Het gelijk van Jason C.M.J. Sicking

De veroordeling van Jason Jason wordt door vele interpretatoren gelijk veroordeeld. Deze veroordeling lijkt onafhankelijk van de aanzienlijke verschuivingen in normen en waarden. Een veel voorkomende interpretatie is die van een Jason die in de loop van het stuk alleen antipathie en minachting, en pas op het laatst enig mededogen oproept, tegenover een Medea, wiens reacties lang meevoelbaar zijn, maar voor wie alle begrip verloren gaat wanneer ze haar kinderen wil doden. In een andere interpretatie is Medea begrijpelijk en excuseerbaar, juist door de verachtelijkheid van Jason. Na de feministische golven werd Medea´s wraak veel gezien als extreme, maar indenkbare reactie van een door botte mannelijke superioriteitswaanzin in het nauw gedreven vrouw.

Interpretatie De Medea kan als tragedie alleen effectief zijn geweest als de meeste toeschouwers (Atheners) Jasons denkbeelden grotendeels deelden. De vraag die dit oproept is: Hoe moeten we het stuk lezen om te kunnen begrijpen dat Euripides’ publiek zichzelf in Jason herkende?

Proloog (r. 1-130) Het behoud van haar φιλοι was voor zover het in Medea’s macht lag verzekerd, doordat zij Jason solidair bleef en de huiselijke vrede niet bedreigde. Jason onthoudt Medea de τιμη die haar toekomt, door haar te verlaten voor een huwelijk met de prinses (Glaukè/Creüsa).

Φιλοι en ἐχθροι Voor het begrip van de Medea zijn de volgende zaken van belang: Dat men zijn φιλοι moet helpen en zijn ἐχθροι schaden is het basisbeginsel voor de verhoudingen in de Atheense samenleving. Solons ideaalbeeld was γλυκυς te zijn voor zijn φιλοι, zodat zij hem αἰδως zouden geven, en πικρος voor zijn ἐχθροι, zodat zij hem zouden vrezen. Volgens Xenophon bestaat ἀρεtη zelfs uit het overtreffen van zijn φιλοι in het εὐ ποιειν, en zijn vijanden in het κακως ποιειν. De inhoud van de termen φιλοι en ἐχθροι valt niet samen met die van onze woorden ´dierbaren´ en ´vijanden´. Men wordt iemands ἐχθρος door hem te schaden, wat de ander het recht, of zelfs de plicht, geeft om op dezelfde manier te reageren. Een man zonder φιλοι mist de minimale bescherming die nodig is om te overleven. Te weinig (machtige) φιλοι maken iemand kwetsbaar. In de kring van φιλοι is een hiërarchie: van ouders, naar verwanten, vrienden en weldoeners, medeburgers, mede-Grieken en uiteindelijk βαρβαροι en slaven.

Φιλοι en ἐχθροι 3) Voor en man zijn zijn vrouw en kinderen moeilijk in te passen in deze hiërarchie.

Medea’s houding Medea kent zich door wat zij voor Jason heeft gedaan het recht toe door hem als φιλη te worden behandeld, wat bovendien onder ede is beloofd. Dat hij haar verlaat is dus ἀδικος, waardoor hij haar ἐχθρος wordt. Hieruit zal zij alle consequenties trekken. Bijzonder is dat een gedragsregel die tussen mannen geldt hier wordt toegepast in een conflict tussen man en vrouw. Medea is niet van plan zich te schikken in de rol die Atheense vrouwen werd opgeschreven. Medea heeft, zoals elke vrouw, zich uit de kring van haar eigen φιλοι in de kring van die van haar man begeven. Ze heeft bovendien voor Jason de bescherming van haar vader en broers, die in Athene (waar de Medea werd opgevoerd) de beschermers waren van een vrouw die haar huwelijk verliest, verspeeld. Daarnaast mist ze als niet-Griek elke status in de Griekse wereld. Medea is volledig van Jason afhankelijk. Het enige waarop ze een beroep kan doen (en doet) is de solidariteit van medevrouwen, van wie ze hooguit kan verwachten dat ze haar niet dwarsbomen.

Medea’s houding Medea wordt dus in de steek gelaten door een man op wiens bescherming zij bij uitstek recht heeft. Met haar wraak eist Medea niet alleen een veilige bestaansbasis, maar vooral roem op voor zichzelf. (Xenophon)

Κλεος Xenophons citaat is onmisbaar in het begrip van wat Medea beweegt. Medea weet dat zelfmoord een voor de hand liggende, zelfs wenselijke, uitweg is. Haar wens te sterven is ongeveer het eerste wat ze zegt. Het eerste teken van een afwijkende blik biedt de uitspraak dat een vrouw zich, anders dan een man, niet zonder verlies van κλεος uit een huwelijk los kan maken. (vs. 236) Bij de afweging hoe zij haar vijanden zal doden speelt het risico dat zij bij openlijk geweld gedood zal worden een rol, omdat zij zich zo γελως van haar vijanden op haar nek zou halen. Haar motief om haar kinderen te doden is hetzelfde: alleen zo kan zij zonder door haar vijanden te worden uitgelachen wraak nemen. Ze zal voldoen aan de ἀρετη van Xenophon. (vs. 810) Dit neemt bij het publiek elke twijfel weg: Medea zal compromisloos en zonder pardon handelen. Ze eist voor zichzelf een plaats op in de hiërarchie van φιλοι. Ja, zij zal haar kinderen durven doden, want zo kan ze Jason maximaal schaden.

De Aegeus-scène Aegeus’ gastvrijheid heeft de praktische functie om de weg vrij te maken voor Medea’s wraak. Aegeus is representant van de trotse Atheense traditie van het bieden van asiel aan mensen die onrecht is aangedaan en smekelingen. Aegeus’ optreden is in die zin symbolisch. Aegeus biedt Medea asiel omdat Jason onrechtvaardig is geweest jegens Medea, waardoor Medea onteerd is. Daarmee is het optreden van Aegeus rechtvaardig. Medea laat hem een eed afleggen, omdat Aegeus tegenover zijn mede-Grieken, die voorgaan in de hiërarchie van φιλοι verplicht zou kunnen zijn haar uit te leveren. Zijn belofte is dus essentieel. De lofzang op Athene die volgt roept de vraag op of het geliefde Athene een vrijplaats zou kunnen zijn voor een kindermoordenares. Het is een ethisch dilemma waarin liefde voor Athene betekent dat men de Atheense normen volgt, en die normen leiden tot deze gevolgen.

Een nieuwe kijk op Jason Deze interpretatie van Medea neemt de noodzaak om Jason als een hypocriete egoïst te beschouwen weg. Jason is een geloofwaardige representant van de Atheense samenleving waarin voor Medea geen volwaardige plaats is. Jason is met zijn komst naar Medea niet een schaamteloze lafaard, maar flink op het moment waarop Medea daar geen behoefte aan heeft.

Jasons denkbeelden Volgens Jason had Medea zich moeten schikken in de koninklijke beslissingen. Hij blijft haar φιλος in die mate waarin zij hem dat mogelijk maakt. Als zij erin volhardt zich te verzetten tegen de machtigen kan hij niet helpen. Zijn statusverhoging moet voorrang hebben, zeker omdat die ook haar ten goede komt. Dat dit voorrang heeft boven het belang van een vrouw blijkt uit Jasons afsluiting met de wens dat de mensheid zonder vrouwen moest bestaan. In Jasons ogen is Medea degene die de wereld op zijn kop zet door geluk voor ongeluk aan te zien. (r. 602) Jasons verdediging van de Atheense normen is tragische ironie, omdat hij later zal ervaren wat een toepassing van die normen door Medea inhoudt.

Medea’s sluwheid Medea weet precies wat ze wil en waarom. Ze wordt allerminst gedreven door blinde hartstocht, maar is slim en sluw. Haar fatale verblinding (άμαρτια) ligt in het volgen van Jason. Nu is ze bij machte de consequenties van haar handelen als een man te berekenen. Wie geen fysieke kracht heeft, moet σοφια hebben om over haar ἐχθροι te triomferen.

De kloof tussen Medea en Jason Het feit dat Medea doet alsof ze schikt in Jasons denkbeelden, in de monoloog waarin ze hem om de tuin leidt (vs. 869-975), is een effectieve manier om aan te tonen dat zij deze normen nooit zal aanvaarden. De opluchting waarmee Jason Medea’s ‘bezinning’ prijst markeert de kloof tussen hen beiden.

Medea’s twijfel Als Jason over de kinderen spreekt raakt Medea ontroerd. Haar vastberadenheid hen te doden wordt aangetast. Desondanks neemt Jason Medea’s twijfel weg om te vragen of hij het blijven van de kinderen bij zijn echtgenote wil bepleiten, waarmee ze Jason een instrument in haar wraakplan maakt. Medea’s monoloog die volgt vertelt de twijfel die zij kreeg in haar ontmoeting met Jason: In vs. 1019-1039 spreekt zij alsof haar verzoek aan Jason gemeend was. In vs. 1040-1048 neemt zij zich voor de kinderen mee te nemen in ballingschap. In vs. 1049-1050 besluit ze haar kinderen toch wel te doden. De schande die haar zou treffen als ze Jason niet volledig schaadt, motiveert haar. Vs. 1056-1080 worden buiten beschouwing gelaten, omdat Sicking de authenticiteit van deze verzen betwijfelt. Op het moment van de daad zelf aarzelt Medea niet door de gedachte dat anderen haar voor kunnen zijn en dat haar kinderen, nu zij de koning en prinses heeft gedood, sowieso ten dode opgeschreven zijn.

Jasons positie Jason bevindt zich in de positie van een held die een fatale misrekening (άμαρτια) heeft gemaakt. Hij had de steun van Medea nodig, maar dacht haar te kunnen verstoten zonder daarvoor een prijs te betalen. Hij heeft haar kracht om hem te schaden schromelijk onderschat. Jason hing bij zijn handelen zijn normen aan, dus we konden niets anders van hem verwachten. Medea neemt echter geen genoegen met de haar door Jason toegedachte plaats in de hiërarchie van φιλοι, hetgeen Jason in zijn wereld niet mocht verwachten.

Euripides’ boodschap? Euripides probeert met zijn Medea geenszins een hervorming van de Ahteense normen en waarden te bepleiten, die gebeurtenissen als deze zou voorkomen. (In dat geval had hij geen tragedie maar een tractaat moeten schrijven. Dit is onmiskenbaar een tragedie.) Zijn stuk handelt niet over een ethische opvatting, maar over een onvermijdelijk kenmerk van de menselijke situatie. Euripides oordeelt niet over de handelingen van Medea en Jason.

Conclusie De enorme afstand tussen onze normen en waarden en die van Jason, maakt het voor ons moeilijk om hem niet te veroordelen. De mate waarin we hem beschouwen met de normen en waarden van Euripides’ publiek is bepalend voor de mate waarin we in de Medea de tragedie lezen die Euripides probeerde te schrijven. De machteloze, vernietigde Jason en de ongelukkige, verlaten Medea wekken over het geheel genomen beiden evenveel ἐλεος en φοβος op.