Design Charles & Ray Eames - Hang it all © Vitra Naar een meer kosteneffectief woonbeleid Katleen Van den Broeck & Sien Winters 21/06/2016 Studiedag “Naar een meer kosteneffectief woonbeleid”, Brussel

Overview 1.Inleiding: over het project 2.Ontwikkeling van het afwegingskader 3.Het afwegingskader toegepast op betaalbaarheid 4.Stakeholder consultaties 5.Conclusie 2

1. HET PROJECT 3

Achtergrond: waarom dit project? Gezamenlijke nood van onderzoekers, overheid en actoren om beleidsalternatieven te kunnen afwegen t.o.v. elkaar. Voor beleidsonderzoekers: nood aan een consistent theoretisch kader om beleid te evalueren Voor de Vlaamse overheid: in tijden van budgettaire beperkingen belangrijker dan ooit om kosteneffectief te zijn Voor de Vlaamse Woonraad: nood aan kapstokken om de verschillende gezichtspunten van belanghebbenden te overbruggen Voor de EU: belangrijk om vooruitgang te maken op vlak van de EU2020 Strategie en om de kosteneffectiviteit van systemen van sociale bescherming te verbeteren 4

Tijdslijn 5 Sept. Academic workshop ENHR 2015 Academic discussion Stakeholder discussion Kick-off European Housing Forum Housing Europe Slotconferentie ENHR 2016 Workshop Vlaamse Woonraad Internationale workshop May July Feb 20-21June Aug ENHR paper Working paper ENHR paper Academic articles Final report Workshop report

Doel van dit project Wat? een afwegingskader (framework) uitwerken dat gebruikt kan worden bij de beleidsvoorbereiding in co-productie tussen beleid, stakeholders en onderzoekers en de ambitie heeft om keuzes meer transparant te maken om zo verschillende visies te kunnen overbruggen om uiteindelijk met dezelfde middelen meer te kunnen bereiken 6

Doel van dit project Wat? een afwegingskader (framework) uitwerken dat gebruikt kan worden bij de beleidsvoorbereiding in co-productie tussen beleid, stakeholders en onderzoekers en de ambitie heeft om keuzes meer transparant te maken om zo verschillende visies te kunnen overbruggen om uiteindelijk met dezelfde middelen meer te kunnen bereiken = kosteneffectiviteit 7

Kosteneffectief woonbeleid 8 een woonbeleid dat gegeven vooropgestelde doelen en gegeven de beschikbare middelen leidt tot maximale waarde voor de maatschappij = hoe meer doen met dezelfde middelen? De eerste vragen zijn dan: Wat zijn onze doelen? Welke instrumenten passen het best bij deze doelen?  het afwegingskader helpt deze discussie te voeren

Afwegingskader 9 Wat is het niet?

Afwegingskader 10 Wat is het niet?

Afwegingskader 11 Wat is het niet?

Afwegingskader 12 Wat is het niet? beleidsdoelen budget kosten- effectief beleid beleidsinstrumenten

Afwegingskader 13 Wat is het wel?

Afwegingskader 14 Wat is het wel? een hulpmiddel bij voorbereiding van beleidsbeslissingen dat begint met het omschrijven van de beleidsdoelen de relatie legt tussen beleidsdoelen, -instrumenten en de context gebruikt kan worden in verschillende contexten, door verschillende actoren alle gebruikers toelaat om eigen doelen en eigen evaluatiecriteria te hanteren

Enkele voorbeelden 15 Welk beleidsdoel? Woonsubsidies, Vlaanderen, 2013 Bron: Heylen, 2016 Aantal begunstigden Gemiddelde subsidie/jaar Eigenaars-bewoners Sociale lening VMSW Sociale lening Vlaams Woningfonds Hypotheekaftrek - woonbonus Renovatiepremie Verbeteringspremie Aanpassingspremie Huurders Sociale huur Huursubsidie Huurpremie

Enkele voorbeelden 16 Beleidsdoel = eigen woningbezit stimuleren  welk instrument? Verdeling subsidies hypotheekaftrek en sociale leningen VMSW, Vlaanderen, 2013 Bron: Heylen, 2016 H

Enkele voorbeelden 17 Doel = kwaliteit bevorderen  welk instrument? Verdeling subsidies VAP en Vlaamse renovatiepremie, Vlaanderen, 2013 Bron: Heylen, 2016

Enkele voorbeelden Bron: Heylen, Doel = kwaliteit / gelijke kansen  welk instrument? Markthuurwaarde, Vlaanderen, 2013 Private huur

Enkele voorbeelden Bron: Heylen, Doel = kwaliteit / gelijke kansen  welk instrument? Markthuurwaarde, Vlaanderen, 2013 Private huur Sociale huur

Enkele voorbeelden 20 Doel = betaalbaarheid / gelijke kansen Huurprijs en subsidies sociale huurders, Vlaanderen, 2013 Bron: Winters e.a., 2016

Enkele voorbeelden 21 Doel = betaalbaarheid / gelijke kansen Huurprijs en subsidies sociale huurders, Vlaanderen, 2013 * Voor de SVK’s geven de cijfers enkel de situatie voor huurders die een huursubsidie ontvangen. Deze groep maakt 64% uit van alle SVK- huurders. De overige 36% ontvangt geen tegemoetkoming in de huurprijs. Bron: Winters e.a., 2016

HET AFWEGINGSKADER 22

Ontwikkeling kader deel 1 –Theoretische literatuur: 2 invalshoeken gebundeld Ontwikkeling kader deel 2 –Empirische literatuur: gemeten effecten? Input stakeholders 23 Het afwegingskader

Het afwegingskader: theoretische literatuur Public administration model (Open systeem model van de beleids-en beheerscyclus): + Flexibiliteit in het definiëren van de doelen + Context heeft een rol te spelen -Geen formeel advies bij de keuze van de instrumenten Welvaartseconomisch model: - Eerder strikt betreffende beleidsinterventie + Formeel advies bij instrumentkeuze 24

Het afwegingskader: empirische literatuur Evidence: welke effecten worden bereikt met een beleidsinstrument? –Doelen –Context –Criteria 25

AFWEGINGSKADER TOEGEPAST 26

Afwegingskader toegepast. Voorbeeld. Stel doel: wonen beter betaalbaar maken WAT veroorzaakt de betaalbaarheidsproblemen? HOE kunnen deze best aangepakt worden? INDIEN kosteneffectief? – Data – Empirische evidentie – Context – Principes/criteria – Andere doelen

WAT: Analyse van het betaalbaarheidsprobleem Efficiëntieproblemen? Gelijkheidsproblemen? – Tekort aan woningen (van een bepaald type) bvb. door: Niet goed gekende return o.a. gelinkt aan karakteristieken verhuurders; Trage reactie door belemmeringen inzake planning, goedkeuringen; Plotse immigratie-stijging vraag;  problemen van efficiëntie van de markt – Inkomensongelijkheid/onvoldoende inkomen

HOE? Meest geschikte instrument? Efficiëntieproblemen => universeel instrument – Niet goed gekende return => communicatief instrument; – Trage reactie door belemmeringen => regulatief instrument (aanpassen); – Plotse immigratie => tijdelijke aanbodmaatregelen met doel aanbod snel uit te breiden; noodmaatregelen snel reageren Gelijkheidsproblemen => gericht instrument – Inkomensprobleem => Herverdelen: gerichte inkomenssteun niet gebonden aan wonen indien zo groot mogelijk “nut”

INDIEN kosteneffectief Empirische literatuur – Meestal over effectiviteit, minder over kosteneffectiviteit (data!); – Meestal effect op betaalbaarheid – Vaak vergelijken van steun aan vraagzijde en steun aan aanbodzijde Effectiviteit afhankelijk van: – Wat wordt gemeten/wat is meetbaar/hoe wordt het gemeten? – De criteria/principes die worden gebruikt? – De context

(kosten)effectiviteit afhankelijk van welke doelen vooropgesteld worden – Deze doelen kunnen buiten het domein “wonen” liggen

De criteria/principes die gebruikt worden Belang targeting? Horizontale/verticale gelijkheid – Steun vraagzijde zeer goede targeting (indien niet gerationeerd); – Steun aanbodzijde meestal goede verticale targeting (allocatiemechanisme) maar scoort slecht op horizontale targeting Belang van “consumer choice”? – Steunen vraagzijde als inkomenssteun niet gekoppeld aan wonen geeft grootste keuzevrijheid (en is minst verstorend, en meest nutsverhogend voor consument) – Maar steun linken aan wonen kan hoger nut voor overheid geven

De criteria/principes die gebruikt worden Belang tenure neutrality? – Eigenaar-bewoner vaak bevoordeeld; reden/doelen? – Gelijke behandeling meest efficiënt Belang mobiliteit? – Verschillende effecten van instrumenten op (arbeids)mobiliteit Verdelingseffecten – Bv subsidies voor huren bij laagste inkomens en steunen van eigendomsverwerving bij middelste inkomens (=vermogensopbouw) => versterkt ongelijkheden – Fiscale maatregelen vaak regressief

De context Reactiesnelheid aanbod? (aanbodelasticiteit) – Belangrijk voor waar de baten terechtkomen (aanbieders of gebruikers) – Effect op niet-begunstigden Institutionele capaciteit? – Inkomenstesten kan grote administratieve kosten meebrengen

De context Evolutie van de kosten? – Kosten kunnen gelinkt zijn aan economische situatie, bvb. stijging kosten bij steun vraagzijde indien stijging werkloosheid, daling (lage) lonen, … Karakteristieken private verhuurders – Voldoende aanbod om aan versterkte vraag te kunnen voldoen? Of zal aanbod voldoende mee stijgen? – Kwaliteit van de stock bevredigend?

Samenvatting Stap 1: Identificeren van problemen - bvb.doel betaalbaar wonen wordt niet bereikt (voor een bepaalde groep) + hoe objectief meten/indicatoren? Stap 2: Analyse van de oorzaak van het probleem Stap 3: Link(s) tussen oorzaak probleem en instrumentkeuze Stap 4: Kosteneffectief? Verwachte effecten?: obv empirisch onderzoek naar mogelijke effecten, gegeven de context, respecteren van criteria en andere doelen Stap 5: Meten? Waarderen? Hoe waarderen van het respecteren van gehanteerde criteria en vooropgestelde doelen? 36

4. STAKEHOLDER CONSULTATIES 37

Waarom de stakeholders betrekken? Zij ervaren de effecten van de beleidskeuzes (positieve en/of negatieve) Hun ervaring is waardevolle kennis  Betrokkenheid van stakeholders verhoogt de legitimiteit* van en maatschappelijk draagvlak** voor het beleid  Een deliberatief proces, met stakeholders met verschillende achtergronden, belangen en waarden, leidt tot beter gemotiveerde, geïnformeerde, publiek-bezielde beslissingen*** *Freeman, 1997; Healey, 1996 and Innes & Booher, 1999 **Fobé et al., 2009 ***Abelson et al.,

Hoe stakeholders betrekken? Deliberatieve methode –Rol voor de stakeholders (ervaring, waarden, standpunten) –Rol voor onderzoekers (bvb. afwegingskader) –Uitdagingen Representativiteit van de maatschappij Verschillen in capaciteit Gebruik van de resultaten van de discussie Voor het project: deliberatieve methode => survey en workshops 39

Websurvey 31 respondenten/21 volledig ingevuld Type stakeholders Belang van beleidsdoelen Beleidsinstrumenten (betaalbaarheid verbeteren) Voorwaarden steun vraagzijde Voorwaarden steun aanbodzijde Kosteneffectiviteit 40

Websurvey: besluit Beperkt aantal maar toch grote diversiteit van stakeholders met verschillende achtergronden Doelen: soms unanimiteit over het belang (bvb. betaalbaarheid), bij andere doelen minder; ook doelen buiten woondomein Instrumenten: instrumenten en gekoppelde voorwaarden hebben verschillend belang bij verschillende type stakeholders Verschillen in standpunten niet enkel over alle respondenten heen, maar ook binnen type respondent => geen gemeenschappelijk standpunt Verklaringen keuzes (ivm kosteneffectiviteit) zeer uiteenlopend 41

Stakeholder workshops Internationale stakeholders (1) Vlaamse stakeholders (2) Samenstelling stakeholders: verdedigers van de belangen van mensen in maatschappelijk kwetsbare posities, sociale huisvestingsmaatschappijen, sociale verhuurkantoren, huurders, private verhuurders, bouwsector DOEL? Ervaringen stakeholders met doelen, “meest geschikte” instrumenten en kosteneffectiviteit + hoe kan het afwegingskader hiermee aangevuld worden? Kan dit afwegingskader nuttig zijn om instrumentkeuzes te structureren en meer gefundeerd en transparant te maken? Oefening met deliberatieve methode als een vorm van beleidsvoorbereiding 42

Beleidsdoelen? Betaalbaarheid, maar.. Wat betekent het juist? Definities en indicatoren! Niet geïsoleerd beschouwen maar binnen het geheel van andere beleidsdoelen (binnen en buiten domein wonen) –Woningkwaliteit, woonzekerheid, welzijn, mobiliteit, … –Coherentie binnen en buiten beleidsdomein wonen Principes en de rol van de welvaartsstaat (ideologie) Overheids- versus individuele doelen => Doelen gedetailleerd definiëren binnen het ruimere kader van ideologie en andere beleidsdoelen 43

Beleidsinstrumenten? Verschillende standpunten over instrumenten Verschillende argumenten waarom gekozen wordt voor bepaalde instrumenten Achtergrond, verdedigde belangen en ideologie spelen een rol Nood aan “opkuis” van een toevallig gegroeide set van instrumenten => meer transparantie => Nood aan objectieve informatie en het expliciet maken van prioriteiten 44

Kosteneffectiviteit van het beleid? Welke kosten en baten te beschouwen? –Niet te eng –Alle doelen en criteria moeten expliciet gemaakt worden –Ook kosten van desinvesteren in wonen Deelnemers argumenteerden voor meer objectieve en transparante verantwoording van kosten en baten Hoe kosten en baten vergelijken? –Principes en waarden niet gemakkelijk vergelijkbaar => Alle verwachte kosten en baten, zowel op KT als LT, duidelijk maken, waar mogelijk gekwantificeerd, maar minimaal expliciet gemaakt worden 45

Gebruik van het afwegingskader? Eerder terughoudende mening –Gebruik door politiekers in vraag gesteld –Te complex => gemakkelijk te negeren –Gebrek aan data = problematisch Eerder optimistische mening –Mogelijkheid om fundamentele kwesties te bediscussiëren wordt geapprecieerd –Nuttige toolbox om de voor- en nadelen van instrumenten te beschouwen –Kan instrumentkeuze objectiever maken 46

5. CONCLUSIE 47

De uiteindelijke instrumentkeuze? Het afwegingskader biedt een soort overzicht van vragen die kunnen gesteld worden die zullen leiden tot meer gestructureerde, objectievere instrumentkeuzes Verwachte effecten? Een kost kan eruit bestaan dat niet voldaan is aan een principe => Hoe te waarderen? Er moeten nog steeds beleidskeuzes gemaakt worden! Welke doelen zijn (mee) belangrijk, welke criteria zijn belangrijk? Welke problemen eerst aanpakken? Uiteindelijk is ook het ontwerp van de subsidie(s) belangrijk (en beïnvloed door context, …) bvb om arbeidsdisincentieven te vermijden of prijsstijgingen Kwantitatieve evaluatie? Kwantificeerbaarheid en beschikbaarheid van data! Keuze van de indicatoren en evaluatiemethode! 48

De combinatie van betrokkenheid en informatie… Geïnformeerd proces (bvb. afwegingskader) –Data/statistieken verzamelen –Bijeenbrengen van onderzoek (evidence) Deliberatief proces –Goede representativiteit van de maatschappij! –Capaciteit 49

…leidt tot meer waarde voor de maatschappij voor hetzelfde geld Omdat het tot meer publiek-bezielde beslissingen leidt Omdat het tot meer begrip voor de standpunten van andere partners en het bredere sociale goed leidt Omdat het tot meer geïnformeerde En meer gefundeerde beslissingen leidt 50