Wonen, zorg en maatschappelijke samenwerking Presentatie 19 juni Harlingen George de Kam

Deze inleiding.. Ontwikkelingen / trends in zorg en welzijn Nieuwe opgaven: scheiden, extramuraliseren, kantelen, verbinden… Samenwerking maatschappelijke organisaties Best practices en valkuilen

Ontwikkelingen en trends Vergrijzing Ontgroening Leefstijl Jaren of kwaliteit? Beperking collectief gefinancierde arrangementen >>>> vertaling in beleid

Vertaling in beleid Scheiden van wonen en zorg >> andere kijk op prijs/kwaliteit verhouding Extramuralisering door inperking reikwijdte AWBZ Meer taken naar gemeente, budget slechts gedeeltelijk mee Groter beroep op burgers Nieuwe opgaven: wat leert ervaring elders?

Woonservicegebied Definitie woonservicegebied: Wijk/dorp (5.000 tot 10.000 inwoners) Gecoördineerd dienstenaanbod wonen, welzijn en zorg, t/m onplanbare 24-uurszorg, en aanpassingen aan de woning Kwetsbare bewoners kunnen langer zelfstandig blijven wonen in hun eigen woning en/of woonomgeving  langer deelnemen aan vertrouwde samenleving Verhuizen naar zorgwoning binnen het woonservicegebied mogelijk Doel woonservicegebieden: zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen te midden van anderen, zodat een levensloop bestendige leefomgeving ontstaat Niet alleen voor ouderen, ook woon- en andere voorzieningen voor mensen met beperkingen of behoefte aan begeleiding zijn vaak onderdeel van het arrangement

Proeftuinen Bilgaard, Leeuwarden Krakeel, Hoogeveen Berflo Es, Hengelo Meulenvelden, Didam Rond de Regenboog, Dronten Dorp West, De Bilt Zeevang, De Verbinding Middelburg Noord-Oost Hoge Vucht, Breda Helden-Panningen Vergelijkingsgebieden Kern Beuningen Wolfskuil, Nijmegen

Woonservicegebieden: - hardware

Woonservicegebieden: -software

Uitkomsten van belang voor Harlingen …… Inzicht in wat zelfstandig wonende ouderen belangrijk vinden: 1.500 vragenlijsten, 400 interviews met ouderen Inzicht in verscheidenheid arrangementen, en in wat werkt Inzichten over samenwerking uit ander onderzoek… >>… bijdrage aan antwoord op ontwikkeling doelgroepen en (rijks)beleid in Harlingen

Ouderen profielen (2) Complexiteit  Kwetsbaarheid  Extreem kwetsbaar Ervaren ernstige klachten in verschillende domeinen, Multidomein problematiek Klachen in lichamelijk, psychisch, mobiliteit en cognitie. Ervaren soms te weinig aandacht. Lichamelijke en mobiliteit problemen Chronische aandoeningen en kunnen zich niet meer zelfstandig redden. Somber en gespannen Moeite met ouder worden, passief en onzeker. Wel eens psychosociale klachten en last van geheugen. Chronische aandoeningen, maar redden zich prima. Complexiteit  Vitaal Begin chronische aandoeningen, maar verder geen beperkingen. Kwetsbaarheid 

Ouderen aan het woord Manifest van de thuiswonende oudere Zelfbepaling en zelfredzaamheid Optimisme en realisme Sociale kanten van welbevinden meer van belang dan fysieke Openbare ruimte, voorzieningen, veiligheid Ondersteuning door buren en nabije verwanten Eigen bijdragen, behoefte aan wederkerigheid Manifest van de thuiswonende oudere

“Ik, thuiswonende oudere…(1) Wil zo lang mogelijk thuis blijven wonen, in mijn eigen huis, te midden van mijn eigen sociale netwerk en in mijn eigen wijk, zoals het altijd is geweest; Wil door anderen worden ondersteund in dit streven, hetzij door persoonlijke hulp, hetzij door aanpassingen in mijn omgeving (woning en wijk), hetzij door keuzes geboden te worden in het vorm geven aan mijn leven; Ben in het licht van al mijn beperkingen en toenemende lichamelijke en geestelijke ongemakken tegelijk realistisch en optimistisch over de mogelijkheden die mij nog resten in het zicht van de haven; Verwacht dat mijn omgeving zorgt voor een basisniveau van toegankelijke (medische) zorg en ondersteuning op het moment dat ik aangeef die nodig te hebben;

“Ik, thuiswonende oudere …(1) “1. Wil zo lang mogelijk thuis blijven wonen, in mijn eigen huis, temidden van mijn eigen sociale netwerk en in mijn eigen wijk, zoals het altijd is geweest; 2. Wil door anderen worden ondersteund in dit streven, hetzij door persoonlijke hulp, hetzij door aanpassingen in mijn omgeving (woning en wijk), hetzij door keuzes geboden te worden in het vorm geven aan mijn leven; als hij dan op een gegeven moment niet goed meer trappen kan lopen door zijn heupen, nou dan nemen wij een traplift, klaar uit. Omdat we toch wel zelfstandig willen wonen. Kijk, kan het niet meer omdat je in een andere zorginstelling moet wonen, weet ik veel wat voor zorg, naar je toestand. Ja dan houdt het op natuurlijk. Maar zolang het zo gaat willen we graag zo zelfstandig blijven wonen. De Verbinding, Zeevang Ik probeer zo zelfstandig mogelijk te wonen, want anders wordt het alleen maar hopeloos. Meulenvelden, Didam Ja de goede hulp van de buren is dus de reden dat ik zelfstandig kan blijven. Berflo Es, Hengelo [nou dat is dus fijn, dat dus de hele buurt voor u klaar staat] RA: ja [als het nodig is] RB: in geval van nood ja [ja, ja] . Meulenvelden, Didam De kinderen die bellen instanties op, waar ze zijn moeten en wie er voor aan te schrijven. Omdat ze zelf ook in diverse diensten de weg weten. Nou en dan eh, begint het balletje vanzelf te rollen. En dan krijg je van maatschappelijk werk hier en van we hebben oudere adviseuze en via die, ja via de gemeente dat je aan alle materiaal hulpmiddelen Meulenvelden, Didam

“Ik, thuiswonende oudere … (2) Wil van betekenis zijn voor mensen in mijn omgeving en niet slechts een last vanuit volledige afhankelijkheid; Heb een eigen identiteit als bewoner van deze wijk of dit dorp en wens daarin erkend en herkend te worden; Maak gebruik van de oplossingen die mij worden geboden als ik ze nuttig vind en verzin anders mijn eigen oplossingen; Wens dat organisaties en beroepskrachten die mij ondersteunen aansluiten bij mijn leefwereld in plaats van dat ze mij dwingen me te voegen in hun systemen.”

Manifest 5. Wil van betekenis zijn voor mensen in mijn omgeving en niet slechts een last vanuit volledige afhankelijkheid; 6. Heb een eigen identiteit als bewoner van deze wijk of dit dorp en wens daarin erkend en herkend te worden; “Maar ja, toen heb ik het ook aangeboden. Ik zeg, “ik wil het gazon bijhouden”, en dat vindt ie ook wel fijn. Hij kan ook helemaal niks meer. Dus dat vindt ie dan fijn en voor mij is het eigenlijk een kleine moeite. Helden Panningen …vanavond hebben we weer vergadering van de club en dan moet ik daar. Ja ik doe dat gewoon koffiezetten voor die mensen, nou klaar. Vind ik leuk werk, volgende week ook. De Verbinding, Zeevang wij zijn van oorspronkelijk dorpsmensen dus.. niet dat we altijd in het dorp gewoond hebben maarre we zijn dr geboren en opgegroeid dus…, wij kennen dat! zal ik maar zeggen. Meulenvelden, Didam Op een gegeven moment valt die weg en die weg en dan denk je he verdorie er blijft niets leuks meer over. En dan worden die huisjes leeg gehaald en dan komen er andere mensen in… Niet dat ze slechter zijn maar ja die maken niet zo gauw contact ons. Hoge Vucht, Breda Kijk dat was toen anders. [ja, dat is euh] toen was het sociale verkeer tussen de mensen onderling wat sterker. Het noaberschap zoals men dat wel zegt. Berflo Es, Hengelo

Specifieke uitspraken over zorg en ondersteuning Behoefte aan eigen regie; Zelf grenzen aan durven geven; respect in bejegening Groot belang van mobiliteit en bezig blijven Belang van structuur en regelmaat, betekenisvolle daginvulling Vraagverlegenheid in informele circuit Nabijheid huisarts en apotheek

Conclusies zelfstandig wonen Aanwijzingen dat langer zelfstandig wonen en meer extramuraal in woonservicegebieden Geschiktheid/aanpassingen basis voorwaarde Nabijheid voorzieningen en diensten (maar bekendheid en gebruik voorzieningen en diensten verschilt per gebied / type voorziening) Woonomgeving, bereikbaarheid en verkeers – en sociale veiligheid

Van ‘langer’ naar ‘beter’ ?

Informele zorg Geen verschil mantelzorg woonservicegebied en controlegebied (alleen Oost-Nederland) Geen verschil tussen de woonservicegebieden onderling op totaal niveau van de informele zorg, wel in soort inzet Invloed kwetsbaarheid en financiële situatie (hoe hoger inkomen, hoe minder informele zorg, met name in huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, gezelschap, administratie en klusjes in huis)

Percentage ontvangen mantelzorg naar taak voor Dronten en gemiddeld in de proeftuinen

Percentage ontvangen mantelzorg naar taak

Kapitalisatie vrijwilligerswerk • • Het SCP berekende dat door het wegvallen van mantelzorgers de kosten van de zorg met 4-7 miljard stijgen. • Het RMO heeft onderzocht dat door het ontvangen van huisbezoek (circa 4x per jaar) de consumptie van gezondheidszorg met 25% afneemt. (gegevens gepresenteerd door Christine Linzel / de Zonnebloem 28 maart 2013 ) In verpleging verzorging en thuiszorg jaarlijks 600 miljoen besparing aan zorgkosten door inzet mantelzorg (SCP, 2012)

Thuiszorg Latente variabele uit gebruik verpleegkundige van thuiszorg (10%), diensten huishoudelijke hulp (ongeveer 75%) en hebt u thuiszorg (20%) Invloed van kwetsbaarheid, beperkingen en het gebruik van informele zorg (hoe meer informeel, hoe meer thuiszorg), hebben van een partner (minder thuiszorg), en minder thuiszorg naarmate woning is aangepast Bij vergelijking Didam en Hengelo met vergelijkingsgebieden: aanwijzing in Didam dat minder thuiszorg als informeel meer of beter ondersteund (‘informele substitutie- impuls’)

Conclusies (1) Langer? > ‘zo volwaardig mogelijk zelfstandig wonen’ Woonservicegebieden sluiten aan bij wensen van ouderen (zelfstandig, vertrouwd, nabij, netwerk, wederkerigheid, zekerheid, toegankelijk, advies, adequate zorg en ondersteuning. Woonservicegebied werkt als ‘verzekering’... Groot belang van geschiktheid woningen Aandacht voor veiligheid en nabijheid voorzieningen Meer respect en waardering voor eigen kracht, inbreng, wederkerigheid van ouderen Bekendheid/gebruik welzijn en diensten kan beter Inzet op alle aspecten van kwetsbaarheid

Conclusies (2) Aangetoonde effecten: Langer zelfstandig wonen Meer extramuraal wonen Minder ziekenhuisopname Aanpassen woningen > (minder) thuiszorg Beter omgaan met ziekte en gezondheid ..’dempende werking’ op achteruitgang welbevinden Dempend effect is sterker bij netwerk / brede infrastructuur die zowel formele als informele zorg en ondersteuning omvat, waarin oudere ‘gekend’ wordt

Uitkomsten in perspectief van veranderend Rijksbeleid Zelfstandig wonen uitgangspunt, ook voor mensen met (meer) beperkingen Nadruk op lokale oplossingen > onderzoek laat zien dat lokaal beleid veel verschil kan maken en draagt bij aan inzicht hoe dat werkt Nadruk op eigen kracht ouderen > onderzoek laat zien dat zij die zelf ook graag willen inzetten, maar daarin te weinig gehoord worden en daarin beter ondersteund kunnen worden Benadering met kwetsbaarheidsprofielen onderlegger voor andere oriëntatie in beleid en mogelijk besparingen bij zorgkosten

Samenwerking: valkuilen… (bron: de Kam en Hendrixen 2012 p 38) Te ‘mechanische’ invulling van inhoudelijke concepten Verwaarlozing van draagvlak in de samenleving Uitsluiting van potentiële relevante partners Onvoldoende integrale benadering van investeringen en exploitatie Onvoldoende interne afstemming en intrinsieke motivatie binnen organisaties als geheel (van bestuurder tot uitvoering) Gebrekkige besturing en leiderschap van participerende organisaties Fusies / schaalvergroting die wijkbinding verminderen Gedrag van aanbieders gericht op insluiting van klanten Minder budget/te bespelen/recombineren marges binnen budget Stagnatie in de woningbouw, teruglopende investeringscapaciteit in maatschappelijk vastgoed bij corporaties Verkokering binnen de gemeente Contraproductieve aanbestedingsprocedures van zorg- en welzijnsdiensten

Samenwerking: best practices (bron: de Kam en Hendrixen 2012 p 38) Kern van initiatiefnemers (onder andere bestuurders) met visie (breder dan het eigen organisatiebelang) en betrokkenheid/passie Bindend en wervend inhoudelijk concept als paraplu Duidelijkheid over randvoorwaarden en over middelen die participanten kunnen en willen inzetten Adequate procesarchitectuur die recht doet aan verschil tussen strategisch en operationeel niveau Oog voor potentiële quick-wins in deelgebieden / op deelterreinen Deugdelijke onderbouwing van plannen en monitoring van uitkomsten Communicatie met de samenleving over voornemens en resultaten Daadwerkelijke betrokkenheid van ouderen en vrijwilligers Open jegens nieuwe participanten; duidelijke condities voor toetreding Fusie kan wijkgebonden belangentegenstelling tussen participanten wegnemen Geleidelijke versterking van de rol van de gemeente in welzijn en zorg

Nieuwe initiatieven: allerlei vormen Coöperaties voor wonen en zorg, bv Elsendorp Burgerinitiatieven, bv seniorensocieteit Andromeda in Eindhoven www.onsplatform.tv/andromeda Wijkondernemingen (Zwembad in Zwolle al 20 jaar door vereniging gerund…). Kleine netwerken in eigen directe omgeving (Breda) Gebruik nieuwe media, bijvoorbeeld www.wehelpen.nl , met inbreng zorgverzekeraars, in 5 gemeenten nu actief…

Wat te doen in Harlingen Wat te doen in Harlingen? Versterk de bestanddelen die werkzaam blijken te zijn in woonservicegebieden! Algemeen: Probeer toename kwetsbaarheid te voorkomen /remmen Stimuleren welbevinden ouderen = winst voor allen Versterk netwerk van ouderen en mensen met beperkingen met sociale omgeving, vrijwilligers en professionals Inzet mantelzorgers en vrijwilligers beter ondersteunen Aandacht /maatregelen veiligheidsbeleving ouderen Maak een paraplu van stedelijke afspraken met als richtpunt: wat draagt bij aan kwaliteit en beleving van zelfstandig wonen van ouderen en mensen met een beperking in hun eigen wijk?

Wat te doen in Harlingen: cliënt centraal Vraagsturing, eigen kracht en initiatief ouderen: Praat met ouderen over dagelijks leven > vraagpatronen en handelingsperspectieven Actief op zoek naar bestaande initiatieven van ouderen en aanzetten voor nieuwe > nieuwe sociale kaart Evalueer recente initiatieven samen met de ouderen en professionals Gebruik bestaande vragenlijsten voor analyseren woonwensen, kwetsbaarheid, gebruik informele zorg > aanknopingspunten voor beleid Maak het onderzoek onderdeel van de oplossing

Wat te doen in Harlingen - zorg Versterk samenspel met informele zorg, netwerken rond ouderen op wijkniveau, samenwerking (bv nachtzorg), ook met zorg voor mensen met beperkingen Afstemming met eerstelijnszorg Wijk-zorgteam Ouderenadvies / “meitinkers” < > wijkverpleegkundige / zichtbare schakel Omschakelen in werkwijze / bejegening: oudere eerst Transformatie (deels afbouwen) intramurale capaciteit

Wat te doen in Harlingen - wonen Kijk goed naar verhuisbewegingen en – motieven, in- /uitstroom ouderen, relatie met regio Aanpassen woningen (maar meer in maatwerk). Is verdeling over de wijken goed? Hoe met particuliere voorraad? Gepast gebruik domotica. Mogelijk hergebruik bestaand vastgoed (woningen en/of verzorgingshuizen? Gericht investeren in geclusterd kleinschalig wonen en accommodaties, mits.. Verken mogelijkheden voor nieuw vastgoed in de vorm van collectief particulier opdrachtgeverschap door ouderen Zorg dat signalen uit woningbeheer naar welzijn en zorg doorkomen

Wat te doen in Harlingen: welzijn Verbeter bekendheid en gebruik voorzieningen Bouwen aan netwerken kan overal, ongeacht de vraag of in bepaalde wijken ook in (nieuw) vastgoed wordt geïnvesteerd Signaalfunctie naar zorg en wonen versterken Ouderen zelf als vrijwilligers activeren / bij hun initiatieven aansluiten Minder standaard, meer maatwerk, versterken wat men zelf doet Verbindingen met vrijwilligers, kerken, onderwijs, (arbeids)participatiebanen

Wat te doen in Harlingen: gemeente Structuurvisie: waar gaat het heen, lichte wijkplannen voor wonen zorg en welzijn Overlegstructuur: lokale samenwerking stimuleren Bij aanbestedingen wijkbinding / - bijdrage vragen Niet te veel uitvinden, koester wat goed loopt Op zoek naar energie van burgers Support voor mantelzorgers en vrijwilligers Aandacht particuliere woningvoorraad / aanpassingen Woonomgeving en veiligheidsbeleving Bij herstructureren aandacht voor inbreng/ervaringen ouderen Beleid voor accommodaties en voorzieningen

Contactpersoon: George de Kam g.dekam@fm.ru.nl www.wonenouderen.nl Vragen? Contactpersoon: George de Kam g.dekam@fm.ru.nl www.wonenouderen.nl