Maatschappelijke trends en de gevolgen voor het werken in de zorg Lezing voor het Arbeidsmarktsymposium Stag Rijnstreek Ben Fruytier Radboud Universiteit Hogeschool Utrecht Stag Rijnstreek 20-6-2007

Opzet van de lezing Maatschappelijke trends Filmpje Arbeidsmarktproblemen in de gezondheidszorg Oplossingen voor de arbeidsmarktproblemen Een klein onderzoek Slotbeschouwing Deskundige op het terrein van arbeidsorganisatie, arbeidsmarkt en arbeidsverhoudingen Weinig over de trend veel over de gevolgen: problemen en mogelijke oorzaken Stag Rijnstreek 20-6-2007

Maatschappelijke trends en de gevolgen voor het werken in de zorg Vraagzijde: Toename zorg-”productie” Vergrijzing en vitalisering van de Nederlanders Wijzigingen in de personeelsvraag. Bijvoorbeeld: afname aandeel leerling-verpleegkundigen toename aantal paramedici in de instellingen meer vraag naar kennis Productiviteit gedaald a.g.v autonome ontwikkeling die de veranderende opvattingen over zorg en kwaliteit weerspiegelt Nederlander is e-burger geworden: informatie, ‘ongezonder?’ Nieuwe technologie: nieuwe vraag naar zorg Nieuwe technologie: andere vraag naar zorg Zeer globaal. Feitelijk specificeren per sector binnen de gezondheidszorg: Ziekenhuizen Verplegings- en verzorgingstehuizen Thuiszorg GGZ Maar het gaat om een algemeen beeld. Bron: SCP-notities. Vergrijzing echt niet de enige factor. Eigenschap van maatsch. Welvaart en beschaving: meer zorg Toename kosten van de zorg weinig met inefficientie te maken. Alles met prijsontwikkeling, toename omvang zorg en kwaliteitsverbetering Productiviteit gedaald: meer zorg per patiënt = kwaliteitskenmerk Conclusie: Toename vraag naar zorg zal niet stoppen Stag Rijnstreek 20-6-2007

Maatschappelijke trends en de gevolgen voor het werken in de zorg Aanbodzijde: De Nederlandse werknemer is een e-burger geworden: individualistischer, materieel veeleisender, onafhankelijker; De Nederlandse werknemer heeft behoefte aan sociale cohesie, zinvol werk, veiligheid; De Nederlandse werknemer is wereldburger geworden; De ‘wereld-werknemer’ komt naar Nederland; De Nederlandse werknemer ‘vergrijst, ‘ontgroent’, ‘verkleurt’; De Nederlandse werknemer wordt ondernemender; pluriformer Bronnen: Hay Group Motivaction ‘Van der Heyden: Werkelijkheid van morgen Wijnberg: Boeiuh hoogopgeleide 20-ers: Wij Nederlanders Wereldburger: flexibeler Wereld-werknemer: globalisering van de markt Ondernemender: meer behoefte aan eigen verantwoordelijkheid, zelfstandigheid, zzp-ers (vooral mannen) Positief voor het werken in de gezondheidszorg???? Niet op voorhand. Stelt eisen aan imago zorg, arbeidsvoorwaarden, kwaliteit van de arbeid. Maar dan nog. Is dit niet dweilen met de kraan open. Stag Rijnstreek 20-6-2007

Fragment 1 Nova 5 – 6 - 2007 Stag Rijnstreek 20-6-2007 Laten we eens beginnen met de problemen te bekijken. Wat komt er op ons af. De visie van Westerlaken e.a. Stag Rijnstreek 20-6-2007

Recapitulerend Disbalans tussen vraag naar arbeid en aanbod van arbeid in de gezondheidszorg; Zorgsector Zuid Holland: vooral tekort aan verzorgenden niveau 3 in T.Z. en V.V.T. (landelijke trend) Beleid blijft in gebreke om probleem op te lossen Bewust niet spreken van tekort aan arbeid, ook niet te veel vraag, maar disbalans. Belangrijk voor het zoeken naar oplossingen. Gegevens Zuid Holland: Quickscan september 2006 Kwaliteitsverlies: Is dit een terechte conclusie??????// Gevolg: dreigend kwaliteitsverlies van de zorg: nu en in de toekomst Stag Rijnstreek 20-6-2007

Fragment 2 Nova 5 – 6 - 2007 Stag Rijnstreek 20-6-2007 Op zoek naar oplossingen Stag Rijnstreek 20-6-2007

Kunnen we de voedingsstraat voorkomen Kunnen we de voedingsstraat voorkomen? Opheffen van de disbalans van arbeidsvraag en –aanbod in de zorg Vier soorten oplossingen: Directe werkaanbod bevorderende maatregelen Indirecte werkaanbod bevorderende maatregelen (flankerend beleid) Productiviteitsverhogende maatregelen (beter gebruik van arbeid) Zorgvraag dempende maatregelen Stag Rijnstreek 20-6-2007

Ad 1 Directe werkaanbod bevorderende maatregelen Opplussen deeltijd Herintreding in de zorg bevorderen Ouderen inzetten in de zorg (Yeepie) Migratie van zorgarbeid naar Nederland Migratie van zorgvraag naar het buitenland Aanboren van ‘nieuwe’ arbeidscategorieën (allochtonen, langdurig werklozen) (zebra teams, ‘bosbanen’) Verloop verminderen Ziekteverzuim verlagen Betere roostering arbeidstijden (betere inzetbaarheid) Nog meer vrijwilligers in de zorg Yeepie (Snoey AbvaKabo) Young Elderly Energetic People Into verything) Oekraïners, Polen, Litouwers, Moldaviërs (steeds verder naar het oosten) Gespecialiseerde klinieken in het buitenland, zorgvoorzieningen in het buitenland (AWBZ) Geen Melkert maar bosbanen (klinkt ook veel beter) Verloop verminderen (meestal door indirecte maatregelen in de sfeer van arbeidsvoorwaarden en aantrekkelijke arbeidsplaatsen) (5% minder verloop = 20.000. Kan niets anders tegen op) Ziekteverzuim (idem dito) Roostering: zijn er nog gaatjes te vinden? Stag Rijnstreek 20-6-2007

Ad 2 Indirecte werkaanbod bevorderende maatregelen (flankerend beleid) Meer geld voor arbeidsplaatsen in de zorg (6000) Betere aansluiting onderwijs – arbeid (stageproblematiek) In service opleidingen Betere kinderopvangmogelijkheden Betere arbeidsvoorwaarden Aantrekkelijker arbeidsplaatsen Versoepeling ontslagrecht?? Fiscale belemmeringen wegnemen Ad onderwijs: door bezuinigingen veel opleidingscapaciteit verdwenen. Studenten kunnen zeer moeilijk een arbeidsplaats vinden Ad betere arbeidsvoorwaarden: Wie zal dat betalen? Staatssecretaris niet. Ad betere arbeidsplaatsen: zeer indirect. Imago komt te voet. Vele alternatieven Ad versoepeling ontslagrecht. Biedt dat soelaas in uw sector??? artikel Grapperhaus Ad fiscale belemmeringen: met name voor oudere zzp-ers Dit zijn de meest genoemde maatregelen. Stag Rijnstreek 20-6-2007

Ad 3 Productiviteitsverhogende maatregelen (beter gebruik van arbeid) Lezing Gerard Evers Stag Rijnstreek 20-6-2007

Ad 4 Zorgvraag dempende maatregelen Preventie Kroegsignalering Andere vorm van financiële aansturing: betaling per ziektebeeld bevorderen systeem van rugzakjes Zorg er voor dat mensen voor zichzelf kunnen zorgen Bevorder informele zorg Preventie. Prisonner dilemma. (College van Zorgverzekeraars) Vroegsignalering (non obtrusive manier van gegevens verzamelen en reageren) (elke keer: kroegsignalering) Andere vorm van financiële aansturing (betaling per ziektebeeld, niet per handeling) Zorg om zelf te kunnen zorgen (reduceer afhankelijkheid en onzekerheid. Vermindert beroep op zorg enorm) Bevorder informele zorg: minder afstandelijk, goedkoper Stag Rijnstreek 20-6-2007

Hebben we de oplossing in huis?: Let wel: Het gaat om hele grote aantallen De werkeloosheid daalt opmerkelijk snel Werken in de zorg is niet sexy (care) Endogene krachten achter zorgvraag zeer sterk De grote vraag: Welke maatregelen zijn te prefereren. Bieden deze maatregelen een structurele oplossing of vormen zij een druppel op de gloeiende plaat? Is het dweilen met de kraan open om een andere voor de zorg toepasselijke uitdrukking te gebruiken? Let wel: werkeloosheid daalt opmerkelijk snel. In 1 jaar van 425.000 naar naar 350.000 Spanning op de arbeidsmarkt neemt met de dag toe. Ouderen >50 lijken de enige categorie te zijn die ondanks goede papieren slecht aan de bak komen. Let wel: er zijn al 200.000 nieuwe arbeidsplaatsen geschapen, vooral in de bouw, horeca, automatisering en …. zorg Stag Rijnstreek 20-6-2007

Hebben we de oplossing in huis?: De mening van vier deskundigen Mathijs Almekinders Jacqueline Le Grand Pim van Loon Han Noten Oud-bestuursvoorzitter bij Sensire / Thuiszorg Groningen Oud-lid Raad van Bestuur CWZ Nijmegen. Oud lid Raad van de gezondheidssector Voorzitter LEVV. Lid landelijk bestuur ABVO/Kabo. 1e onderhandelaar in de gezondheidszorg Voorzitter bestuur ActiZ LEVVandelijk Expertisecentrum Verpleging & Verzorging etc. Behandel hen in volgorde van korte termijn, pragmatische naar lange termijn structurele oplossingen Zeer moeilijk samen te vatten. Veel gezegd. Doe toch een poging Stag Rijnstreek 20-6-2007

Jacqueline Le Grand: verbeter de kwaliteit van de zorg en van de zorgarbeid Kwaliteit is het sleutelwoord Geef zorg de uitstraling van kwaliteit technologie goed middel goede secundaire arbeidsvoorwaarden Maak het werk interessanter (niet meer handen maar meer hersens aan het bed) Maak de organisaties professioneler (zorgbreed) Houdt hoogopgeleide verpleegkundige binnen primaire proces Artsen: geef nurse practitioners autonomie en status Hypotheekzusters blijven belangrijk Allochtonen moeilijk inzetbaar in de zorg Arbeidsmigratie zal plaatsvinden Niets op tegen om zorg naar buitenland te verplaatsen Zeer veel te vertellen. Synopsis. Pragmatischer Hypotheekzusters: arbeidsethos vrouwen verandert niet snel (Hooghiemstra) Ad demping zorg: Principe: alleen publieke zorg waar die echt nodig is. Vrije markt voor wijkverpleegkundigen kan goed Persoons gebonden budget is goed systeem

Pim van Loon: zorg voor professioneel werk en een goede boterham Migratie zorg gaat niet gebeuren Biedt carrière-perspectief aan jongeren, allochtonen en herintreders Zorg voor goede arbeidsvoorwaarden en goed werk Wees aardig voor de vele vrijwilligers Verhoog de professionele attitude van vrouwen in de zorg Efficiëntie kan niet veel beter Effectiviteit zorg zou veel beter kunnen (ketenbenadering) Betere roosters is onzin Sturing via cliëntvraag kent grote risico’s Pragmatisch, dicht bij de werkende, niet de grote verhalen Overeenkomst met Le Grand behalve wat betreft versoepeling ontslagrecht Effectiviteit geen pakkie aan van bonden Roosters: werkdruk is erg hoog Sturing via cliëntvraag: grote groep onverzekerden illustreren dit Stag Rijnstreek 20-6-2007

Matthijs Almekinders: demp de zorgvraag Marktwerking bevorderen is contraproductief Terug naar de professiegestuurde zorg van vroeger kan niet Productiviteitsverhoging leidt tot verschraling zorg en onaantrekkelijke banen Oplossing: ga niet aan alle knoppen tegelijk draaien maar concentreer je op demping van de vraag naar zorg Marktwerking: concurrentie, meer kwaliteit, prijzen omlaag. Echter: zorgverzekeraars fuseren, prijzen omhoog of kwaliteit omlaag Markt: zorg is schaars goed, prijzen omhoog, privé-klinieken, elitaire zorg. (schrikbeeld USA) Dat willen wij niet: gereguleerde marktwerking, bureaucratie (Porter) Terug naar vroeger: meer handen aan het bed, professionaliteit, hogere primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden, betere werktijden. Puur op basis van demografische ontwikkeling onbetaalbaar. Je krijgt de mensen ook niet. Demping: zie sheet over demping andere prikkels inbouwen, PGB (rugzakjesmodel) is goed en slim maar goed monitoren Maak het verleidelijk om voor jezelf te zorgen Conclusie: iemand uit de thuiszorg-wereld Stag Rijnstreek 20-6-2007

Han Noten: maak de zorg niet langer geld-gestuurd Han Noten: maak de zorg niet langer geld-gestuurd. Stuur op behoefte van de cliënt. Sturen in de gez.zorg op 3 doelstellingen: -Kwaliteit -Kostenbeheersing -Toegankelijkheid Vroeger moreel gezag arts nu geld bepalend voor de sturing Sturen op basis van geld is fnuikend Alternatief: Vele draaiknoppen: KvdA, beloning, opleiding Maar: draaien pas mogelijk als werkprocessen anders ingericht kunnen worden; Anders inrichten pas mogelijk als vraagsturing verandert Behoefte van de cliënt moet sturingscriterium worden Drie doelstellingen kennen een spanningsveld Sturen op basis van geld creëert allerlei uiterst onproductieve en frustrerende reguleringsmechanismen Behoefte cliënt: Gedifferentieerd aanbod van zorg Zorg krijgt andere functie (meer HORECA) Er komen ketenaanbieders. Migratie van zorg Nieuwe wereld, nieuwe dynamiek, andere arbeidsmarkt Stag Rijnstreek 20-6-2007

Slotbeschouwing Ga door met het formuleren en uitvoeren van directe en indirecte aanbodverhogende maatregelen; Demp waar mogelijk de zorgvraag (effectiviteitvraag) Begin daarvoor met een kritische analyse van de bestaande sturingsmechanismen Koppel kwaliteitsverbetering van zorg en zorgarbeid aan de verbetering van de efficiëntie door een andere inrichting van de zorgprocessen Begin daarvoor met een kritische analyse van bestaande sturingsmechanismen en praktijkervaringen met andere mechanismen Houd de solidariteit in de zorg overeind!! In deVS zijn ze jaloers op ons. Stag Rijnstreek 20-6-2007