De reis van Gilgamesj Over dood en eschatologische verbeelding

COLLEGE 1

Eschatologische verbeelding Eschatos = ‘het laatste’ of ‘het einde’ Eschatologisch = betrekking hebbend op het einde der dingen (collectief) of op dat wat er plaatsvindt na onze dood (individueel)

SUMER en AKKAD

Veroveringen van Sargon I (± 2300 v. Chr.)

ACHT THEORIEËN OVER MYTHEN 1. naturalistische theorie 2. aetiologische theorie 3. functionalistische theorie (A) 4. functionalistische theorie (B) 5. ritualistische theorie 6. (diepte)psychologische theorie 7. structuralistische theorie 8. ideologische theorie 9.’postmoderne’ theorie

Sumerische KOSMOGONIE An (hemel) ↕ = Enlil (luchtgod) Ki (aarde) ↑ Nammu (Namma) / Hur-sag-an-ki (oeroceaan)

Sumerische kosmogonie Enlil ↕ = Nannar (maangod) Ninlil

Sumerische kosmogonie Nannar ↕ = Utu (zonnegod) Ningal (maangodin)

ENKI

ENUMA ELISJ Apsu ↕ = Lahmu Tiamat ↕ = Ansjar Lahamu ↕ = Anu Kisjar ↓ Ea(Enki) (schepper v/d mens) ↨ = Marduk Damkina

STRIJD TUSSEN TIAMAT EN MARDUK

Metafysica van de kosmogonie eenheid → dualiteit → periodieke vereniging → pluraliteit Concreet: vormloze chaos (Nammu, Tiamat, tohu bowu ♀) → scheiding hemel en aarde → goden, planten, dieren, mensen

Egyptische kosmogonie + Heliopolis + Hermopolis + Memphis + Thebe

Heliopolis Atum-Ra (zonnegod) = Sju (luchtgod) ↕ ↑ Tefnut (godin v/h vocht) = Nut (hemelgodin) Nun (oerwater) ↕ Geb (god v/d aarde)

ATUM-RA

Schepping oerheuvel of ei → Atum (zonnegod) Hermopolis Thoth (Hermes) schept de 8 oergoden: Nu - Nannet Heh - Haunet Kek - Kauket Amon – Amanet Schepping oerheuvel of ei → Atum (zonnegod)

THOTH

Memphis +Ptah schept door middel van het woord en zijn gedachten +Deze kosmogonie is abstract en filosofisch

PTAH

Thebe +Amon-Ra wordt geboren uit een oerei en zet de oermaterie in beweging. +Uit deze oermaterie ontstaan de 9 goden uit de Heliopolitaanse theogonie

AMON-RA

STELLING De oergodin wordt verdrongen omdat de man zijn aandeel in de voortplanting ontdekt.

Dit wordt weerspiegeld in de kosmogonie waar Bijv: Een god de rol van de oergodin overneemt (bijv.de oer-oceaan Nun) Het zelfscheppend vermogen wordt verlegd naar het eerste godenpaar (An-Ki, Atum-Ra, Amon-Ra) De goden scheppend werk verrichten door masturbatie (Atum-Ra), het woord (Ptah) of het offeren van hun lichaam

MANNELIJKE PARTHENOGENESE IN ANDERE MYTHOLOGIEËN Noorse mythologie (Edda): uit Ymir ontstaan hemel en aarde Taoisme: uit Pan Gui ontstaan alle dingen Hesiodus: uit Chaos ontstaan hemel en aarde Apollodorus: Uranus schept de hele kosmos

COLLEGE 2

Inanna daalt af naar de onderwereld (Dumuzi in de onderwereld) Kur-ni-gia = land waaruit niemand terugkeert

INANNA

INANNA

SUMERISCHE ONDERWERELD Schimmig oord waar de geesten (gidim) doelloos rondlopen. Bestaat uit 7 sferen van elkaar gescheiden door poorten. Ethisch neutraal

EGYPTISCH HIERNAMAALS 3 scenario’s: Doden gaan naar de circumpolaire sterren Doden worden een met Osirus Doden worden een met Ra (deze visie krijgt later de overhand)

OSIRUS

KENMERK V/D EGYPTISCHE ESCHATOLOGIE Dynamisch: doden worden opgenomen in een cyclus/cycli: + astraal, + vegetatief, + solair.

RA op zijn zonneschip

REFLECTIES over DE DOOD De dood en onsterfelijkheid / zingeving (Gilgamesj, Eliade) De dood als ongeluk (jagers culturen) De dood en het kwaad (Canetti) Getemde en ongetemde dood (Ariès) De dood en de taal (Lacan) Oer-ervaring van de dood

m. Dumas, waiting for meaning

College 3

Conclusie Het paleolithicum en de 2de fase van het neolithicum vertonen veel overeenkomsten De opvatting van Ariès dat vanaf de dageraad der mensheid tot de late middeleeuwen de dood ‘getemd’ zou zijn is onjuist. De dood is alleen ‘getemd’ geweest tijdens de 1ste fase van het neolithicum

Oog-idolen

Twee vormen van oer-angst +Agorische angst: angst voor de grote leegte of het niets +Claustrofobische angst: angst voor het teveel zonder innerlijke samenhang of betekenis

Agorische angst (G. De chirico, Het raadsel van de tijd)

Bezwering van de oer-angst door naamgeving numen → nomen → nomenclature ↓ theo-/mythologie

Stelling 1 Opvattingen over dood en hiernamaals hebben te maken met antropologische en theologische ideeën, als antwoord op de oer-angst maar ook met visies op: (1) voortplanting, seksualiteit (2) de verhouding der seksen

Stelling 2 Hierbij spelen een allesbepalende rol: ¤ De verwondering over de vrouwelijke auto-creativiteit waarbij dus het aandeel van de man in de voortplanting nog niet werd onderkend (paleolithicum) ¤ De ontdekking van het mannelijke aandeel in de voortplanting (vanaf het neolithicum)

Vruchtbaarheids beeldjes (v.a. 30 000 v. Chr)

Vruchtbaarheids beeldjes

Vruchtbaarheids beeldjes

Vruchtbaarheids beeldjes

Anton heyboer

Steeds groter Mannelijk aandeel voortplanting/ kosmogonie Stervende en herrijzende goden (Dumuzi, Tammuz, Telipinu, Attis, Adonis, Dionysus) Heilig huwelijk (hieros gamos) Mannelijke goden zetten de kosmogonie in werking, alleen of met de hulp van een passieve godin

Van SCHEPPINGSwellust naar esthetica en erotisering

Gevolgen voor de man Onderlinge strijd en rivaliteit om de gunsten van de vrouw Wederrechtelijke toeëigening van de vrouwelijke autocreativiteit (verkrachting) Ressentiment Bezorgdheid om eigen viriliteit

RESSENTIMENT Ressentiment is een reactieve neiging: een emotioneel antwoord op iets dat zich heeft afgespeeld over een langere tijd. De ressentiment-persoon zoekt de oorzaak van zijn onmacht niet in zichzelf maar wijst een schuldige buiten zichzelf aan. Dit uit zich in afgunst en wraakgevoelens

Dumuzi/tammuz

Mythische boom

baal

College 4

Twee soorten seksualiteit paleoseksualiteit: seksualiteit die gebaseerd is op de erkenning van de auto-creativiteit of parthenogenese van de vrouw. neoseksualiteit: seksualiteit die gebaseerd is op de erkenning van het mannelijk aandeel in de voortplanting.

Gevolgen v/d neoseksuele revolutie +Ressentiment +Ambivalentie (tussen dominantie en afhankelijkheid) +Dialectiek van leven en dood wordt dichotomie +Nieuwe eschatologische opvattingen (onderwereld-eschatologie) +De (onder)aarde wordt gediskwalificeerd

Oplossing ambivalentie bij de man: de vrouw wordt getransformeerd tot: moeder/heilige: dit is de aseksuele transformatie van de verering voor de eeuwige vruchtbaarheid van moeder aarde hoer: de seksuele transformatie van moeder aarde. In beide gevallen wordt de seksualiteit gedomesticeerd door de man. In het eerste geval door regulatie binnen het gezin. In het tweede geval door de vrouw te marginaliseren en buiten gezin en gemeenschap te plaatsen. Zo wordt voortbrenging gekoppeld aan de man en de seksualiteit onschadelijk gemaakt.

Genealogie van de verkrachting

Attis/zeus/apollo/ osiris

Omgekeerde boom(arbor inversa)

Twee theogonieën Uranus X Gaea Alalu[1] ↓ ↓ 6 zonen + 6 dochters Anu ↓ ↓ 6 zonen + 6 dochters Anu Cronus X Rhea Kumarbi ↓ ↓ Zeus Tesjub [1] Theogonie volgens de Hurritische en Hittitische mythologie. De Hurrieten en Hittieten waren aan elkaar verwante volkeren die leefden in Noord-Iran, Syrië en boven-Mesopotamië (2000 v. Chr).

Wat opvalt: Er is een voortdurende onderlinge strijd en rivaliteit tussen de goden (zie eerder) De seksuele wreedheid van een mannelijke god (Uranus) tegenover zijn echtgenote Overwonnen goden worden verbannen naar een verschrikkelijke onderwereld Er is sprake van ontmanning (Cronus) en/of parthenogenetische voortbrenging door een mannelijke god (Kumarbi).

verklaring: De houding van de man tegenover zijn net verworven aandeel in de voortplanting is nog ambivalent want hij wordt heen en weer geslingerd tussen onzekerheid en megalomanie. Want: +Aan de ene kant wil hij de plaats van oergodin innemen door imitatie van haar veronderstelde autocreativiteit ( zwangerschap van Kumarbi, Cronus die zijn kinderen weer in zich terugneemt). +Aan de andere kant wordt de locus van de oergodin, de onderwereld, afgeschilderd als een onheilsplek waar de overwonnen goden worden verbannen.

‘DOEL’ van de theogonie: +Imitatie van de oergodin overwinnen en de mannelijke goden een eigen plaats/functie verschaffen in de hemelse wereld. (Vandaar dat de Olympische god Zeus en Tesjub de uiteindelijke hemelse overwinnaars zijn) +Acceptatie van het vrouwelijk aandeel in de voortplanting door regulering en onderwerping zodat de eigenwaarde/suprematie van de goden niet wordt ondermijnd

zelfbewustzijn Met zelfbewustzijn bedoelen we dat alle ervaringen (waarnemingen, herinneringen, gedrag) verbonden kunnen worden met en betrekking hebben op een autonoom, onvervreemdbaar en aan zichzelf gelijk blijvend subject/ ik of zelf Dit zelf wordt beschouwd als de auteur/ voltrekker van al onze ervaringen(ik neem waar, ik herinner mij, ik pak een pen).

Twee vormen van zelfbewustzijn Impliciet/ niet-thetisch bewustzijn Expliciet/ thetisch bewustzijn

Vier bewustzijns theorieën Sartre 1: zelfbewustzijn komt voort uit het impliciete zelfbewustzijn Sartre 2: zelfbewustzijn onstaat door de ‘blik van de ander’ Lacan: zelfbewustzijn ontstaat in de imaginaire en symbolische orde Havelock/Ong: zelfbewustzijn ontstaat door het schrift

Verschillen oraliteit en schrift Oraliteit Schrift -poëtisch/associatief -analytisch/conceptueel -discontinu -continu -conservatief /repetitief -lineair

Gevolgen voor de eschatologische verbeelding verinnerlijking van de religiositeit aan de ethische neutraliteit van de onderwereld komt langzaam een einde als zelfbewust subject kan de mens nu verantwoordelijk gesteld worden voor zijn daden

College 5

Gilgamesj sja naqba imuru = hij die alles gezien heeft

Gilgamesj epos Stellingen: Gilgamesj is de eerste mythologische held en filosoof die lijdt onder de dood/ onderwereld-eschatologie en het eeuwige leven/ bovenwereld-eschatologie zoekt. De bewustwording van een tekort en de spanning tussen verlangen naar oneindige vervulling en menselijke eindigheid vormt het thema van het Gilgamesj-epos.

humbaba

Gigamesj en enkidu verslaan humbaba

Gilgamesj en enkidu verslaan de hemelstier

Symboliek v/d strijd met humbaba Humbaba en het cederwoud staan voor de onderwereld-eschatologie (verg. de zeven kurassen) die eerst bestreden moet worden om plaats te maken voor een bovenwereld-eschatologie.

Na de dood van enkidu wordt gilgamesj een musjten balati = zoeker naar de goddelijke onsterfelijkheid Gilgamesj ontwikkelt grote weerzin tegen: +de onderwereld-eschatologie +een ‘onsterfelijkheid’ in de vorm van roem (vooral in de strijd)→ vergelijk de Homerische helden

De naam gilga-mesj Gilga = oude man Mes = jongeling

Interpretaties V/H epos + Dit verhaal is een Bildungsmythe over het opgroeien v/d mens en daar hoort de acceptatie van zijn sterfelijkheid bij (Vanstipthout). + Dit verhaal vormt een breuk met het mythisch universum. Het is de weerslag van het ongeloofwaardig worden van de onderwereld-eschatologie (Rizzuto). Dit blijkt uit: de opstandigheid van Gilgamesj/ Enkidu tegen de goden de angst/woede van Gilgamesj t.a.v. de dood Gilgamesj’ verlangen naar een eeuwige jeugd/onsterfelijkheid het feit dat Gilgamesj beschreven wordt als een mens van vlees en bloed; hij is geen mythologisch archetype/sjabloon

College 6

Differentiëring van de onderwereld Hades onderverdeeld in: ∂ Elyzeese velden ∂ Tartarus

hades

Eeuwigheid wordt zinnelijk verbeeld Voorstelling van Elysium: ☼ Lieflijk, ongerept, eeuwig groen, er heerst een mild klimaat. ☼ Volgens Pindarus schijnt de zon er ook ‘s nachts.

Mysterie godsdiensten Godsdiensten die alleen voor ingewijden toegankelijk waren en waarbij een stervende en herrijzende god werd vereerd, bijv.: + mysteriën van Dionysus + mysteriën van Eleusis

Mysterie en dialectiek De mythe van een stervende god ging dienen als voertuig voor een geloof in de onsterfelijkheid van de mens (in eerste instantie alleen van de ingewijden). De ingewijden moesten zich vereenzelvigen met de stervende en herrijzende god (= stervende/herrijzende natuur). Op deze manier kon hij deelachtig worden aan de eeuwige dialectiek van leven en dood.

dionysus

Dionysus is een Ambivalente god want: hij is aardegebonden(=chtonisch) (vruchtbaarheid, vegetatie, roes enz.) hij is de mythische belichaming van het persoonlijke/individuele heil (in de Dionysische mysteriegodsdienst)

Dionysus verpersoonlijkt: Een chtonische of aardse vorm van transcendentie [Hij integreert het bovennatuurlijke in de natuur (J. P. Vernant)]

Siva

Siva-kali

Trimurti (Brahmâ,Siva,Vishnu)

Overeenkomsten Siva en dionysus Vernietigende/scheppende goden Chtonische vorm van transcendentie Ithifallische goden Ontdekken mannelijk aandeel in de voortplanting Seksueel ambivalent

Twee vormen van extase Transcendente extase (=astrale transcendentie) Immanente extase (=chtonische transcendentie)

Intra-uterien verlangen

antropodicee Twee manieren om de goede maar lijdende mens of de slechte mens die alle geluk aan zijn zijde heeft te rechtvaardigen: + collectief + individueel

College 7

Twee soorten eschatologische verworteling: hemels aards

orpheus Oiagros X Kalliope ↓ Orpheus

orpheus

Orheus en eurydice

Zagreus → verslonden door Titanen Zagreus en dionysus Zeus X Persephone ↓ Zagreus → verslonden door Titanen Zagreus’ hart + Semele Dionysus

Symbolische duiding de mens bestaat uit twee elementen die elkaar uitsluiten: + sterfelijk lichaam (as v/d Titanen) + onsterfelijke ziel (hart van Zagreus). Opdracht: we zouden allemaal herboren moeten worden als Dionysus

Orphische theo-kosmogonie Phanes ↓ Nacht Gaia X Uranus Titanen Machtsoverdracht: Phanes→Nacht→Uranus(Titanomachie)→Zeus

phanes

Twee eschatolgische scenario’s + een scenario dat nog sterk chtonisch gekleurd is (verwant met wat Dionysus voorstond) + een scenario waarbij de doden kunnen ontsnappen aan de cyclus van leven en dood.

Wederdood en wedergeboorte Stelling: deze gedachte is niets anders dan een rationele herformulering van het intuïtieve idee van de dialectiek van leven en dood. De reïncarnatie-gedachte is daarmee een logische tussenfase in de ontwikkeling van onderwereld- naar bovenwereld-eschatologie.

Eleusische mysteriën

Kenmerken V/D mysteriën initiatie geheimhouding preoccupatie met het menselijk lot na dit leven

Twee soorten mysteriën de grote mysteriën: verering van Demeter en Persephone als koningin van de onderwereld (gevierd in Athene). de kleine mysteriën: viering van de terugkeer van Kore (gevierd in Eleusis).

Drie graden van inwijding in de kleine mysteriën in de telete van de grote mysteriën. in de epopteia van de grote mysteriën.

Telete wordt onderverdeeld in: dromena (zaken die uitgebeeld worden)→ mythe van Kore/Hades/Demeter legomena (zaken die gezegd worden)→ idem deiknymena (zaken die getoond worden)→ heilige objecten i.v.m. Demeter/landbouw

epopteia Hoogtepunt van de mysteriën was de epopteia. (hiervan weten we echter niets) Maar: + Het is mogelijk dat hier het mysterie van de dood en wederopstanding van de natuur/ Kore/ Persephone werd herdacht. + Dit mysterie werd verbonden met de hoop op een persoonlijke onsterfelijkheid.

College 8 + 9

Plato (427-347)

ALLEGORIE V/D GROT

ideeënleer

Hellenisme (323-146) De mens: van zoon politikon (gemeenschapswezen) naar zoon kiononikon (wereldburger/individu) Gevolg: onzekerheid, vervreemding

Hellenistische eschatologie + voornamelijk horizontaal/aards gericht (geen ars moriendi maar ars vivendi) + maar ook: radicalisering verticale eschatologie (gnosis, neoplatonisme)

Hellenistische (‘horizontale’) filosofieën Epicurisme Cynisme Stoïcisme Scepticisme

Gnostische radicaal dualistische kosmos Onbekende God (pleroma) ------------------------ Archonten/eonen ↓ Kosmos

Gnostische radicaal dualistische antropologie Mens bestaat uit: +materiële psyche +goddelijk pneuma

Gespiegelde eschatologieën: Bovenwereld-eschatologie onbekende god (‘naaktheid’) ↑ (‘ontkleding’) kosmos ↓ (ontkleding) onderwereld (naaktheid) Onderwereld-eschatologie

stelling Kenmerken die de onderwereld mythologie aan de vrouw/aarde toeschreef (heiligheid, scheppende activiteit, onkenbaarheid en zelfgenoegzaamheid) zijn precies de eigenschappen die de gnosis aan de onbekende god en het neoplatonisme aan het Ene toeschrijven.

Plotinus (204-266)

emanatie Het Ene ↓ Nous (ideeënwereld) Psyche(wereldziel) Materie

Gnosticisme en nihilisme Het nihilisme is de logische voltooiing van het gnosticisme.

College 10

SURROGAAT-TRANSCENDENTIES Consumptie Kinetische obsessie

Non-lieux of niet plaatsen (Augé)

Postmoderne religiositeit eclecticisme (religie als bricolage), individualisering van het religieus gevoel. (hier lijkt het postmodernisme sterk op het hellenisme) gebrek aan originaliteit en specificiteit. transcendentie immanent geïnterpreteerd (hyperimmanentie (Sloterdijk))

Drie vormen van immanentie Transcendentie wordt ontkend, gewantrouwd of men staat er onverschillig tegenover Transcendentie laat ‘sporen’ achter zonder zichzelf ooit te tonen (Derrida) Transcendentie en immanentie vormen geen tegenstelling meer (zen-boeddhisme)

Bergen en rivieren