De toekomst van de financiële verhouding Rijk - gemeenten ESBL studiemiddag De toekomst van de gemeentefinanciën Rotterdam, 14 februari 2017 Maarten Allers

Bestuurlijke ontwikkelingen gaan snel Decentralisatie Schaalvergroting Regionalisatie Focus verschuift van publieke naar persoonsgebonden diensten Toenemende rol burgers en maatschappelijke organisaties Financiële verhoudingen lopen achter

Probleem (1): Discussie gaat te vaak over techniek Financiële verhoudingen vergen fundamentele politiek-maatschappelijke keuzes Daarna moet pas de techniek aan bod komen Eerst de politiek, dan de techniek!

Probleem (2): Discussie gaat te vaak alleen over onderdelen Gemeentefonds Lokaal belastinggebied Specifieke uitkeringen Decentralisaties Maar: een hangt met ander samen - partiële analyse werkt niet

Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv) Herbezinning Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv) fundamentele herbezinning advies Eerst de politiek, dan de techniek Januari 2017 Ministerie van BZK traject herziening financiële verhoudingen werk in uitvoering voorjaar 2017: notitie

Financiële verhoudingen hangen af van maatschappelijke voorkeuren Eerst politieke keuzes maken Daaruit volgen gewenste financiële verhoudingen

Financiële verhoudingen hangen af van maatschappelijke voorkeuren Eerst politieke keuzes maken Daaruit volgen gewenste financiële verhoudingen Hoe? Door beslissen, betalen en genieten in één hand te leggen Wie bepaalt, betaalt Dus niet “winkelen met andermans portemonnee” Samengevat in beslisboom

Beslisboom Rfv: de politieke keuzes Bron: Rfv: Eerst de politiek, dan de techniek

Keuze 1: mate van gemeentelijke beleidsvrijheid Beleidsvrijheid betekent hier: uitkomsten van beleid mogen van gemeente tot gemeente verschillen Beleidsvrijheid verschilt per beleidsterrein Geregeld in de wet, maar ook bepaald door maatschappelijke verwachtingen

Maatschappelijke ondersteuning Voorbeelden gemeentelijke taken   Veel beleidsvrijheid Publieke diensten Wegenbeheer Cultuurbeleid Persoonsgebonden diensten Maatschappelijke ondersteuning Participatie

Weinig beleidsvrijheid Voorbeelden gemeentelijke taken   Veel beleidsvrijheid Weinig beleidsvrijheid Publieke diensten Wegenbeheer Cultuurbeleid Bevolkingsadministratie Organiseren verkiezingen Persoonsgebonden diensten Maatschappelijke ondersteuning Participatie Uitgeven paspoorten Bijstand

Weinig beleidsvrijheid Voorbeelden gemeentelijke taken   Veel beleidsvrijheid Weinig beleidsvrijheid Publieke diensten Wegenbeheer Cultuurbeleid Bevolkingsadministratie Organiseren verkiezingen Persoonsgebonden diensten Maatschappelijke ondersteuning Participatie Uitgeven paspoorten Bijstand ?

Wanneer weinig beleidsvrijheid? Als “product” landelijk uniform moet zijn Paspoort, verkiezingen Tweede Kamer

Wanneer weinig beleidsvrijheid? Als “product” landelijk uniform moet zijn Paspoort, verkiezingen Tweede Kamer Bij landelijk gevoelde solidariteit Bijstandsuitkering moet overal even hoog (vinden we) Vaak bij persoonsgebonden diensten

Wanneer weinig beleidsvrijheid? Als “product” landelijk uniform moet zijn Paspoort, verkiezingen Tweede Kamer Bij landelijk gevoelde solidariteit Bijstandsuitkering moet overal even hoog (vinden we) Vaak bij persoonsgebonden diensten Landelijke politieke keuzen

Wanneer weinig beleidsvrijheid? Als “product” landelijk uniform moet zijn Paspoort, verkiezingen Tweede Kamer Bij landelijk gevoelde solidariteit Bijstandsuitkering moet overal even hoog (vinden we) Vaak bij persoonsgebonden diensten Geldt dit niet, dan is maximale gemeentelijke zeggenschap gewenst Kosten en baten voorzieningen lokaal afwegen Op basis van lokale wensen Maatwerk, geen landelijke eenheidsworst Landelijke politieke keuzen

Keuze 2: mate van verevening Geen verevening, dan grote verschillen in voorzieningenniveau en belastingdruk Sommige gemeenten hebben relatief veel “klanten” (schoolgaande kinderen, hulpbehoevende ouderen, …) Sommige gemeenten hebben meer “fysieke” kosten (slappe bodem, groot buitengebied) Belastingcapaciteit verschilt

Keuze 2: mate van verevening Financiële verhoudingswet: derde aspiratieniveau van Goedhart Maar die keuze kan natuurlijk worden aangepast Gewenste verevening kan voor elk beleidsterrein anders zijn Verevening belangrijker bij persoonsgebonden diensten

Bron: Rfv: Eerst de politiek, dan de techniek

Keuze 2: mate van verevening Vier mogelijke redenen om te willen verevenen Rechtvaardigheid gelijkwaardig voorzieningenniveau Doelmatigheid locatiekeuze Verzekering tegen regionale schokken inzakkende bedrijfstakken, krimp Maakt prestaties lokale bestuurders zichtbaar maatstafconcurrentie

Keuze 2: mate van verevening Vier mogelijke redenen om te willen verevenen Rechtvaardigheid gelijkwaardig voorzieningenniveau Doelmatigheid locatiekeuze Verzekering tegen regionale schokken inzakkende bedrijfstakken, krimp Maakt prestaties lokale bestuurders zichtbaar maatstafconcurrentie

Keuze 2: mate van verevening Vier mogelijke redenen om te willen verevenen Rechtvaardigheid gelijkwaardig voorzieningenniveau Doelmatigheid locatiekeuze Verzekering tegen regionale schokken inzakkende bedrijfstakken, krimp Maakt prestaties lokale bestuurders zichtbaar maatstafconcurrentie

Keuze 2: mate van verevening Vier mogelijke redenen om te willen verevenen Rechtvaardigheid gelijkwaardig voorzieningenniveau Doelmatigheid locatiekeuze Verzekering tegen regionale schokken inzakkende bedrijfstakken, krimp Maakt prestaties lokale bestuurders zichtbaar maatstafconcurrentie

Keuze 2: mate van verevening Nadelen verevenen Huishoudens en bedrijven vestigen zich op “dure” plekken Slappe bodem Gemeenten kunnen investeringen niet “terugverdienen” uit hogere woz-waarden Stijgende waarde verdeeld over alle gemeenten

Assenkruis Rfv

Waar zijn we nu? D A C B

Waar zijn we nu? ?

Verschilt per beleidsterrein Riolering Bijstand Wegen Cultuur

Keuzes gemaakt? → Financiële verhoudingen volgen Uitgangspunt: Wie bepaalt, betaalt Niemand moet kunnen winkelen met andermans portemonnee Voorwaarde voor goede afweging van alle kosten en baten

Keuzes gemaakt: financiële verhoudingen volgen Bron: Rfv: Eerst de politiek, dan de techniek

Taken met weinig beleidsvrijheid Beschikbaarheid van voldoende geld staat voorop, dus verevenen Elke gemeente moet kunnen voldoen aan de landelijke norm! Bekostiging via specifieke middelen Prijzen (paspoort, rioolheffing) Kostendekkende rijksuitkering

Taken met weinig beleidsvrijheid Beschikbaarheid van voldoende geld staat voorop, dus verevenen Elke gemeente moet kunnen voldoen aan de landelijke norm Bekostiging via specifieke middelen Prijzen (paspoort, rioolheffing) Kostendekkende rijksuitkering Kostendekkende uitkering prikkelt niet tot doelmatigheid Prikkel inbouwen Voorbeeld: bijstand Bij prijzen: transparantie belangrijk Vergelijking met andere gemeenten prikkelt tot doelmatigheid

Taken met veel beleidsvrijheid Bekostigen uit algemene middelen Lokale afweging kosten tegen baten Groot deel uit eigen belasting Geeft betere afweging dan bij rijksuitkering

Taken met veel beleidsvrijheid Bekostigen uit algemene middelen Lokale afweging kosten tegen baten Groot deel uit eigen belasting Geeft betere afweging dan bij rijksuitkering Verevening belastingcapaciteit: hoe ver ga je? Neemt prikkel tot ontwikkeling weg Alternatief: waardestijging vertraagd verevenen, bijv. na 10 jaar Naast belasting: kleine algemene uitkering Minder verevenend, want verschillen zijn hier meer geaccepteerd Ongelijkheid gaat over mensen, niet over gemeenten Eenvoudiger verdeelsysteem Geen prikkels inbouwen

Randvoorwaarden lokale belastingen Belasting zijn belangrijk instrument rijksbeleid Macroeconomische stabilisatie Inkomensbeleid Herverdelend beleid niet uit lokale belasting bekostigen Rijken trekken dan weg uit gemeenten met veel “klanten” Geld ook voor persoonsgebonden diensten Aandeel lokale belastingen kan dus niet naar 100% Maar kan wel flink omhoog, zie buitenland Begin maar eens met een verdubbeling Alleen aan cultuur en recreatie wordt al meer uitgegeven dan de ozb nu opbrengen Inclusief Wegen en Economische Zaken kom je op meer dan een verdubbeling

Randvoorwaarden gemeentefonds Gemeenten hebben behoefte aan stabiliteit Stel regels vast en houd je er ook aan Dus geen ad hoc kortingen meer! Meerjarige zekerheid gewenst Koppel algemene uitkering aan vierjarige uitgavenplafonds Rijk ipv feitelijke uitgaven

Bron: Rfv: Eerst de politiek, dan de techniek

Toepassen beslisboom leidt tot andere uitkomsten Tegenstrijdige en opportunistische keuzes hebben het systeem verrommeld Voorbeeld: van gemeenten wordt verwacht dat zij eigen beleid voeren – dat impliceert een groter belastinggebied Voorbeeld: sociaal domein. Bekostiging uit algemene uitkering verdraagt zich niet met verregaande rijksbemoeienis Afblijven of kostendekkende rijksuitkering

Beslisboom is tweerichtingsverkeer Bevalt de uitkomst niet, dan heb je ergens een verkeerde afslag genomen Niet meer lokale belastingen? Dan kies je dus niet voor veel beleidsvrijheid!

Politiek: fundamentele keuzes maken Optimale financiële verhoudingen volgen niet uit technische criteria Economische wetenschap geeft wel richtlijn Maar het gaat ook om politieke/morele afwegingen Laat het dus niet aan de vakspecialisten over! Kijk naar het geheel, focus niet op onderdelen

Stellingen Gezien de bestaande (geopenbaarde) politieke keuzes zou het gemeentelijke belastinggebied veel groter moeten zijn. Overheveling van de integratie-uitkering Sociaal Domein naar de algemene uitkering is alleen wenselijk als gemeenten op dat terrein zelf het beleid mogen bepalen – dus als verschillen worden geaccepteerd. Dat is niet het geval. Zelfs het beste systeem faalt als het Rijk zich niet aan zijn eigen regels houdt.