Het bewustzijn Jos van den Enden, 2 feb. 2009

Literatuur Pim van Lommel: Eindeloos bewustzijn (2008) Lex Hixon: Wegen naar verlichting (Coming Home, 1978) Douglas R. Hofstadter: Ik ben een vreemde lus (I am a strange loop, 2007) Daniel C. Dennett: Het bewustzijn verklaard (Consiousness Explained, 1991) Marvin Minsky: The Society of Mind, 1985

Verder Materiaal van Internet Eigen beschouwingen

De term "bewustzijn" is afgeleid van het Duitse Bewusstsein, geïntroduceerd door de filosoof Christian Wolff (1679-1754)

Het bewustzijn heeft absoluut raakvlakken met religie. IK BEN heeft mij [Mozes] naar u [farao] toegestuurd. Exodus 3:14 (Hier wordt de causatief gebruikt van het werkwoord zijn: dus “ik doe zijn” of “ik veroorzaak het zijn”.) Immanuel = God IN ons

Pim van Lommel Eindeloos bewustzijn Hypothese: Bewustzijn wordt (naar analogie van radiosignalen) door de hersenen van de mens opgevangen. Bewustzijn is daardoor zowel buiten (transcedent) als binnen de mens (immanent) aanwezig, maar de bron is transcedent en eeuwig.

Pim van Lommel Eindeloos bewustzijn Bewustzijn Ik

Dat is ook het model van denkers van vóór de Verlichting (ca Robert Fludd (1574 - 1637 )

René Decartes (1596-1650) geloofde dat er een scheiding is tussen lichaam en geest. Dit wordt het dualisme genoemd. Descartes dacht dat lichaam en geest in de pijnappelklier bij elkaar kwamen.

Descartes: De mens bestaat uit twee onderdelen: een lichaam en een geest. Deze onderdelen zijn van elkaar gescheiden. Spinoza: Wat een onzin verkondigt u daar! De mens vormt juist één geheel, waarin lichaam en geest samenvallen. Descartes: Laat u mij eens rustig uitpraten. Het lichaam is vergankelijk en bestaat in ruimte en tijd. De geest daarentegen is eeuwig en boven ruimte en tijd verheven! Spinoza: Geweldig, meneer. Maar hoe verklaart u dan de wisselwerking tussen lichaam en geest? Het lijkt wel alsof u ze helemaal uit elkaar wilt trekken. Descartes: Nou… eh, in de hersenen hebben we een klier, de zogenaamde pijnappelklier. Deze zorgt ervoor dat de geest het lichaam aan kan sturen! Spinoza (lacht): U zou meer moeten leren de wereld sub specie aeternitatis te bekijken. Dan hoeft u lichaam en geest niet meer te scheiden en zulke ad hoc theorietjes te verzinnen.

Ook bij de mystici zie je zo’n denkwijze. Het alziend oog

Lex Hixon: Wegen naar verlichting “Verlichting is ons bewust worden van onze oerharmonie of, in een ander mystiek taalgebruik, ons geworteld zijn in het goddelijke.” “Verlichting, Oergewaarzijn, Opperst Bewustzijn, Ware Natuur, de Godheid, Allah, Goddelijke Moeder, Christusnatuur - deze en dergelijke uitdrukkingen duiden één mysterie in verschillende toonaarden aan.”

Metafoor van glas-in-lood-ramen De afbeeldingen die we zien zijn onze bewuste ervaringen Het licht (het medium), dat het mogelijk maakt de afbeeldingen te zien is het pure Bewustzijn.

Door ‘contemplatie’ (verwant met ‘meditatie’, contemplatie is letterlijk: het scheiden van iets uit zijn omgeving) kan met het pure Bewustzijn ervaren. Lex Hixon bespreekt vormen van contemplatie in de meest gangbare grote tradities (zowel de ‘Oosterse’ als ‘Westerse’).

Lex Hixon: “Voor Plotinus (ca. 205-270 n. Chr.) is het Ene de kracht die, rijk aan potentieel, het Zijnde … voortbrengt, niet fysiek of psychisch, maar meer zoals een wiskundig principe een reeks getallen oplevert.”

Plotinus grijpt hier terug op oude inzichten uit het hermetisme, de kosmologie van Pythagoras en het gnostisisme. Maar ook legt hij het fundament voor latere denkers.

Een voorbeeld van een wiskundige reeks die men in de natuur meende te zien is de reeks van Fibonacci, bekend uit de Da Vinci Code.

Reeks van Fibonacci (zn+1 = zn + zn-1 ) Neem de som van de twee voorgaande getallen 1 1 2 3 5 8 13 21 34 55 89 144

Romanesco

Later ontdekte Benoît Mandelbrot een reeks die nog mooiere, natuurlijk aandoende figuren oplevert.

De Mandelbrot verzameling zn+1 = (zn)2 + c

Nu het boek van Douglas R. Hofstadter, Ik ben een vreemde lus Douglas R. Hofstadter is bekend geworden met het boek Gödel, Escher, Bach Hij stelt in zijn nieuwste boek dat: Denken wordt veroorzaakt door op zichzelf niet denkende kleine eenheden (neuronen).

Neuronen zijn cellen die in verschillende mate van ‘sterkte’ met elkaar verbonden zijn en daarbij electro-chemische signalen aan elkaar doorgeven.

Schematische voorstelling van een kunstmatig neuraal netwerk

Werking van een kunstmatig neuraal netwerk De ingangsnodes passen ‘weegfactoren’ toe op de ingangs-signalen

Werking van een kunstmatig neuraal netwerk De ‘gewogen’ ingangs-signalen worden opgeteld.

Werking van een kunstmatig neuraal netwerk Het resultaat wordt bewerkt. Dit levert een uitgangs-signaal op.

Werking van een kunstmatig neuraal netwerk Het neurale netwerk ‘leert’ wanneer de besproken weegfactoren worden ingesteld.

Werking van een kunstmatig neuraal netwerk Te vergelijken met het instellen van de ‘sterkte’ van de verbindingen tussen neuronen.

Voorbeeld van wat een kunstmatig neuraal netwerk kan leren: Stabiliseren van de ‘omgekeerde slinger’ (inverted pendulum; zie filmpjes op YouTube) Ook de mens is een ‘omgekeerde slinger’ (Op je voeten staan is aangeleerd!)

Conclusie Moderne computers zijn beslist in staat te leren. Maar zullen ze ooit bewust zijn?

Douglas R. Hofstadter Ik ben een vreemde lus Bewustzijn komt tot stand door een ‘lus’ in de waarneming. In de techniek komen veel (regel)lussen voor. Wat is het verschil tussen een technische regellus en de ‘vreemde lus’ die bewustzijn veroorzaakt?

Temperatuur-regellus lucht Een gewone lus! thermostaat radiator electriciteit water ketel

‘Vreemde’ lus Is dit ook een gewone lus? electriciteit licht oog hersens voet spier electriciteit kracht

‘Vreemde’ lus Nee, onderweg gebeurt iets vreeemds!!! electriciteit licht Nee, onderweg gebeurt iets vreeemds!!! electriciteit kracht

In een vreemde lus treedt interpretatie op Er vindt op één punt een enorme verbreding plaats De lus lijkt wel wat op een polshorloge (raderwerk!) Wat er gebeurt in het ‘raderwerk’ kunnen we weergeven in een semantisch netwerk

Interpretatie in een semantisch netwerk voet schoen been vaas teen veter lichaam ik(zelf) kuit sta “de wereld”

Ook als je niet direct naar jezelf kijkt, maar ‘rechtuit’ bv Ook als je niet direct naar jezelf kijkt, maar ‘rechtuit’ bv. naar een tafel, kom je zelf toch indirect in beeld. tafel stoel kleed vaas poten Het is misschien jouw tafel, of je denkt juist: zo’n tafel zou ik niet willen hebben.

Het fysieke ‘Ik’ creëert een virtueel beeld van Maar er is meer aan de hand. Virtuele wereld Wereld Ik Het fysieke ‘Ik’ creëert een virtueel beeld van de fysieke wereld

Dit moeten we anders tekenen Wereld Ik Wereld Ik Wereld Ik Wereld Ik Fysieke wereld Virtuele wereld Idem ad infinitum

Een voorbeeld in woorden Wereld Ik Wereld Ik Wereld Ik Hoe ik over de regering denk Hoe ik denk dat ik over de regering denk Hoe ik denk dat ik denk dat ik over de regering denk Er zijn diepere lagen in het bewustzijn.

Dit doet denken aan het beroemde blikje Droste cacao Op het dienblaadje van de zuster zie je weer een blikje met een zuster. Dit moet tot in het oneindige doorgaan.

Daniel C. Dennett: Het bewustzijn verklaard Dennett is filosoof en in Nederland bekend om zijn optreden in Een schitterend ongeluk, een tv-serie van de VPRO uit 1993.

Dennett rekent af met het ‘cartesiaanse theater’. Dit is een door hem bedachte term voor het idee van Descartes dat de waarneming zich ergens in de hersenen afspeelt op een soort scherm, dat door een Ik wordt waargenomen.

Volgens Dennett is het ‘cartesiaanse theater’ een illusie die vooral veroorzaakt wordt door wat we weten, met name door het activeren van z.g. ‘mind states’. Dromen b.v. kunnen heel visueel zijn maar worden uitsluitend door de hersenen gegenereerd.

Het ‘cartesiaanse theater’ betreft het zien. Wat betreft het spreken heeft Dennett de theorie ontwikkeld dat gedachten niet vanuit een centraal ‘ik’ in de hersenen ontstaan en van daaruit verwoord worden. Volgens hem strijden vele gedachten en vele manieren om iets te zeggen om de voorrang. Daarvan ben je je soms, maar vaak ook niet bewust.

Het bewustzijn is tijdens onze kindertijd gaandeweg ontstaan naarmate we meer kennis en ervaring kregen.

Belangrijk is het opbouwen van het ‘episodisch geheugen’.

Dennett gaat uitgebreid in op het ontstaan van het bewustzijn tijdens de evolutie. Belangrijk zijn de zg. memes. De term memes is geïntroduceerd door Richard Dawkins, een evolutiebioloog en verklaard atheïst, en is een samentrekking van memory-genes. Memes of memen zijn ideeën die zich net als genen verspreiden en evolueren, maar wel vele malen sneller dan genen.

Marvin Minsky: The Society of Mind 270 essays van ieder één bladzijde Minsky´s hypothese is dat de menselijke intelligentie is opgebouwd uit lagen van eenvoudige onderdelen, die zelf niet denken en die hij agents noemt. Minsky heeft veel onderzoek gedaan naar het gedrag van kinderen.

Volgens Minsky’s theorie worden bij gevoelens en herinneringen zg Volgens Minsky’s theorie worden bij gevoelens en herinneringen zg. mind states ‘aan’- en ‘uit’gezet Veel mind states hebben overlap met elkaar.

De verschillende stadia van groei van het bewustzijn volgens Minsky

Samenvattende beschouwing Het ijshoornmodel van Jos

Het ijshoornmodel van Jos Groei van “de kosmos” Complexiteit Door groeikracht onstaat complexiteit. Groeikracht In religieuze termen: Groeikracht = Wereldgeest Complexiteit = Wereldziel Wereldgeest wordt vaak (universeel) bewustzijn genoemd maar is niet gelijk aan ons bewustzijn. Dat laatste is gerelateerd aan Wereldziel (complexiteit).

Het ijshoornmodel van Jos Nader bekeken Complexiteit bewustzijn levensvormen Groeikracht

Het ijshoornmodel van Jos Ons heelal is trouwens waarschijnlijk niet het enige …! Groeikracht

Einde