De didactiek van schrijfonderwijs vanuit onderzoeksperspectief: Effecten van observerend leren Martine Braaksma & Huub van den Bergh Instituut voor de Lerarenopleiding (UvA) & Universiteit Utrecht Expertmeeting docenten/onderzoekers Academische Communicatieve Vaardigheden, Utrecht, 30 november 2009

Schrijfonderwijs Overzicht Wat nu te doen? Effecten leren-door-doen: minimaal Effecten herschrijven: vaak minimaal Effecten ‘peer-evaluation’: vaak minimaal Wat nu te doen?

Observerend leren Leren door te kijken naar anderen (die hardop denkend schrijven) Twee varianten: Feedback Instructie

Feedback Feedback Variant: observerend leren (instructieve tekst) Traditioneel: veel werk Peer: werk door medeleerlingen Maar is dat wel effectief? Variant: observerend leren (instructieve tekst) Laat instructies eens uitvoeren Opnemen Afspelen voor schrijver Herschrijven Voorbeeld: natuurkundeproef (Nederlands, 3 havo en 3 vwo)

Feedback door observerend leren Nederlands: Geen commentaar krijgen versus eigen film kijken Docentencommentaar krijgen versus eigen film kijken versus andermans film kijken Voorbeeld: waterproefje (brugklas) Engels: Eigen film kijken versus andermans film kijken

Resultaten Betere herschrijvingen (globaal oordeel): 1 eigen film 2 andermans film 3 docentcommentaar 4 geen commentaar Meer stappen expliciet benoemd (waarschuwingen op kritieke momenten) Betere tekststructuur (is beperkt) Minder spel- en grammaticale fouten (Engels) Effecten ± 1 sd

Observerend leren als instructievorm Zes grootschalige studies met dezelfde opzet: Argumentatief schrijven (onderbouw en bovenbouw vo) Gedichten schrijven en collages maken (kunstonderwijs bovenbouw vo) Synthese schrijven (eerstejaars economie wo) Reviseren (eerstejaars handel / economie wo, vak Engels)

Algemene opzet Kijken naar twee filmpjes waarin dezelfde taak wordt uitgevoerd: Efficiënte taakuitvoering Minder efficiënte taakuitvoering Leerlingen reflecteren op taakuitvoering: Wie doet het minder goed / beter en waarom? Voorbeeld: titel bedenken voor een betoog (havo-4): leerling 1, leerling 2 Voorbeeld: synthese schrijven, revisiefase (eerstejaars economie) Voorbeeld: uitsmijter bedenken voor een betoog (havo 4):koppel 1, koppel 2, koppel 3

Resultaten algemeen Leerlingen en studenten schrijven beduidend betere teksten in observerend leren condities Beter dan op basis van ‘leren-door-doen’ Beter dan op basis van peer-commentaar Beter dan op basis van alleen herschrijven Betere inschatting eigen kennis en eigen vaardigheid Nog geen resultaten lange termijn

Resultaten specifiek Effect afhankelijk van niveau leerling en model Zwakke schrijvers hebben meer aan reflectie op een zwak model, sterke schrijvers hebben meer aan reflectie op een sterk model (figuur) Effecten afhankelijk van groepssamenstelling Observeren, reflecteren en taakjes in duo’s (homogeen sterk/zwak) Heterogene groepssamenstelling werkt niet!

‘Similarity effects’

Waarom werkt het? (effect op schrijfproces) In verschillende studies hardop-denken en toetsregistraties toegepast Wat weten we over proces - productrelaties: Niet alle schrijfprocessen zijn even effectief Hangt af van het moment waarop een proces uitgevoerd wordt Observerend leren leidt tot andere organisatie van schrijfprocessen: Begin: meer doeloriëntatie en analyse Later: meer schrijven, herlezen en meta-analyse Hele proces: meer planning Veranderende curve van processen over tijd

Voorbeeld wisselende relatie met tekstkwaliteit

Vervolg processen Leren-door-doen: Begin: meer schrijfactiviteiten Hele proces: meer formuleren Monotone processen (geen variatie over tijd)

Analyse

Schrijven

Herlezen

Relatie schrijfprocessen – kwaliteit product Positieve relatie tussen organisatie schrijfprocessen in observerend leren-condities en tekstkwaliteit Ander schrijfproces werkt dus door in kwaliteit schrijfproduct!

‘Smikkel casus’ Observerend leren in de praktijk Leerlingen (brugklas) leren criteria voor argumentatief schrijven: wat maakt een tekst effectief? Gericht op al aanwezige kennis bij leerlingen in plaats van kennisoverdracht door docent Vier lessen van 45 minuten Kleinschalige case study: 1 klas van multiculturele school, 16 leerlingen

Les 1: presentatie casus Stel je voor: Op de verpakking van de Smikkelrepen die je wel eens eet, heb je zien staan dat je twee gratis bioscoopkaartjes kunt krijgen. Op de verpakking staat: SPAAR VOOR TWEE GRATIS BIOSCOOPKAARTJES!!! Dit moet je doen: Op de wikkels van de Smikkelrepen zit 1 spaarpunt. Spaar 10 punten en stuur deze in een voldoende gefrankeerde envelop naar: Smikkel Spaaractie, Postbus 3333, 1273 KB Etten-Leur, Nederland. Stuur ook € 0,39 aan postzegels mee voor de portokosten. Vermeld duidelijk je naam, adres, postcode en woonplaats en de gratis (GRATIS!) bioscoopkaartjes worden dan zo spoedig mogelijk thuisgestuurd. Deze actie loopt tot 15 april 2003.

Communicatieve situatie Het is 7 april 2003. Je hebt 8 punten bij elkaar gespaard, maar nu kun je nergens meer repen met punten vinden. Op de repen in de winkels zit geen spaarpunt meer, hoewel het nog geen 15 april is. Je hebt je 10 punten dus niet bij elkaar kunnen krijgen. Toch wil je de twee bioscoopkaartjes wel graag ontvangen. Je stuurt daarom je 8 punten op en doet er twee hele wikkels zonder punt bij.

Schrijfopdracht Schrijf een brief die je meestuurt met de punten en de wikkels. Vertel waarom je geen tien punten kunt opsturen. Overtuig het bedrijf Smikkel ervan dat jij die twee bioscoopkaartjes wilt ontvangen en dat jij er niets aan kunt doen dat je geen tien punten hebt. Zorg ervoor dat ze jou de bioscoopkaartjes toch sturen!

Eerste versie brief “Adrian” Maandag 7 april Geachte medewerkers van het bedrijf Smikkel, Ik deed mee aan de spaaractie van Smikkel om twee bioscoopkaartjes te winnen. Na een tijdje had ik al acht punten gespaard. Na een tijdje kon ik geen Smikkelreep meer vinden waar een spaarpunt op zat. Ik ging elke snoepwinkel af waar ze een Smikkelreep verkochten, maar ik heb helemaal niks gevonden! Dus hierbij geef ik u twee wikkels zonder spaarpunt erop om te bewijzen dat ik wel tien repen heb gegeten. Ik hoop dat u mij kunt helpen door alsnog de bioscoopkaartjes te geven. IK hoop dat u mijn probleem snapt. Hoogachtend, “Adrian” [adres]

Les 2 Klas verdeeld in twee groepen: Management team selecteert twee winnende brieven (uit acht) Onderzoeksteam observeert MT om uit te vinden welke criteria gebruikt zijn om winnende brieven te selecteren

Les 3 Onderzoeksteam: schrijft criteria op poster Onderzoeksteam: presenteert poster aan de hele klas Management team: leest winnende brieven voor (refererend aan de poster)

Poster

Les 4 Herschrijven eerste versie van de brief Evaluatie van de lessen

Revisies “Adrian”

Effect van lessen

Effect van lessen Vooral ‘pragmalinguïstische items’: Laten zien dat je er alles aan gedaan hebt om te voldoen aan de eisen (versie 1: 10/16; versie 2: 15/16) Extra inspanning om de lezer te overtuigen (versie 1: 8/16; versie 2: 11/16)

Effect van condities

Effectgroottes

Conclusie Didactiseren schrijfonderwijs heeft absoluut effect!

Meer informatie? Mail: h.vandenbergh@uu.nl of braaksma@uva.nl PowerPoint presentatie op: http://www.ilo.uva.nl/homepages/martine/presentations.htm Publicaties op: http://www.ilo.uva.nl/homepages/martine/publications.htm