Uitdagend begeleiden op het gebied van taal Workshop 9

Bedoeling Praktische vertaling van thema maken Inspireren: kennis en ervaringen delen Tools in handen krijgen om eigen repertoire uit te breiden

Over wie en wat hebben we het? Slimme taalleerder Hoogbegaafde taalleerder Dyslectische taalleerder Wat bieden? Hoe organiseren? N.a.v. Eleonoor van Gerven Begaafde leerlingen (IQ 120-130) Hoogbegaafde leerlingen (IQ 130-145) Zeer hoogbegaafde leerlingen  (IQ 145-152) Exceptioneel hoogbegaafde leerlingen (IQ >152)

Praktijk: compacten en verrijken Verkort de instructie (interactieve / leerkracht gebonden lessen) Compact de reguliere taaltaak Breid uit met verrijking/verdieping (‘rijke’ taken die beroep doen op intellectuele capaciteiten) 3 niveaus binnen HGW / nieuwe taalmethoden

Compacten van de taalles SLO 2009: compacten / indikken van leerstof bij 8 taalmethoden: Taal Actief, Taaljournaal, Taal in Beeld, Zin in Taal, Taalleesland, Taalfontein, Taalverhaal en Taal op maat Docentenhandleiding en routeboekjes: www.slo.nl/compacten Met leerkrachten, taalspecialisten, hoogbegaafdheidsspecialisten en uitgevers - Schrap 50% tot 75% van de oefenstof - Schrap 75% tot 100% van herhaling - Schrap verrijkingsstof die meer van hetzelfde biedt Introductie Wat is compacten en verrijken? Compacten en verrijken zijn begrippen die meestal gebruikt worden in de context van onderwijs voor (hoog)begaafde leerlingen. Leerlingen die (hoog)begaafd zijn, hebben in de regel minder behoefte aan instructie en aan herhalings-en oefenstof en verder zijn ze in staat leerstof in een hoog tempo te verwerken (Bronkhorst en Drent, 2001). De leerstof in methoden zal dus niet altijd passen bij deze leerlingen, er zullen aanpassingen nodig zijn. Die aanpassingen worden wel aangegeven met de term ‘compacting’: het indikken van de reguliere lesstof waarbij de stof beperkt wordt tot de essenties (Janson en Noteboom, 2004). Compacten heeft enerzijds als doel te voorkomen dat leerlingen zich gaan vervelen en gedemotiveerd raken wanneer zij steeds leerstof moeten oefenen en herhalen die ze al beheersen. Anderzijds komt door het indikken tijd vrij die anders gevuld kan worden, namelijk met leerstof die meer een beroep doet op de intellectuele capaciteiten van deze leerlingen. Leerstof die ervoor zorgt dat ze ‘leren te leren’ (Bronkhorst en Drent, 2001), in de vorm van alternatieve, ‘rijke’ taken. We vatten de term ‘verrijken’ op zoals Bonset e.a. (2003) dat doen in navolging van Pluymakers en Span (2001): verrijken is daar uitdrukkelijk iets anders, iets meer dan wat men noemt ‘verdiepen en verbreden’. Deze laatste twee termen duiden op de inhoudelijke component van de verrijkingstaak. Het gaat dan om het vergroten van het kennisarsenaal, en bij het verdiepen bovendien om een manier van verwerken die verder gaat dan het opslaan van feitenkennis. Essentieel voor een verrijkingstaak is dat deze, behalve op dit wat ook mikt op het hoe, oftewel op het uitbreiden van de metacognitie: het kennisgebied dat gaat over hoe mensen kennis verwerven.(2003: 23). Bonset e.a. (2003) onderscheiden voor verrijkingstaken verschillende doelstellingen, op verschillende domeinen: - vakinhoud (je leert bijvoorbeeld iets over taalstructuur of over het effect van taal in reclame); - vak- of disciplinegebonden kennis over methoden en technieken van onderzoek (hoe houd je een interview bijvoorbeeld, of hoe vind je informatie in een naslagwerk); - kennis over meer algemeen toepasbare procedures en strategieën om werk aan te pakken en (bij) te sturen (hoe maak je een bijvoorbeeld een planning of een verslag, een presentatie); - algemene kennis over leerprocessen; - persoonsgebonden kennis van de leerling over zichzelf als lerende (je leert waar je goed en minder goed in bent, wat je leerstijl is, hoe je je werk en leerstrategie af kunt stemmen op de specifieke taak); - kennis over samenwerkprocessen en de eigen rol daarin (je leert bijvoorbeeld dat samen werken en samen denken bijdraagt aan de kwaliteit van het werken en denken). ©SLO 2009 Powerpointpresentatie bij de scholing 'Compacten van de taalles'

Reactieronde op compacten Er wordt teveel geschrapt in de routeboekjes ‘Ze kunnen het maar gehad hebben’

Eleonoor van Gerven Begaafde leerling: ongeveer 40% van de lesstof schrappen, Hoogbegaafde leerling ongeveer 60 %. De respectievelijk genoemde percentages zijn dan tevens de hoeveelheid verrijkingsstof die de leerling in de eigen groep geboden kan krijgen. Voor zeer hoogbegaafde en exceptioneel hoogbegaafde leerlingen zou er weliswaar 60% van de reguliere lesstof geschrapt kunnen worden, maar zou het vervangende aanbod kunnen bestaan uit respectievelijk 40% verrijkingstaken in de eigen groep en 20% verrijkingstaken in een plusgroep of 20% verrijkingstaken in de eigen groep en 40% verrijkingstaken in een plusgroep

Richtlijnen compacten SLO Wat wel aanbieden? introductie van een nieuw thema bied instructie verkort aan (of laat instructie achterwege) ontdek- en onderzoeksactiviteiten verrijkingsstof die wezenlijk moeilijker is (open opdrachten) belangrijke leerstappen in de leerlijn (nieuwe leerstof) betekenisvolle taalactiviteiten (variatie in informatiebronnen) taalactiviteiten die gericht zijn op metacognitieve vaardigheden Compacten van de taalles Welke onderdelen wel aanbieden? De introductie van een nieuw thema, waar in de eerste les meestal het thema in verhaalvorm wordt aangeboden: dit maakt de woordenschat rond het thema actief en biedt aanknopingspunten tot de opdrachten waarin samenwerkend leren en interactief taalonderwijs centraal staan. Een verkorte of soms zelf geen instuctie aan te bieden. Aanbieden van ontdek- en onderzoeksactiviteiten Methodegebonden verrijkingsopdrachten. Deze zijn alleen aan te raden wanneer het gaat om opdrachten met een hogere moeilijkheidsgraad. Belangrijke leerstappen in de leerlijn, zoals nieuwe leerstof worden ook niet overgeslagen. Hierbij wordt vooral rekening gehouden met de leerlijnen spreken/luisteren (praktische oefeningen) en formele taalbeschouwing (komt een begrip voor aan bod, dan doet de (hoog)begaafde leerling mee). Betekenisvolle taalactiviteiten (opdrachten gericht op generalisatie en transfer). Taalactiviteiten gericht op metacognitieve vaardigheden (alle reflectieve activiteiten) ook aangeboden. Het is belangrijk rekening te houden met niet vakinhoudelijke overwegingen zoals organisatorische (een leerling moet niet steeds van zijn werk gehaald worden om weer even mee te doen), pedagogische of onderwijskundige overwegingen: het is goed om de leerlingen mee te laten doen aan activiteiten die samen worden uitgevoerd (SLO, 2009)

Inventariseren Er valt leerstof weg: wat bied je als alternatief en waarom? Waar moet de alternatieve leerstof aan voldoen?

Criteria verdiepingsmateriaal voor taal http://www.slo.nl/primair/publicaties/compacten/taal/ Het biedt interessante en uitdagende opdrachten voor (hoog)begaafde leerlingen Het bevat een goede afwisseling (qua inhoud en werkvormen) Het is constructief van aard Het bevat open problemen Het maakt verschillende oplossingswegen mogelijk Het stimuleert een onderzoekende houding Het lokt interactie uit Het roept reflectie op Verrijken van de taalles Verrijking van de taalles Bij dit onderdeel komt aan de orde dat compacten alleen niet voldoende is. Het is een gedeeltelijke oplossing. De kinderen hebben vervolgens behoefte aan verrijking. Verrijken is meer dan 'verdiepen en verbreden'. Essentieel voor een verrijkingstaak is dat deze behalve op het wat ook mikt op het hoe, oftewel het uitbreiden van de emtacognitie: het kennisgebied dat gaat over hoe mensen kennis verwerven. Het is belangrijk om eisen en daarmee doelen te stellen aan de verrijkingsopdrachten. Voor de leerling met duidelijk zijn dat de aangeboden verrijking niet vrijwillig is, maar dat er iets van hen wordt verwacht. Opdracht 3: Laat de deelnemers eerst nadenken over de criteria waaraan verrijkingmaterialen en opdrachten volgens hen aan moet voldoen. Bespreek vervolgens de criteria op dia 6 voor verrijkingsstof voor taal en laat de deelnemers de verschillen bekijken. Hebben de deelnemers nog aanvullingen? Is het duidelijk wat er met elk van de criteria bedoeld wordt? ©SLO 2009 Powerpointpresentatie bij de scholing 'Compacten van de taalles'

Criterium 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Is het mogelijk om voor te toetsen? • Is het mogelijk dat een kind verschillende keuzes maakt? Bevat het materiaal open vraagstellingen (hoe-, wat- en waaromvragen)? Beschikt het materiaal over een hoge complexiteit? Zijn er opdrachten met een probleemgericht karakter? Zijn er meerdere oplossingsstrategieën mogelijk? Doet het materiaal een beroep op creativiteit? Kan er zelfstandig met het materiaal gewerkt worden? Biedt het materiaal mogelijkheid tot beoordeling? Wordt met dit materiaal een bepaald doel nagestreefd? Eindoordeel: Is het materiaal bruikbaar voor hoogbegaafde kinderen? (het gemiddelde van bovenstaande beoordeling) Voor inzetten van het materiaal is het goed om onderstaande te weten: Ja Nee Is het materiaal incidenteel inzetbaar?   Is het materiaal structureel inzetbaar?

Overzicht van SLO http://www.slo.nl/primair/publicaties/compacten/taal/ Ervaring: In de klas: pen / papier Buiten klas: meer open opdrachten / thematisch, projectmatig werken / webquests

Taalmeesters Deze uitgave maakt deel uit van de zesdelige serie Taalmeesters. Elk deel biedt uitdagende taken voor uitblinkers in taal. Er komen prikkelende opdrachten aan de orde rondom bijvoorbeeld rijm, alliteratie, synoniemen, tegenstellingen, taalgrapjes en taalspelletjes (groep 3 t/m 8).

Plustaak taal (lezen) 10 tot 25 % beste leerlingen Werkboekjes met leuke gevarieerde opdrachten, die juist voor deze kinderen een uitdaging zijn Kan naast iedere methode gebruikt worden Verbreden en verdiepen Elk werkboekje bevat 32 taken (ongeveer half uur aan het werken) Antwoordenboekje

Taaltoppers Beschrijving: 60 taalkaarten voor kinderen die sterk zijn in taal. Elke kaart telt 4 à 5 stimulerende opdrachten op het gebied van woordenschat, puzzels, uitdrukkingen, creatief schrijven en nog veel meer. Taaltoppers laat kinderen die meer aankunnen aan hun trekken komen. Met èchte verrijkingsstof waar zij zelfstandig mee aan de slag kunnen. Taaltoppers is methode-onafhankelijk en extra werk bij elkaar zoeken of kopiëren hoeft niet meer (groep 5-8).

Varia taal, varia spelling In 12 delen van Varia Taal is een duidelijk onderscheid gemaakt tussen de onderdelen woordenschat, uitdrukkingen en grammatica. In de 9 delen van Varia Spelling ligt de nadruk op spelling en niet op andere taalkundige onderwerpen. Door de thematische indeling kan je de leerlingen bepaalde spellingsproblemen laten oefenen.

Slimme taal (groep 3 t/m 8) 1.Kranten en tijdschriften 2.Kinderliteratuur www.slo.nl

Cryptologisch Leert de kinderen stap-voor-stap de geheimen van een cryptische omschrijving ontdekken (versie I en II). Voor bovenbouw Een plezierige uitdaging voor kinderen met enige begaafdheid op taalgebied. Door het vinden van synoniemen, homoniemen, associatief woordgebruik, uitbreiding woordenschat, kortom, door een duidelijke instructie en een breed scala van oefeningen wordt de taalvaardigheid verdiept en uitgebreid. Geschikt voor zowel individueel gebruik als groepswerk en hoekenwerk. Kinderen kunnen er geheel zelfstandig mee werken. Voorzien van correctiesleutel

Schrijfpalet In SCHRIJFPALET beschikt elk leerjaar over dertig gevarieerde schrijfkaarten waarop een opdracht is beschreven. In een tweede pakket zitten 30 zwart-wit kopieerkaarten waarop plaats is om de opdrachten uit te voeren. Tekstsoorten en genres - Informatief- rapporterende teksten: een verslag, een natuurboek… - Informatief- beschouwende teksten :een film -of boekbespreking, een nieuwsbericht… - Regulerend- directieve teksten: een kookboek, een gebruiksaanwijzing… - Regulerend- argumenterende teksten: een reclamefolder, een affiche… - Fictionele teksten: een verhaal, poëzie

Wie schrijft die blijft … Zestig prikkelende, uitdagende stelopdrachten. Het boek prikkelt de fantasie en zet de leerlingen aan om goed na te denken over de vorm en de inhoud van hun teksten. Hoe schrijf je een goed verhaal? Hoe deel je een brief in? Hoe controleer je de spelling? Wie schrijft die blijft biedt de leerlingen tekst en uitleg. Het opzet van dit boek laat alle ruimte voor keuzes. U geeft een groepsopdracht, of de leerlingen kiezen elk zelf een opdracht. Ook groepswerk komt aan bod. Samen een dierenkrant maken of werken aan een project bijvoorbeeld (Ajodakt) http://www.hoogbegaafdvlaanderen.be/06_HB_op_school/materiaal/taal.html

Het grote taalspel alfabet 110 vragenkaartjes met 720 afwisselende vragen in vier categorieën (2-4 spelers / vanaf 9 jaar): alfabet spelling uitdrukkingen taalvaria http://www.scalaleukerleren.nl/taalspel.htm

De organisatie? Voorkom bezigheidstherapie: ze werken alleen / kunnen het zelfstandig Soms: elkaar helpen / krijgen x keer per week uitleg bij coördinator Tip: verhouding 2-3 Tip: stel eisen aan verdiepingswerk / breng structuur aan (verdeel jaar in 3-4 perioden: wat bied je aan?)

Plan instructie / feedback Gesprekken met kinderen voeren: belangrijk i.v.m. reflectie en het ontwikkelen van metacognitieve vaardigheden - instructie / uitleg (“vertel eens, leg eens uit”) - feedback (“hoe kom je aan de oplossing”, “waarom pak je het zo aan”) - zelf nakijken (bij meer dan x fout…): waarderen en/of becijferen Verrijken van de taalles Verrijking van de taalles Zoals gezegd is het van belang dat de leerkracht uitleg, begeleiding en feedback geeft, zowel het product als het proces beoordeelt en deze beoordeling ook rapporteert. De leerling heeft dan ook het gevoel dat het werk dat hij verricht rondom verrijking serieus genomen wordt. Aan de hand van deze dia kunt u bespreken wat de kracht en het belang is van gesprekken binnen verrijking. ©SLO 2009 Powerpointpresentatie bij de scholing 'Compacten van de taalles'

En spelling Geen routeboekje Geen verdiepingsmateriaal Nelline van Hees en Arwin van Veen: ‘Spelling in de bovenlaag van de klas: een handreiking voor leerkrachten’, 2012 Overzicht Taalfontein spelling – Wat wel te bieden? - compacten d.m.v. voortoets - verdiepen met taalverdieping algemeen - verdiepen met open opdrachten met eisen aan de spelling

En dyslexie? Stelling: Het heeft geen zin om voor kinderen met een hoger IQ én dyslexie te werken aan compacten en verrijken bij taal (daar zit juist hun probleem)

Dyslexie en taalslim? Door hoge intelligentie compenseren, verbloemen Gevaar: niet aangesproken op hun capaciteiten / demotivatie Vanaf juni 2012 UU onderzoek (fase 1): ze doen het beter qua spellen en lezen van gem. dyslect

Krachten / stim. factoren ‘Wel deden de hoogbegaafde kinderen met dyslexie het gemiddeld genomen iets beter op de fonologisch bewustzijn en benoemsnelheid taken dan de kinderen met dyslexie. Opmerkelijk genoeg lieten de hoogbegaafde kinderen met dyslexie geen tekort zien op het verbale korte-termijn geheugen, maar juist een sterkte. Daarnaast lieten ze ook sterktes zien op het gebied van verbaal en visueel-ruimtelijk werkgeheugen, grammatica en woordenschat. Op al deze gebieden scoorden de hoogbegaafde kinderen beter dan de kinderen met dyslexie en de controlegroep en benaderden ze de prestaties van de hoogbegaafde kinderen. Deze sterktes wijzen op een groot cognitief voordeel voor hoogbegaafde kinderen ten opzichte van gemiddeld intelligente kinderen met dyslexie’.  ‘… dat docenten en diagnostici alerter moeten zijn bij onderpresteren bij hoogbegaafde kinderen en zich meer bewust moeten worden van de mogelijke oorzaken van onderpresteren.’

Verrijking bij dyslexie Waar is dit kind meer mee geholpen? Kijk je naar hun IQ of naar hun dyslexie? En betreft het lezen en/of spelling? Tip: kindgesprek (wat wil je leren?): bijv. van cryptogrammen oplossen t/m een correcte mail of bericht op Faceboek e.d. 4 februari 2014: http://www.driestar-educatief.nl/k/n3174/news/view/137797/115637/dyslexie-en-hoogbegaafdheid.html

Uitsmijter Welke werkvormen dagen hoogbegaafde leerlingen uit en kunnen in het onderwijs gebruikt worden (scriptie van Gosine Roeland en Jantje Russcher / ‘Uitdagend taalonderwijs voor hoogbegaafde kinderen’ / juni 2013)? Werkvorm 1: Columnist(e) Werkvorm 2: Dagje Docent Werkvorm 3: Figuurlijke taal Werkvorm 4: Hiërogliefen Werkvorm 5: Iets futuristisch Werkvorm 6: Lezzup Werkvorm 7: Moeilijker Werkvorm 8: Rijm je rijk Werkvorm 9: Spel Anders Werkvorm 10: Taalvouten