Taal- en leerstoornissen, Aandachtstekortstoornis PSYCHIATRIE Taal- en leerstoornissen, Aandachtstekortstoornis Naam: Martine Bink E-mail: m.d.bink@hr.nl med.hro.nl/binmd Kamer: L 03.324

Vandaag Presentatie ASS Taal- en leerstoornissen Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit Naar buiten gerichte stoornis; vooral de omgeving (leerkracht, ouders) hebben er last van. Voor het kind zelf geldt dit minder. ADHD gaat vaak samen met gedragsstoornis.

Hebben we dyslecten in de klas? Door de studenten aan elkaar laten vertellen wat ze er van weten, hoe het onderzoek verliep, of ze een dyslexieverklaring hebben en wat dat betekent voor hun schoolvoortgang. Dyslexie is een voorbeeld van een leerstoornis. Onder leerstoornissen vallen: taalstoornis, rekenstoornis, leesstoornis, non-verbale leerstoornis, enz.

Taal - gevoelens uiten - kennis opdoen - gedachten ordenen - Sociale verbanden benoemen

Taalproblemen - Leerproblemen - Problemen met emotieregulatie - Problemen in sociale situaties - Samenhang met latere problemen (verslaving, criminaliteit) Een kind met vertraagde taalontwikkeling heeft vaak ook leerproblemen, taalproblemen hebben bijna altijd een negatieve invloed op andere aspecten van de ontwikkeling. Zoals emoties reguleren of het sluiten van vriendschappen. Het taalniveau van een kind, voorspelt zijn latere maatschappelijke succes als volwassene. Een gebrekkig taalniveau hangt samen met verslaving of crimineel gedrag.

Leerproblemen of leerstoornissen - Leerproblemen komen vaak voor bij kinderen in de onderwijsleeftijd. Het is belangrijk ze snel te herkennen om leerachterstanden en psychische problemen te voorkomen. Worden veroorzaakt door externe factoren (bijv. scheiding ouders, faalangst) Leerstoornissen zijn aandoeningen (dyslexie, dyscalculie, dyspraxie, NLD). Elk van de verschillende aandoeningen zijn vaak het gevolg van éénzelfde basisprobleem, namelijk de onmogelijkheid om handelingen te automatiseren. Binnen de stoornissen worden primaire en secundaire stoornissen onderscheiden. Taal- en leerstoornissen zijn lastig te onderscheiden van taal- en leerproblemen, omdat de grens ertussen gradueel is. In het algemeen: de meeste problemen nemen af naarmate de kinderen ouder worden, een stoornis blijft levenslang!

Primair of Secundair Primaire leerstoornissen Zijn individueel en genetisch bepaald bijv. Specifieke taal-ontwikkelingsstoornis (SLI) Secundaire leerstoornissen Aanleg speelt in mindere mate een rol (kan wel). De achterstand in de ontwikkeling kan worden veroorzaakt door te weinig stimulans van ouders, slecht onderwijs, een andere taal spreken thuis, een anders psychiatrische stoornis (bijvoorbeeld ASS). Spraak en taalproblemen komen bij vrijwel alle psychische stoornissen veel voor. 80% van de kinderen met ADHD, angst en stemmingsstoornissen, of gedragsstoornissen, hebben ook problemen met taal. Taalproblemen zo vroeg mogelijk ontdekken voorkomt problemen. Het maakt voor de behandeling veel uit of de oorzaak van de stoornis vooral genetisch (primair) is, of vooral samenhangt met sociale factoren.

Communicatiestoornissen ↔ Leerstoornissen Taalspraakstoornis Stotteren Communicatiestoornissen en Leerstoornissen Taalbeperking - Dyslexie Specifieke taalstoornis - Dyscalculie - Stotteren - Leerstoornis DSM-5: Leeftijdscriterium Interferentiecriterium discrepantiecriterium Symptomen zijn vroeg in de ontwikkeling zichtbaar, de vertraagde taalontwikkeling moet voor het vierde of vijfde levensjaar zijn vastgesteld. De symptomen kunnen later erger worden vanwege de hogere eisen die aan een kind worden gesteld. De taalachterstand interfereert met het leren en/of sociaal functioneren. Er is pas sprake van een stoornis als een kind of volwassene beperkingen ondervindt in het effectief communiceren. Er is een discrepantie tussen het werkelijke functioneren en het functioneren dat je op basis van intelligentie en leeftijd mag verwachten. Stotteren: Het is vandaag wereld stotter dag. Zainab El Youssfi , een inspirerende 22 jarige psychologie studente uit Leiden heeft besloten om zich niet meer te schamen, maar gewoon lekker te stotteren.

Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen Leerstoornis DSM-5 Moeite met het aanleren en gebruiken van schoolse vaardigheden, zoals blijkt uit de aanwezigheid van minstens één van de volgende symptomen gedurende tenminste 6 maanden, ondanks interventies gericht op deze moeilijkheden. 1. Onnauwkeurig of langzaam lezen van woorden 2. Moeite om de betekenis te begrijpen van wat wordt gelezen 3. Moeite met spelling 4. Moeite om zich schriftelijk uit te drukken 5. Moeite met het zich eigen maken van gevoel voor en feiten rond getallen of berekeningen. 6. Moeite met cijfermatig redeneren. De betreffende schoolse vaardigheden zijn meetbaar slechter ontwikkeld dan gezien de kalender leeftijd verwacht mag worden en hebben een significant negatieve invloed op de schoolresultaten. De leerproblemen beginnen tijdens de schooljaren, maar worden soms pas echt duidelijk op het moment dat de schoolse vaardigheden zwaarder belast worden. De leerproblemen kunnen niet beter worden verklaard door een verstandelijke beperking. Voorbeelden van leerstoornissen: dyslexie, dyscalculie

Communicatiestoornissen Taalstoornis DSM-5 Persisterende moeite met het verwerven en gebruiken van taal (gesproken, geschreven, gebarentaal of anders) door deficiënties in het begrijpen of produceren van taal, waaronder de volgende kenmerken: verminderde woordenschat beperkte zinsstructuur beperkingen in het voeren van gesprekken B. Het niveau van het taalvermogen ligt substantieel onder dat wat gezien de leeftijd verwacht mag worden. Het begin van de symptomen ligt in de vroege ontwikkeling. De moeilijkheden kunnen niet worden toegeschreven aan gehoor- of gezichtsproblemen of andere zintuiglijke beperkingen. En kunnen niet beter worden verklaard door een verstandelijke beperking of een globale ontwikkelingsachterstand.

Specifieke taalontwikkelings-stoornis (SLI) Uitval kan betrekking hebben op: Fonologie Morfologie Semantiek Syntaxis Pragmatiek Receptief = passief Expressief = actief Fonologie, dit is het onderscheid tussen klanken en de regels van klankencombinaties. Dit is voor elke taal anders. Voor mensen die niet uit NL komen is het moeilijk om de “sch” te zeggen en het verschil tussen de “ui” en “eu” te horen in het Nederlands. Baby’s brabbelen wereldwijd op dezelfde manier. Pas na 8 maanden gaan ze klankencombinaties uit de moedertaal herhalen. Morfologie, is de combinatie van klanken tot betekenisvolle woorden. De tweede fase in taalontwikkeling. Het brabbelen gaat over in woorden. De meeste kinderen zeggen rond hun eerste verjaardag hun eerste woordje. Als een kind van 18 maanden nog nooit iets heeft gezegd, is het nodig onderzoek te doen. Het komt wel voor dat deze kinderen alsnog een normale taalontwikkeling gaan doormaken, maar het kan ook een signaal zijn van een probleem. Semantiek, is de betekenis van woorden en zinnen. Kinderen moeten de afspraken leren die we met elkaar hebben. Bijvoorbeeld dat een ‘stoel’ een voorwerp is om op te zitten. Vanaf ongeveer 2 jaar, hoeft een kind maar één of twee keer een woord te horen om het daarna te kunnen gebruiken. Op deze leeftijd ontdekken ze dat alles een woord heeft en die woorden willen ze graag leren. Syntaxis is de specifieke combinatie van woorden tot betekenisvolle zinnen. In welke volgorde komen de woorden in een zin. Dit wordt in stapjes geleerd. Jonge kinderen maken nog geen zin: ‘fles!’, rond 18 maanden gaan kinderen met twee woorden praten. Pragmatiek zijn de regels van het taalgebruik. Hoe hard spreek je bij welke gelegenheid, gebruik je de aanspreekvorm ‘u’ of ‘jij’, welke intonatie gebruik je, enz. Passief/actief (begrijpen/spreken)

ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder Gekenmerkt door: - Aandachtsproblemen - Impulsief gedrag - Hyperactief gedrag Wat is ADHD (Klokhuis): http://www.youtube.com/watch?v=OlnLRrisUhE Jochem Meijer

De ‘normale’ ontwikkeling Zelfregulatie Emotieregulatie Regulatie van aandacht en gedrag Executieve functies Denkvaardigheden Vaardigheden om gedrag te sturen of aan te passen

ADHD De laatste hypothese: Mensen met ADHD hebben een verlaagd activatieniveau in de hersenen. Het kost hen daarom (veel) moeite om alert te blijven. Symptomen van ADHD kunnen soms wel en soms niet aanwezig zijn. Over het algemeen geldt dat hoe meer eisen aan het kind worden gesteld, hoe groter de kans op symptomen. Maar dit is niet heel het verhaal. Sommige kinderen kunnen uren achtereen een computerspelletje doen, terwijl daar hoge cognitieve eisen aan gesteld word. Kinderen met ADHD hebben een groter probleem met concentratie en hyperactiviteit als hoge eisen worden gesteld bij SAAIE opdrachten. Men heeft in het verleden geprobeerd de omgeving van kinderen met ADHD prikkelarm te houden in de hoop dat de kinderen zich beter zouden kunnen concentreren. Dit bleek een averechts effect te geven. De kinderen gingen zelf op zoek naar situaties die hen prikkelden. Als er juist veel prikkels zijn blijft hun alertheid in stand, als er weinig prikkels zijn zoekt het kind juist zelf prikkels om de alertheid in stand te houden. Bv in de auto, je bent al moe, radio hard, op je tong bijten, cola kopen…. Op dezelfde wijze kan het kind met ADHD zich beter concentreren. Kortom het hyperactieve gedrag kan gezien worden als een vorm van zelfstimulatie ten einde beter informatie te verwerken. MAAR: men is het niet eens over de omschrijving, de oorzaak, de behandeling en de preventie!

Prevalentie Kinderen t/m 14 jaar: 4-6% (rond 120.000) Adolescenten: 50% van de vorige groep Volwassenen: 30% van de eerste groep Er zijn diverse gradaties waarneembaar.

Erfelijkheid en ADHD Bij een ernstige vorm van ADHD wordt regelmatig gezien dat een ouder ‘vroeger ook zo was’ Kinderen van deze ouders hebben een veel hogere kans op ADHD

Typen ADHD Het gecombineerde type Het overwegend onoplettende type (ADD) Het overwegend hyperactieve - impulsieve type ADHD met voornamelijk aandachts-en concentratiestoornissen (vaak ADD genoemd) ADHD met voornamelijk hyperactiviteit en impulsiviteit ADHD met de combinatie van de hierboven genoemde typen (dit komt het meeste voor).

Gevolgen voor dagelijks functioneren Gebrekkig regelgeleid gedrag = Dus vaak chaos Vaak worden dingen niet afgemaakt Zien geen of weinig gevaar Veel sociale en relationele problemen Hoger gebruik van genotsgemiddelen Lijken niet of slecht te leren van fouten en eerder opgedane ervaringen Directe behoeftebevrediging

Symptomen per leeftijd Jong kind Schoolleeftijd Adolescent Volwassenen

ADHD heeft effect in alle levensfasen Moeite met sociale interacties Slecht gevoel van eigenwaarde Toename typisch adolescenten gedrag: roken, drugs, alcohol Falen op het werk Relatieproblemen Ongevallen en ongelukken Verslaving Gedrags problemen Kleuter Adolescent Volwassenen Schoolgaand Student Mislukken studie Problemen werk te vinden Meer kans op verslaving Weinig zelfvertrouwen Gedrags- en schoolproblemen leerproblemen Geen zelfvertrouwen 20

ADHD of gewoon druk en chaotisch?? De DSM heeft strenge en strikte voorwaarden. (tabel 11.3, blz 231 uit: J. Rigter) 2 oorzaken moeten uitgesloten worden, voordat je de diagnose ADHD kunt stellen: Deze vertonen overeenkomsten met ADHD. Aan autisme verwante stoornis: druk gedrag kan zich voordoen: impulsief en impulsief. Mensen met ADHD vertonen echter geen verminderde interactie met anderen. Hersenletsel: Het is mogelijk dat hyperactiviteit aanwezig is door hersenletsel Toch moeilijk diagnose vast te stellen: niet op basis van lichamelijk oz, maar vanuit gedragsfactoren. Steeds meer kinderen diagnose ADHD. Rage? Gaat zelfs richting 7 % op de basisschool

Co-morbiditeit Gedragsstoornis Leerstoornissen Internaliserende stoornissen Slaapproblemen Middelenmisbruik Ticstoornissen Motorische problemen

Behandelvormen Bewezen: Medicatie Gedragstherapie Psycho-educatie Nieuw Neurofeedback Eliminatiedieet Training van executieve functies met computergames Medication: Ritalin, Conserta, Werkzaam ca een uur tot een dag. Verandert alleen de symptomen, niet de oorzaak. Medicijn uitgewerkt, effect weg. Omstreden: moet kinderen geen lichaamsvreemde stoffen geven. Lijkt wel de best werkende therapievorm op dit moment. Eventueel nadelig effect op de langer termijn is niets bekend. Voorlopig lijkt dit niet zo te zijn. Veronderstelde relatie met verslaving op latere leeftijd, daarom verboden in sommige landen. Gedragstherapie: Ook bewezen effectief. 2 benaderingen: trainen van ouders en leerkrachten in het adequaat omgaan met het kind, cognitieve gedragstherapie voor het kind. Voor kind: trainen van denkstappen: stop-denk-doe. Psycho-educatie: Verduidelijken wat ADHD is, belang van hulpverlening, begrijpen en voorkomen van probleemsituaties. Aan kind, jongere en volwassene. Ook hierdoor proberen te zorgen dat iemand therapietrouw blijft. Wat is nu het beste: per kind bekijken. In Nederland wordt geprobeerd multimodaal te werken. Hier worden meerdere therapieen gegeven. Of dit het beste is moet nog uit onderzoek blijken. Reddieet:http://www.youtube.com/watch?v=lpKC2xN6egg http://www.youtube.com/watch?v=BcgOxNVj3Q4&feature=youtu.be Hoe het leven van een kind met ADHD en ODD, na velen jaren van ernstige gedragsproblemen, drastisch veranderde door middel van het RED-dieet.  Het verhaal van de moeder van Tim... Dieet voor mensen met ADHD Vakantiehuis

Negatieve spiraal doorbreken Nadruk op mogelijkheden ipv beperkingen Reëel haalbare opdrachten Positieve bekrachtiging Directe feedback Succeservaring Hulpmiddelen Psycho-educatie

Fragment ADHD vragenlijst (AVL) De ADHD Hype (Zembla): http://www.npodoc.nl/speel.program.4351032.html ADHD Dokument, de diagnose: http://www.npo.nl/ncrv-dokument-adhd/22-10-2013/NCRV_1651085 https://www.youtube.com/watch?v=nwdEZOlC3bI Momenten van observaties voor de klas: 5.00 – 7.20 9.55 – 13.30 18.07 – 19.00

Volgende week Presentatie: Taal en leerstoornissen en/of ADHD Gedragsstoornissen (H. 12, Rigter) 20 t/m 26 oktober herfstvakantie!