Met het oog op het evangelie en aan de hand van de tekenen van de tijd – spiritualiteit voor een vitale kerk in Vlaanderen Bert Roebben Antwerpen, 5 juni 2010 PowerPoint op: Info en reacties op: Achtergrond: “De speelruimte van het geloof” (Leuven, Davidsfonds 2009)

Uitnodiging tot een evenwichtsoefening

Met het oog op het evangelie en aan de hand van de tekenen van de tijd  Evenwichtsoefening of ‘Gratwanderung’ op het snijpunt van geloof en leven – gelovige ‘snijpuntkennis’ voorbij blind fideïsme en leeg rationalisme  ‘Wederzijds kritische interrelatie’ (Edward Schillebeeckx): evangelie als leidraad bij het lezen van de tekenen én de tekenen als leidraad bij het lezen van het evangelie  Wat gebeurt er met ons (‘Wij zijn de tijden’) en met het evangelie wanneer we zo de werkelijkheid spiritueel ‘lezen’?  Toegang tot deze vraagstelling: ‘Christentum als Bildungsreligion’ – mensen vragen in hun geloof naar biografische verankering en volwassen aanspraak  In deze evenwichtsoefening ga ik voor als praktisch theoloog en godsdienstpedagoog en als kind van het Concilie

Overzicht 1. Vanwaar komen we? Korte terugblik op veertig jaar recente kerkgeschiedenis 2. Waar zijn we vandaag aangekomen? Einde of nieuw begin? 3. Wat staat ons morgen te doen? Vier taken voor een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen 4. Van lekenspiritualiteit naar roepingspiritualiteit, of je nu gewijd bent of niet… Blijf niet staren op wat vroeger was. Sta niet stil in het verleden. Ik, zegt hij, ga iets nieuws beginnen. Het is al begonnen, merk je het niet? (Jes. 43, 18-19)

1. Veertig jaar recente kerkgeschiedenis  Historisch radicale, deels ook omstreden keuze tijdens Vaticanum II: het is de opdracht van de kerk “voortdurend de tekenen van de tijd [te] bestuderen en ze trachten te verklaren in het licht van het Evangelie, om zo, op een voor iedere generatie verstaanbare wijze, antwoord te kunnen geven op de eeuwige vragen van de mensen omtrent de zin van het tegenwoordige en toekomstige leven en hun onderlinge verhouding” (Pastorale constitutie over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et Spes, nr. 4)  Gegrond in de overtuiging van het midden van de jaren zestig dat christenen beschikken over voldoende innerlijke vertrouwdheid (kennis en ervaring) met het evangelie, een heldere blik op de werkelijkheid en de competentie om beiden aan elkaar te linken; hier staat de wieg van het IPB!

1. Veertig jaar recente kerkgeschiedenis  Maar is die evangelische leesbril nog voorhanden? En hoe zit het met de moderne maatschappijanalyses, zijn die wel zo eenduidig? En lukt die ‘transversale Vernunft’ (Wolfgang Welsch) ook bij christenen wel zo goed? Crisisgevoel…  ‘Tradierungskrise’ – aanpassen of weerstand bieden?  Crisis van de ‘human resources’ (“diepe kloof tussen het sociale kapitaal van mensen in de kerk en de intelligentie om dat kapitaal aan te spreken”, aldus Wim Vandewiele)  Communicatiecrisis (De Nieuwe Katechismus in 1966, ‘Humanae vitae’ in 1968, veroordeling van de bevrijdings- theologie in jaren ‘80, conservatieve bisschopsbenoemingen in jaren ‘90, de affaire Williamson in 2009, uitspraken over homoseksualiteit in de laatste weken en maanden)  Ervaringscrisis: zijn moderne mensen überhaupt nog in staat om het religieuze te ervaren en te interpreteren?

Een onderliggende ervaringscrisis? = Etsi Deus [probably] non daretur Ik sta [voor U] in leegte en gemis. Vreemd is uw naam, onvindbaar zijn uw wegen. Zijt Gij mijn God, sinds mensenheugenis, dood is mijn lot, hebt Gij geen and're zegen? Zijt Gij de God bij wie mijn toe- komst is? Heer, ik geloof, waarom staat Gij mij tegen? = Etsi Deus [probably] daretur

2. Vandaag: crisis of kairos, einde of nieuw begin?  Het analyseschema van de ‘Tradierungskrise’ is achter- haald: in de weeromstuit bijv. van een levensbetrokken godsdienstonderwijs pleiten voor meer kennisoverdracht, lost de zaak niet op. Meer fides quae (geloofsinhoud) zal het fides qua (geloofshouding) niet doen heropleven. Meer weten betekent niet noodzakelijk meer ‘ge-weten’  De kwestie zit dieper: zijn de kerk en de vormingsproces- sen in haar ‘Trägerschaft’ in staat om mensen aan te spreken in hun postmoderne ervaring van spirituele leegte en nieuw-religieus verlangen? Is de kerk zelf ‘religions- fähig’, spreekt ze een plausibele religieuze taal of houdt ze mensen klein en verwacht ze van hen catechismus- conformisme? (‘Volwassen worden in geloof’ – cfr. Didier Pollefeyt (red.), “Als catechese tot volwassenheid komt” )

2. Vandaag: crisis of kairos, einde of nieuw begin?  ‘Core business 1’ van de kerk is de zorg om de ziel: mensen op zoek naar ‘soul food’ als ‘slow food’; jonge mensen op zoek naar ‘spirituele musculatuur’ om de uitdagingen van de toekomst aan te gaan (Kardinaal Carlo Martini)  ‘Core business 2’ is de zorg om een talig huis voor de ziel: ontwikkelen van een nieuwe taal van geloofsredelijkheid (als alternatief voor een louter technische rationaliteit) – „Eine gegenwartstaugliche Lösung der Lehrbarkeitsfrage kann nicht anders als über ein vertieftes Verständnis der Eigenlogik religiöser Praxis und über eine Reflexion auf den Charakter „religiös-konstitutiver“ Rationalität gewonnen werden (…). Es darf nicht der Eindruck entstehen, als hinge im Bereich der Religion letztlich alles ganz am Einzelnen und seiner subjektiven Erfahrung“ (Rudolf Englert)

2. Vandaag: crisis of kairos, einde of nieuw begin?

 Vertrouwen we bij deze recontextualisering (Lieven Boeve) op de Heilige Geest? Durven we toekomstige generaties nieuwe speelruimte ‘zumuten’ en oude ballast loslaten?  “At times, education that challenges the cultural and familial narratives that one depends on for identity feels like jumping backward off a cliff in rappelling. That jump is only possible if you trust that someone is holding the line that will catch you. In identity-challenging forms of justice education, friendship with others who hold the new understandings and commitments are critical. The learning community holds the belaying rope that allows the jump into the void that is learning a new way of understanding the world. The social grief, anger, and lament that occur in the process of learning require communal celebration, joy, and sustenance for balance (Katherine Turpin)

2. Vandaag: crisis of kairos, einde of nieuw begin?  Eigenaardig samenspel van vasthouden en loslaten, van robuuste zekerheid en creatief vertrouwen  Dit pedagogisch concept van hervonden geloofsredelijkheid is theologisch goed te verankeren in de idee van ‘kenose’ of ontlediging: God heeft zich in Jezus Christus aan toekom- stige generaties toevertrouwd in de vorm van stevige en tegelijk loslatend-creatieve liefde. In Gods heilstoewending in de mens Jezus wordt zijn volle heerlijkheid (‘kabod’) voor mensen zichtbaar en ervaarbaar (Edward Schillebeeckx)  De geloofwaardigheidcrisis (n.a.v. seksueel misbruik binnen pastorale relaties) in de kerk heeft echter diepe wonden geslagen. Mensen aarzelen om zich met hun zielenvragen toe te vertrouwen aan de kerk. Religieuze overgave als grondhouding kan blijkbaar ook grondig misbruikt worden. Dus: overgave én verzet (als zelf-kritiek)…

“[Deze crisis] maakt ons (…) bescheidener (…), doet ons beseffen dat we niet beter zijn dan de anderen, dat we broze wezens zijn, arme zondaars. We moeten opnieuw, ook de Kerk zelf, de eenvoud en de nederigheid van het evangelie ontdekken. De tijd van het roemen op zichzelf is voorbij” (Mgr. Jozef De Kesel, vorige zondag bij zijn aan- stelling als hulpbisschop van het Vicariaat VBM) “Dit tragische moment in de kerkgeschiedenis vormt een unieke kans om de gezagsuitoefening in de kerk te herijken en uit te zuiveren. Een kans, maar ook een uitdaging: leken, mannen en vrouwen die de dienst van de leiding in de kerk waarnemen, moeten (…) spiritueel gevormde en verankerde mensen zijn. (…) Als dat lukt, doen we in dit tijdsgewricht een stap vooruit in plaats van achteruit” (Peter Vande Vyvere)

3. Naar een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen In de toekomst zie ik vier ‘kenotische’ taken weggelegd voor een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen: 1. Fundamenteel reflectieproces opstarten (in lerende gemeenschappen) over visioen en visie 2. Versterken van de basisvoorzieningen in het hart van de gemeenschap als herberg 3. Het leven in al zijn complexiteit ook in de kerk leren/durven ter sprake brengen 4. Komaf maken met het verdoken ‘platonisme’ van de officiële kerk

3. Naar een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen 1. Fundamentele heroriëntering van visioen en visie in lerende gemeenschappen: “A crisis of interpretation within any tradition eventually becomes a demand to interpret this very process of interpretation” (David Tracy, 1987) – “Verstaan we nog zelf wat we zeggen? (…) men besteedt enorme aandacht aan de binnenhuisarchitectuur van de geloofsburcht. Maar dat de ophaalbruggen opgehaald zijn, zodat niemand van buiten naar binnen kan, is een probleem waar men liever geen aandacht aan besteedt” (Peter Schmidt, 1993) – Kan de ‘ecclesia docens’ ook weer een ‘ecclesia discens’ worden? Durft zij geloven dat in het gezamenlijk zoeken nieuwe waarheid kan ontstaan (‘revelatory fellowship’, aldus Paul Tillich)? –

3. Naar een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen 2. Versterken van de basisvoorzieningen in het hart van de gemeenschap als herberg (‘vicarious religion’): “Het spel van openheid en identiteit, van er zijn voor anderen en toch zichzelf blijven, is constitutief voor de herberg en dus voor de Kerk. Als zij niet aangesloten is op de genadestroom die langs de tafel gaat of als de eucha- ristische verbondenheid niet onderhouden wordt, is zij niet van waarde voor de velen die soelaas zoeken voor hun ziel. En als zij zich exclusief bekommert om de continuïteit en de kleine groep van vanouds getrouwen, stikt ze in haar eigen taalspel en zal ze op de duur de deuren moeten sluiten, want niemand voelt zich nog tot haar aangetrokken” (“De speelruimte van het geloof”, p. 59). Laten we eerlijk zijn: de personele voorzieningen drogen stilaan helemaal op!

3. Naar een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen 3. Het leven in al zijn complexiteit ook in de kerk leren/durven ter sprake brengen “Jesus did not bring a new religion into the world, but new life” (Jürgen Moltmann) – gedeeld en geheeld leven, leven in overvloed (Joh. 10, 10), ’fête et pardon’ (Jean Vanier). Aan ons de uitdaging om het leven in al zijn complexiteit te leven en te benoemen, vanuit de wetenschap dat we “leven in de belofte” (Lea Verstricht). “Herzie dan je definitie van het echte leven. Zorg dat je leven aan verdieping wint, aan zinvolheid en smaak, aan humaniteit en ‘good practices’, zodat je beter kunt inzien hoe een geloofsperspectief je ontvankelijkheid voor de wonderkant van het bestaan kan verhogen” (Miroslav Volf)

3. Naar een spiritueel vitale kerk in Vlaanderen 4. Komaf maken met het verdoken ‘platonisme’ van de officiële kerk (Paul Valadier) Ook leidinggevende mensen in de kerk leven een gefragmenteerd, gecontextualiseerd, gesexueerd en geïncarneerd bestaan – ook zij zijn mensen naar Gods beeld en gelijkenis (‘Gottebenbildlichkeit’), door God gewild in hun complexiteit, veelvormigheid, biografische ver- ankering, onafheid en kwetsbaarheid. Wat in de wereld gebeurt, raakt ook hen. Met een oproep tot ‘morele volmaaktheid’ van priesters (Benedictus XVI op 6 mei j.l.), met een systematische uitzuivering en uitstoting van de ‘zondige’ grensgevallen, met nog meer selectie (sic) aan de poort, is de zaak niet opgelost… Ik pleit voor nieuwe, ecologisch-verantwoorde en gezonde ambtscriteria…

4. Tot slot: van lekenspiritualiteit naar roepingspiritualiteit  Onze kerk is een ‘ecclesia semper reformanda’: vandaag staat zij voor de uitdaging zich radicaal tot het evangelie (als kenotische menswording van God) te bekeren  Elke spiritualiteit is leken-spiritualiteit: alledaags verankerd in gefragmenteerd, gecontextualiseerd, gesexueerd en geïncarneerd leven. Tot het reflectieproces over visioen en visie zijn wij allen en samen geroepen (ec-clesia), of je nu gewijd bent of niet – dit is roepingspiritualiteit in de dynamiek van Vaticanum II  Een nieuw concilie is niet nodig. Het oude is nog niet uit- gevoerd. Eén ding staat vast: we mogen het ons niet laten afpakken of het laten opsluiten in dogmatiek, kerkrecht of pastorale hektiek! De ‘pastoralité’ van het concilie, de kern zelf (de tekenen van de tijd lezen in het licht van het evangelie), staat immers op het spel (Christoph Théobald)…

Dank voor uw aandacht!