Verlichting en Sentimentalisme

Verlichting Rationeel Empirisch Vooruitgang Democratie Rechtvaardig Didactisch Pedagogisch Revolutionair Enlightenment Lumière Aufklärung

Wetenschap René Descartes John Locke Baruch Spinoza Isaac Newton Charles de Montesquieu Voltaire Benjamin Franklin Carolus Linnaeus David Hume Jean-Jacques Rousseau Adam Smith Immanuel Kant James Watt

René Descartes (Cartesius) (1596-1650) Cogito ergo sum

John Locke (1632-1704) Some thoughts concerning education

Baruch Spinoza (1632-1677) Godsdienstvrijheid Godsdienst = mening Godsdienst ≠ absoluut

Isaac Newton (1643-1727) Ontdekker zwaartekracht Actie – reactie

Charles de Montesquieu (1689-1755) Tegen slavernij Trias politica Perzische brieven

Voltaire (1694-1778) Tegen bijgeloof Tegen geloof Tegen optimisme God ≠ goed

Benjamin Franklin (1706-1790) Bliksemafleider Golfstroom

Carolus Linnaeus (1707-1778)

David Hume (1711-1776) Op zoek naar oorzaken Onderscheid tussen hypothese en conclusie

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) Edele wilde De maatschappij corrumpeert Volkssoevereiniteit Tegen absolutisme

Adam Smith (1723-1790) Liberalisme Door eigenbelang naar algemeen belang

Immanuel Kant (1724-1804) Rede als reflecterend oordeelsvermogen Twijfel aan alles, ook daaraan

James Watt (1736-1819) Bruikbare stoommachine kopieerapparaat

Beeldende kunst Twee belangrijke stromingen Rococo Classicisme

Rococo Rocaille + coquille Elegant Lieflijk Luchtig Pasteltinten 1700-1770

tegenstellingen Barok Monumentaal Ernstige onderwerpen Strenge sociale en morele codes Rococo Kleinere schaal Frivole onderwerpen Lossere sociale en morele codes

Rococo-schilders Jean-Antoine Watteau (1684-1714) François Boucher (1703-1770) Jean-Honoré Fragonard (1732-1806)

Watteau, Rustende Italiaanse komedianten (1715)

Watteau, Het bal (1717)

Watteau, De beeldhouwer (1717)

Watteau, Het galante feest (1717)

Watteau, Het liefdeslied (1717)

Watteau, Het schip naar Kithera (1718)

Watteau, Het Paris-oordeel (1720)

Boucher, Het toilet (1742)

Boucher, Badende Diana (1742)

Boucher, Jupiter en Kallisto (1744)

Boucher, Geboorte van Venus (1750)

Boucher, Gestoord in de slaap (1750)

Boucher, De liefdesfontein (1750)

Boucher, Petrus uitgenodigd op het water te lopen (1750)

Boucher, Markiezin de Pompadour (1756)

Boucher, Vulcanus geeft de wapenrusting voor Aeneas aan Venus (1757)

Fragonard, Blindemannetje (1751)

Fragonard, Muziekwedstrijd (1755)

Fragonard, Aurora (1760)

Fragonard, De schommel (1767)

Fragonard, Denis Diderot (1770)

Fragonard, De liefdesbekentenis (1771)

Fragonard, Opleiding is alles (1775)

Classicisme Terug naar de bron Opgravingen bij Pompei en Herculaneum Streng Puur 1770-1830

Classicistische schilders Jacques-Louis David (1748-1825) Jean-August-Dominique Ingres (1780-1867)

David, Eed der Horatiërs (1784)

David, De dood van Socrates (1787)

David, Helena en Paris (1788)

David, Venus ontwapent Mars (1824)

Ingres, Het huis van Aurora (1806)

Ingres, Oidipous en de sfinx (1808)

Ingres, Jupiter en Thetis (1811)

Ingres, Vergilius leest de Aeneas voor (1812)

Ingres, Apotheose van Homeros (1827)

Literatuur Oude genres Nieuwe genres: Klassiek toneel Epos Imaginair reisverhaal Robinsonade Spectator Encyclopedie Kinderliteratuur Utopie Modern toneel Moderne roman

Klassiek toneel Kenmerken: Vijf bedrijven Drie eenheden Rijm Hooggeplaatste personages Pieter Langendijk, Het wederzijds huwelijksbedrog (1714) (Eén van de meest leesbare auteurs, atypisch voorbeeld.)

Epos Heldendicht met Verheven taalgebruik Groots opgezet Rijm Metrum Arnold Hoogvliet, Abraham, de aartsvader (1728), zie het volgende fragment:

Epos Ja 't bevalt me om Abram op de tocht naar Kanaän En naar Egypte, en waar die goddelijke man Heen zwerft, op 't hoog bevel, te volgen op mijn snaren; Zijn wonderbaarlijke omgang met de godheid t'openbaren; En, in bespiegeling van zijn geloof, hoop En zuivere godsvrucht, door zijn gehele levensloop Te zweven; tot hij, door Gods eeuwige genade, De grote vredevorst beschouwende in zijn' zade, Het duister graf indaalt, in hoge ouderdom.

Oude genres Hopeloos ouderwets: Langzaam ‘Ondemocratisch’ Niet revolutionair Nieuwe ideeën moesten snel geschreven en snel verspreid worden Proza Satire Actualiteit

Imaginair reisverhaal Vanuit reisverslagen van ontdekkingstochten Satire op de maatschappij J.A. Schasz, Reize door het Aapenland (1788)

Imaginair reisverhaal Hendrik Smeeks, Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes (1708) Jongeman lijdt schipbreuk en komt aan op eiland zonder godsdiensttwisten Utopie Eerste robinsonade…

Robinsonade Genoemd naar Daniel Defoe, Robinson Crusoe (1719) Hoe overleef ik een onbewoond eiland? Nederlandse navolgers: De Hollandsche Robinson (1743) De Walchersche Robinson (1752) Gevallen van den Ouden en Jongen Robinson (1753) Petrus Lievens Kersteman, De Vrouwelyke Cartouche (1756) De Spaansche Robinson (1758) De Haagsche Robinson (1758) Reisgevallen van Maria Kinkons (1759) De Engelsche Vrouwelyke Robinson (1761) De Vriesche Robinson (1834) P.J. Andriessen, De Hollandsche Robinson Crusoë (1876)

Spectator Vanaf 1665 Franse en Engelse tijdschriften over wetenschap 1692-1702: Boekzaal van Europe, volgeschreven door Pieter Rabus Geleerdheid: over ontstaan van bliksem, de inval van Spanje in Mexico, gezondheid

Spectator The Spectator van Addison & Steele (1711-1712) Voorloper van het moderne tijdschrift Vlotter dan geleerdentijdschriften Satirische blik Jacob Campo Weyerman, Den Echo des Weerelds (1725-1727) Justus van Effen, Hollandsche Spectator (1731-1735)

Encyclopedie Diderot & d’Alembert uit 1772 In Nederland: Winkler Alle kennis van de wereld verzamelen Op de index Verkoopsucces In Nederland: Winkler Prins Encyclopedie (1870)

Kinderliteratuur Hieronymus van Alphen, Kleine gedigten voor kinderen (1778) Zie de volgende gedichten

De pruimenboom Jantje zag eens pruimen hangen, O! als eieren zo groot. 't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken, Schoon zijn vader 't hem verbood. Hier is, zei hij, noch mijn vader, Noch de tuinman, die het ziet: Aan een boom, zo vol geladen, Mist men vijf, zes pruimen niet. Maar ik wil gehoorzaam wezen, En niet plukken; ik loop heen. Zou ik om een hand vol pruimen Ongehoorzaam wezen? Neen! Voort ging Jantje, maar zijn vader, Die hem stil beluisterd had, Kwam hem in het lopen tegen Vooraan op het middenpad. Kom mijn Jantje, zei de vader, Kom mijn kleine hartedief! Nu zal ik u pruimen plukken, Nu heeft vader Jantje lief. Daarop ging Papa aan 't schudden, Jantje raapte schielijk op. Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen, En liep heen op een galop.

Het vrolijk leeren Mijn speelen is leeren, mijn leeren is speelen, En waarom zou mij dan het leeren verveelen? Het lezen en schrijven verschaft mij vermaak. Mijn hoepel, mijn priktol verruil ik voor boeken: Ik wil in mijn prenten mijn tijdverdrijf zoeken, 't Is, 't zijn deugden, naar welke ik haak.

De perzik Die perzik gaf mijn vader mij, Om dat ik vlijtig leer. Nu eet ik vergenoegd en blij, Die perzik smaakt naar meer. De vrolijkheid past aan de jeugd Die leerzaam zig betoont. De naarstigheid, die kinderdeugd, Wordt altoos wel beloond.

De Onbedagtsaamheid Zie Keesje! deze dode mug Vloog nog zo even blij en vlug, Maar ’t is door onbedagtsaamheid, Dat hij nu op tafel leit Hij had in ’t kaarslicht zulk een zin, En vloog er onvoorzigtig in. Nu ligt hij daar; maar ’t is te laat; Er is voor ’t mugje nu geen raad. Zij werd bedrogen door den schijn. O! laat ons dit tot leering zijn, Dat, eer men iets gewigtigs doet, Men zich wat lang bedenken moet. Eén uur van onbedagtsaamheid Kan maken dat men weeken schreit.

Utopie Basis: Thomas More, Utopia (1516) In Verlichting: Ideale wereld Gelijkheid tussen man en vrouw Geen slavernij Geen oorlog Betje Wolff, Holland in het jaar 2440 (1777)

Modern toneel Proza Geen strakke indeling Over burgers, i.p.v. over vorsten of andere hooggeplaatste personen Meer interactie tussen personages, geen betogen richting publiek ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’, De dood van Calas (1767)

Moderne roman Samuel Richardson, Pamela (1740) Jean-Jacques Rousseau, Julie ou la nouvelle Héloise (1758) Johann Wolfgang von Goethe, Die Leiden des jungen Werthers (1774) Choderlos de Laclos, Les liaisons dangereuses (1782) Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) Elisabeth Maria Post, Het land, in brieven (1788)

Moderne roman Psychologische ontwikkeling Realistische achtergrond Burgers

Moderne roman Na verloop van tijd: sentimentalisme Rationeel  emotioneel Rhijnvis Feith, Julia (1783) Zie het volgende fragment:

Sentimentalisme Waar dwaal ik? – wat schrijf ik? – alles is verwarring, alles is afgrijzelijk om mij heen – talloze gedachten vliegen als stormwinden door mijn hoofd en mijn hart kan zich aan geen enkele binden – o vergeef, mijn vriend! vergeef aan de ijselijke leegheid, waarin ik dwaal, waarin ik mij duizend maal in één ogenblik verlies…. Ja! ik ben er – ik had de pen opgepakt om u mijn …. ach! geen woord drukt mijn ellende uit – onherstelbaar – on – her – stel--- baar - - mijn hart breekt – ik kan niet meer! …

Tot volgende week