Klimaatakkoord in de gemeentelijke praktijk Raadsleden, Statenleden en leden AB Waterschap Maandag 23 september, 2019 Paul Hofman, wethouder Bronckhorst / VNG

Klimaatakkoord: niet vrijblijvend, niet definitief Framing neer zetten: Kabinet heeft Klimaatakkoord gepresenteerd. We hebben meegepraat, meegeschreven en meegewerkt, maar nog niet ondertekent. Het is een ander akkoord dan we gewend zijn: het is niet in beton gegoten. Het gaat over een periode van 30 jaar waarbij we soms nog niet weten wat innovatie of de praktijk ons gaat brengen. Dus akkoord bevat afspraken die nog uitgewerkt moeten worden, of waar we nog gaandeweg invulling aan geven, of antwoord op krijgen. Daar is ruimte voor

In vogelvlucht nemen we u mee Aanleiding Proces en randvoorwaarden VNG Wat betekent het Klimaatakkoord inhoudelijk voor gemeenten? Waarborgen en afspraken voor de uitvoering Klimaatakkoord: niet vrijblijvend, niet definitief

1. Aanleiding

Aanleiding 2015: Klimaatakkoord Parijs Maart 2017: Investeringsagenda van VNG, UvW en IPO Oktober 2017: Regeerakkoord Rutte III Februari 2018: Start Interbestuurlijk Programma (IBP) Start Klimaattafels Maart 2018: Gemeenteraadsverkiezingen Maart 2019: Provinciale Statenverkiezingen Maatschappelijke agenda: Climateyouth, Groningen, Urgenda Investeringsagenda: Gezamenlijke inzet IPO, UvW en VNG op 3 thema’s: Klimaatadapatie Circulaire economie Energietransitie Aanbod met inzet eigen middelen en vraag aan kabinet om aan te sluiten Interbestuurlijk Programma: (ver)nieuwe(nde) wijze van samenwerk tussen overheden op basis van: Gelijkwaardigheid Wederkerigheid Daarbij staat de uitvoeringspraktijk centraal. Gekozen voor 9 maatschappelijke opgaven waarvan Energietransitie 1 is. Gemeenteraadsverkiezingen: vrijwel alle colleges hebben ambities op aardgasvrij en klimaatneutraal Provinciale Statenverkiezing: Klimaatakkoord 1 van de belangrijke thema’s in debat. Maatschappelijk zien we dat het thema meer gaat leven doordat het concreter maar ook dichterbij komt. Dus ook meer schuring.

2. Proces en randvoorwaarden VNG

Proces VNG Vertegenwoordiging VNG door lokale bestuurders aan alle Klimaattafels Landelijke en regionale bijeenkomsten (zowel VNG als ism anderen) voor ambtenaren en lokale bestuurders Interbestuurlijk (samen opgetrokken met IPO en UvW) Ambtenaren hebben mee geschreven op ‘fiches’ (input voor de Klimaattafels) Onderhandelingsdelegatie bestuurlijk verbreed met netwerken (G40/G4/P10, afdelingen etc) Terugkoppeling tijdens ALV en BALV Loop van “checks and balances” met achterban Onderhandelingen vergelijkbaar met collegeonderhandelingen. 24/7, beetje geven/ beetje nemen. Stappen voorwaarts, maar ook weer achterwaarts. Gesprekken waren wel op basis van we willen en moeten dit. Gemeenten vanaf begin een stevige positie omdat regie en uitvoering vooral daar komt te liggen. Betrekken en meenemen van gemeentelijke bestuurders en ambtenaren om te achterhalen wat nodig is om hun ambities te realiseren en welke randvoorwaarden voor landelijke afspraken nodig zijn.

Checks and balances VNG-bestuurders inbrengen op tafels Samen optrekken met IPO en Unie en ook andere partners Continu proces van input voor Klimaattafels ophalen bij achterban Terugkoppelen van Tafel-opbrengsten en dilemma’s bij meedenkers Na iedere stap (ontwerp/ concept Klimaatakkoord): toets bij achterban en ‘feedback’ via commissies; toetsing in stappen via ALV en BALV (bijv ook moties voor finetunen/ concretisering randvoorwaarden) Verwerken in nieuwe input voor VNG-bestuurders aan klimaattafels Communicatie via: Commissies en bestuur Bijeenkomsten (landelijk en regionaal) Klimaatnieuwsbrief/ Raadsledennieuwsbrief en website Bundelen check and balances-doortraject Waarborging aan de tafels; randvoorwaarden in de inhoud Bijv Voorjaar 2018: fiches geschreven Vanaf maart 2018: VNG bestuurders brengen dit in op tafels 10 juli 2018: presentatie ontwerp akkoord 25 sept: Landelijke bijeenkomst: toets Eind nov: BALV; toets op inbreng

Randvoorwaarden aan Klimaatakkoord (BALV) 1: Tempo afhankelijk van haalbaar en betaalbaar voor de samenleving 2: Regierol mogelijk maken door juiste bevoegdheden 3: Vergoeding voor toename in uitvoeringskosten gemeenten Op basis van uitkomsten PBL voorjaar 2019: verbreding van het artikel 2 Financiële-verhoudingswet; extra tijd om te komen tot RES 1.0; afspraken over de marktordening van warmte (en de warmtewet); zekerheid over ‘woonlastenneutraliteit’; interbestuurlijke afspraken over de toekomstige uitwerking Tijdens BALV nov 2018 vastgesteld (en aangevuld in maart 2019)

3. Wat betekent het Klimaatakkoord inhoudelijk voor gemeenten?

De lagen van het Klimaatakkoord Laag 1: Wijk of buurt(schap) Laag 2: Gemeente Laag 3: Regio Laag 4: Landelijk Wat is per laag geregeld/ geborgd aan interbestuurlijke afspraken Laag 1: Transitievisie Warmte/ Aardgasvrije wijken en Energiecorportaties Laag 2: Omgevingsvisie gemeente, Klimaatambities college-/ raadsprogramma, Energieloket Laag 3: RES, Omgevingsvisie Provincie, Regionale mobiliteitsplannen Laag 4: NOVI, Omgevingswet, Klimaatadaptatie, Wetgeving/ Klimaatwet Beginnend vanuit de wijk en dan opbouwen naar Landelijk. Verbanden met: Eigen ambities uit college- en raadsprogramma’s Omgevingsvisie Na indienen van de concept-RES kan zoveel mogelijk worden gestart met het verwerken van maatregelen in omgevingsbeleid. Ruimtelijke inpassing (PAS, natura 2000) Klimaatadaptatie

Regionale energiestrategie en Transitievisie Warmte Om hernieuwbare energieproductie op land mogelijk te maken, inventariseert het Nationaal Programma RES (NPRES) knelpunten in wet- en regelgeving en spant het rijk zich in om deze zo spoedig mogelijk op te lossen. Bovenwettelijke regels en beleid worden door overheden heroverwogen indien de RES-doelstellingen hierdoor buiten bereik komen te liggen. periode 2019-2021 € 150 miljoen ter beschikking, waarvan € 30 miljoen bestemd is voor de RES*. Hierbij ligt de nadruk op uitvoering in het kader van de RES en de Transitievisie warmte. *Voor de RES wordt voor de periode 2019-2021 € 12,5 miljoen per jaar beschikbaar gesteld uit de klimaatenveloppe; samen met het eerdergenoemde bedrag van € 30 miljoen komt het budget voor de RES daarmee uit op € 22,5 miljoen per jaar. Van dit bedrag is € 15 miljoen per jaar beschikbaar voor ondersteuning van de RES regio’s, het overige bedrag wordt ingezet voor de ontwikkeling van kennis, data infrastructuur en de programmaorganisatie

Opgaven voor gemeenten: industrie ??

Opgaven voor gemeenten: landbouw en –gebruik Belangrijkste opgaven voor gemeenten: Voor uitvoering van de Bossenstrategie stelt het rijk eenmalig € 51 miljoen beschikbaar. klimaatambities van de varkens- en zuivelsector mogelijk te maken, worden de verdienmodellen versterkt door de potentiele energieopwekking uit deze sectoren te koppelen aan de RES. De Omgevingswet zal gemeenten meer handvatten bieden om te sturen op de realisatie van innovatieve/emissievriendelijkere stallen Gemeenten samen met provincies en waterschappen de leiding over de gebiedsprocessen in veenweidegebieden. Er wordt een conceptprogramma opgesteld waarin de rol, financiering, monitoring en verbinding tussen processen wordt beschreven. Dit programma zal door gemeenten worden meegenomen in samenhang met de RES en de omgevingsvisie. In veenweidegebieden stelt het rijk een bedrag van € 100 miljoen beschikbaar in het kader van de stoppersregeling. Voor aanvullende maatregelen, waaronder het verhogen van het zomerwaterpeil, wordt € 176 beschikbaar gesteld.

Opgaven voor gemeenten: mobiliteit Middelgrootte emissievrije stadszones worden stapsgewijs ingevoerd vanaf 2025 ingesteld. In 2020 maken gemeenten en rijk inzichtelijk hoe de invoering plaatsvindt. Gemeenten zullen de invoering minimaal vier jaar vooraf aankondigen transitie naar duurzaam personenvervoer te bekostigen worden drie scenario’s onderzocht naar hoe automobilisten in redelijkheid kunnen bijdragen aan de weginfrastructuur Fiscale en financiële stimuleringsmaatregelen voor elektrische voertuigen blijven deels in stand De mobiliteitsmaatregelen uit het Klimaatakkoord worden samen met gemeenten regionaal vormgegeven in regionale mobiliteitsplannen Uiterlijk 2021 wordt het mogelijk om gedifferentieerde parkeertarieven toe te passen Om verduurzaming van personenmobiliteit mogelijk te maken zal het rijk begin 2022 komen met normering in wetgeving voor werkgevers met meer dan 100 werknemers. De rijksoverheid vormt het infrastructuurfonds om naar een mobiliteitsfonds om middelen in te kunnen zetten voor verschillende modaliteiten (zoals openbaar vervoer en fiets) Voor de uitvoering van de Nationale Agenda Laadinfrastructuur wordt € 5 miljoen beschikbaar gesteld in de vorm van cofinanciering.  Voor de realisatie van fietsenstallingen bij openbaarvervoersknooppunten stelt het rijk een eenmalig bedrag van € 75 miljoen beschikbaar. Vanuit het rijk wordt een eenmalig bedrag van € 100 miljoen beschikbaar gesteld voor maatregelen in de veehouderijsector die bijdragen aan de versterking van Natura 2000-gebieden en ontwikkeling van de veehouderijsector

Opgaven voor gemeenten: elektriciteit/ RES Regio’s krijgen de tijd tot juni 2020 voor het opstellen van de concept RES en tot maart 2021 voor de RES 1.0. Om de ruimtevraag op land te beperken wordt uitgegaan van zuinig ruimtegebruik en ‘zon op dak’. Aandachtspunten: participatie en communicatie en rol van de raad In 2019 kijkt het rijk op welke wijze financiële ondersteuning voor industriële warmtenetten kan worden vormgegeven, in 2020 wordt een brede visie Marktordening & Energietransitie vastgesteld waarin wordt ingegaan op de regulering en bekostiging van nieuwe infrastructuren voor warmte, waterstof en CO2. In 2021 stellen netbeheerders een integrale infrastructuurverkenning op die de basis vormt voor afspraken rond investeringen in infrastructuur voor de periode 2030-2050. Om nieuwe duurzame technologieën betaalbaar en opschaalbaar te maken, worden Meerjarige Missiegedreven Innovatieprogramma’s opgesteld met publiek-private marsroutes kosten die energiecoöperaties maken voor het doen van een succesvolle vergunningsaanvraag kunnen worden voorgefinancierd Voor restwarmteprojecten in de glastuinbouw wordt verkend of deze kunnen worden opgenomen in de regeling Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+).

Opgaven gemeenten: gebouwde omgeving Transitievisie Warmte geeft route van ontkoppeling van het aardgas in de gebouwde omgeving weer. Voor eind 2021: gefaseerd per wijk; tot 2050. Tot 2030 gaat het om 1,5 miljoen ‘woningequivalenten’ waar aangegeven moet worden welke warmtealternatieven er zijn. Leidraad is daarbij een belangrijk afwegingskader (inzicht in laagst maatschappelijke kosten en handreiking lokale equivalenten). Energiebesparing is ook onderdeel van TvW Er komen routekaarten voor het CO2-arm maken van groepen gebouwen (maatschappelijk vastgoed, corporaties, enz) Bekostiging Warmtefonds voor particuliere woningeigenaren en Verenigingen van Eigenaren (VvE’s) om financieringsopties te bieden aan eigenaren die moeilijk of geen financiering kunnen krijgen. Daarnaast onderzoeken Rijk en VNG woonlastenneutraliteit en daarmee kosten voor de eindgebruiker. Hierbij wordt gekeken naar de mate, spreiding en clustering van woonlastenneutraliteit bij verschillende woningtypen en warmteoplossingen. Het resultaat wordt meegenomen in de wijkgerichte aanpak en de nadere uitwerking van het warmtefonds. Belasting voor aardgas neemt toe met € 0,04 per m3 in 2020 en € 0,01 per m3 in de zes jaren daarna. Extra opbrengsten worden ingezet voor belastingvermindering en een lager belastingtarief voor elektriciteit. In 2023 wordt dit geëvalueerd. Voor 2022 maakt het rijk het mogelijk om verduurzaming te financieren via gebouwgebonden financiering. Aanvullend wordt voor gebouweigenaren een mix aan beprijzings- en subsidie-instrumenten ingezet Er is een wetgevingsagenda opgesteld aan de hand waarvan de rijksoverheid zorgt voor tijdige beschikbaarheid (2021, 2022) van het wettelijke kader zodat gemeenten hun regierol bij de wijkgerichte aanpak kunnen vervullen. Tot die tijd kunnen gemeenten experimenteren via het op 20 december aangenomen amendement waarbij de gaswet wordt gekoppeld aan de Transitiewet omgevingsrecht.

4. Waarborgen en afspraken voor de uitvoering Of als titel ‘Hoe zijn de randvoorwaarden ingevuld”

Borging en flexibiliteit: tweeledige afspraken De aanpak van de energietransitie zal 30 jaar duren – het Klimaatakkoord moet dus zowel een antwoord bieden op de gemeentelijke ambities van het ‘nu aan de slag kunnen’ en het voorzien in flexibiliteit om gaandeweg in te spelen op veranderende situaties/ nieuwe inzichten. 1) Inhoudelijk/ Uitvoeringskracht - zoals Verbinden aan uitvoeringspraktijk Concrete praktische handvaten in het KA om aan de slag te gaan Voldoende ondersteuning voor gemeenten voor deze nieuwe regiefunctie 2) Bestuurlijk/ procesmatig - zoals Waarborgen voor een gelijkwaardig interbestuurlijk traject in de toekomst (bijv vwb financiën en bevoegdheden) Afspraak om interbestuurlijk probleemoplossend te zijn Positie decentrale democratie en participatie burgers Traject van 30 jaar met vraagstukken waar nu nog geen antwoord op is, of waar innovatie het antwoord kan veranderen.

Voorbeelden inhoudelijk/ uitvoeringskracht Verlaging energiebelasting Wijkgerichte/gebiedsgerichte aanpak: Leidraad Ondersteuning voor alle gemeenten via KLP, NP RES en ECW Aansluitplicht afgeschaft Afspraken rondom woonlastenneutraliteit etc Regionale Energiestrategie Interbestuurlijke governance en Nationaal Programma Eigen regie decentrale overheden Overbruggingsbudget Klimaatakkoord voor gemeenten

Voorbeelden bestuurlijk/ procesmatig Additionele afspraken rondom woonlastenneutraliteit Wetgevingsagenda IBP: interbestuurlijke samenwerking (gelijkwaardig en wederkerig) Interbestuurlijke en intermaatschappelijke governance vastgelegd (incl hoe we samen (bij)sturen) Escalatiemodellen in de maak Monitoring Artikel 2 (Financiële verhoudingswet) onderzoek Democratische positie van decentrale overheden (en Tweede Kamer) Belangrijk: Het Klimaatakkoord wordt in fases/stappen uitgevoerd (incl herijking) Ruimte voor interbestuurlijke dialoog over tussentijdse vraagstukken Niet alles is van bovenaf opgelegd, omdat uitvoering regionaal/ lokaal wordt bepaald. Dus regionale structuren en cultuur is leidend in de organisatievorm en aanpak.

5. Klimaatakkoord: niet definitief, niet vrijblijvend Of als titel ‘Hoe zijn de randvoorwaarden ingevuld”

Overgangsvraagstukken Klimaatakkoord Afspraken marktordening warmte lopen Beschikbaarheid instrumentarium OW is nog niet geregeld Uitkomsten artikel 2 onderzoek Financiële verhoudingswet Aandachtspunten: Afspraken marktordening warmte nog niet afgerond, wel constructief De beschikbaarheid en het kunnen uitoefenen van bevoegdheden hangt in verschillende gevallen samen met de beschikbaarheid van instrumentarium uit de Omgevingswet artikel 2-onderzoek Financiële-verhoudingswet uitgevoerd door de Raad voor het Openbaar Bestuur naar de gemeentelijke uitvoeringskosten

Invulling regiefunctie en organisatie draagvlak en participatie Regie op invulling en uitvoering organisatie van regionale aanpak Participatie in diverse vormen (handreiking okt 2019) Draagvlak bij inwoners cruciaal Wie op welk moment betrekken in proces Betrokkenheid en positie gemeenteraad Handreikingen, platforms etc: concrete ondersteuning voor gemeenten met en betrekken van/communiceren richting raden en inwoners

Voorbeelden positie en rol gemeenteraad RES Formele positie in besluitvorming: startdocument vastgesteld door decentrale democratische organen Tussenbalans maart 2020 gaat vaak via de Raden en Staten (met mogelijke escalatie) RES 1.0 juni 2020: Raad = besluitvormend Na juni 2020 uitvoering = vaste positie gemeenteraad (zoals Omgevingsvisies) Handreiking betrekken raadsleden en participatie (okt 2019) Aardgasvrije wijken Formele positie in besluitvorming + wetgevingsagenda Handreiking TvW + betrekken raadsleden en participatie (eind 2019) incl.: ‘wijkreis’ (stapsgewijs incl democratie) wijkprofielen Ontwikkeling klantreizen voor bewoners Leidraad tbv opstellen TvW (15/9 2019) E-training en digitaal platform aardgasvrij en TVW voor raadsleden

Vraagstukken Hoe verhoudt klimaatakkoord zich tot eigen lokale beleid en ambities? Biedt klimaatakkoord voldoende waarborgen om te beginnen? Kunnen gemeenten deze last dragen? Wat betekent de ondertekening voor gemeenten?

Waar vind je meer? Online ‘klimaatfamilie’: Ieder programma eigen website, online communities verbonden: NP RES: www.regionale-energiestrategie.nl PAW/KLP: www.aardgasvrijewijken.nl ECW/ Leidraad: www.expertisecentrumwarmte.nl VNG: VNG: www.vng.nl/klimaatakkoord Klimaatnieuwsbrief (- eind 2019) Inwoners: Regionale energieloketten www.iedereendoetwatt.nl