog lang niet alle opgelost…

Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst! Een hele leuke, inspirerende en leerzame dag toegewenst!