De symboliek van een ongeval en de dood in onze maatschappij. Uitgangspunten voor rouwbegeleiding en een ervaringsgerichte aanpak bij slachtoffers en hun betekenisvolle anderen. Transversale analyse doorheen de cultuur en de diverse levensbeschouwingen Erik de Soir www.erikdesoir.be

Doelstellingen Stilstaan bij de diversiteit van verlies en verdriet in onze samenleving Pleiten voor een cultureel juiste aanpak van rouw en rouwarbeid na verlies in functie van cultuur en taalverschillen Analyseren welke de fasen zijn in een proces van rouw en herinnering

Basisbegrippen Inleidende beschouwingen: - De notie van ‘ongeval’ en de symbolische betekenis van een crisis in een leven. - De collectieve en individuele voorstelling of representatie van de dood en de plaats die dood en overlijden krijgen in ons bestaan.

1 – Het ongeval (accident) Definitie: Vanuit het Latijn verwijzend naar een toevallige en ongelukkige gebeurtenis die mensen of materiële goederen schade toebrengt. Een ongeval krijgt een andere betekenis naargelang de levensbeschouwelijke benadering of insteek die gekozen wordt.

Het ongeval in de filosofie Het ongeval verwijst naar het relatieve, de relatie van contingentie in tegenstelling tot de essentie of de substantie. Het ongeval is een verstoring in continuïteit. In de metafysika is het ongeval het tegengestelde van het essentiële: het is wat gewijzigd of uitgewist kan worden zonder dat het « ding » zelf verandert of verdwijnt. Een ongeval is de ruptuur in continuïteit tussen wat er gebeurt en wat er had moeten gebeuren.

Het ongeval in de religie Is een uitdrukking van een afwijking van een weg (pad) dat opgebouwd werd binnen of buiten het geloof. Het is het gevolg van de tussenkomst van een transcendente macht : een boodschap, een verwittiging of een straf.

Het ongeval in de praktijk van het leven Het ongeval kan gezien worden als een waarschijnlijkheid waarin omstandigheden samenkomen die tot de noodlottige gebeurtenis leiden. Samenhangende gebeurtenissen die indien ze onafhankelijjk van elkaar voorkomen, verwachte effecten produceren, maar als ze samenkomen een onverwacht, niet te voorzien, effect produceren.

De gradatie van het ongeval Indien het gaat om een situatie waarbij enkele getroffenen zijn, spreken we over een ongeval. Voorbeeld: een verkeersongeval. Een ongeval is méér dan een incident en minder dan een ramp. We spreken van een ramp op het ogenblik dat het ongeval een grootschalige en collectieve dimensie krijgt waardoor de onmiddellijke behoeften de middelen sterk overstijgen. Voorbeeld: een vliegtuigongeval.

De symboliek van het ongeval Wat ook de analyse of de omvang van het ongeval is, het gebeuren confronteert altijd met de kwetsbaarheid en de kortstondigheid van het leven. Het ongeval draagt in zich een ruptuur mee, een plotse en abrupte overgang naar een andere toestand waarop niemand voorbereid is. De continuïteit van het leven bestaat uit de projectie die een mens van zichzelf en/of zijn dierbare anderen maakt in de toekomst. Door het ongeval wordt de toekomst onverwacht, onvoorspelbaar en gevaarlijk.

De symboliek van het ongeval Het ongeval stelt het onmiddellijke en altijd aanwezige, onvoorziene gevaar op de voorgrond, in een context van afwezigheid van controle. Het ongeval luidt ‘verandering’ in, soms is die permanent transformerend. Het ongeval is in essentie een confrontatie met de dood en de eindigheid van de mens.

De bevraging van de gebeurtenis « ongeval » De (eerste) analyse van het ongeval zorgt vanaf de eerste ogenblikken voor typische bevraging, zoals: Waarom ik? Waarom hij/zij? Waarom nu? Hoe kan dit gebeuren? Deze eerste vragen zijn typisch voor de schokverwerking, ze zijn minder een analyse van het ongeval op zich maar eerder een quasi onmiddellijke zoektocht naar zingeving en begrip van de loop van het leven, dat we ons lineair voorstelden.

De verschillende vormen van zingeving die mogelijk zijn bij een ongeval De betekenis van het ongeval hangt veel af van de capaciteit van de getroffene(n) om met ‘gebrek aan zin’ (nonsens) om te gaan. Namelijk: de combinatie en de samenloop van gekende en ongekende factoren die, bij nader inzicht ook tot een andere uitkomst hadden kunnen leiden (vaak: begin van het piekeren en een aanzet naar schuld). Het voorkomen of niet-voorkomen ervan is kwestie van wat mogelijk is en « toeval ».

Het ongeval door de bril van de monotheïstische religie (Islam, Jodendom, Katholicisme) Religie baseert zich op geloof, uitgedrukt aan de hand van gecodeerde rituelen en zingevende mijlpalen. Religie is de remedie voor diegene die zich, voldaan door het wetenschappelijke « hoe », de vraag stelt naar het enigmatische « waarom ». Het geloof in een God, geeft de geest de mogelijkheid om « zin te geven » aan alle levensgebeurtenissen, de notie toeval wordt geplaatst in een transcendente context die moet ontcijferd worden (veelal door de gezagsdragers binnen de religie).

Het ongeval in de Islam In de Islam zal het ongeval geduid worden als de wil van God – Allah – aan wie je je moet onderwerpen – Allah Akbar. Het woord « islam » betekent in het Arabisch « de onderwerping ». De Moslim moet zich neerleggen bij de wil van God en er in geen geval tegen rebelleren; het niet aanvaarden is geen optie. De wil van God ligt aan de oorsprong van alles, van de regendruppel die uit de lucht valt, tot de schoonheidsvlek op de wang van een vrouw; alles is ‘Zijn Wil’.

Het ongeval in het Jodendom In het Jodendom is de relatie tussen de mens en God gebaseerd op de interpretatie van de teksten en de juiste toepassing ervan. De juiste toepassing van de rituelen uit de Tora bepaalt het leven na de dood et de wijze waarop de ziel zich, ontdaan van het lichaam, zal ontwikkelen. Het ongeval wordt gezien als een sanctie, maar niet noodzakelijk negatief. De relatie tot God is gebaseerd op studie van de teksten, hun betekenis en de reflectie daarop.

Het ongeval in het Katholicisme Het katholicisme baseert zich op de vrijheid van elke mens m.b.t. de keuzes die hij maakt in zijn leven. Schuld en inzicht is vaak de basis van waaruit het gedrag ontstaat. De mens maakt zonden dus is schuldig en moet biechten. Het gevoel van schuld wordt vaak verbonden aan de tragische gebeurtenissen die een mens op zijn levensweg meemaakt (boetedoening).

Het ongeval gezien door de bril van de polytheïsten (hindoeïsme, boeddhisme) De polytheïstische levensvisie of religie geeft niet dezelfde macht aan een transcendente macht, enerzijds omdat er meerdere bronnen van « de gebeurtenissen » zijn, is het dus niet duidelijk wie de oorzaak is, maar anderzijds ook omdat het leven gezien wordt als een eeuwigdurend hindernissen parcours voor de ziel, die eeuwig voortleeft door reïncarnatie. Het ongeval is aldus slechts een gebeurtenis tussen de andere levensgebeurtenissen die « alleen » het verder parcours van de ziel beïnvloedt.

De onverbrekelijke band tussen het ongeval en de dood In elk ongeval zit er geweld, bondigheid en gebrek aan voorbereiding t.a.v. de dood. We spreken van gewelddadige dood als die optreedt n.a.v. een ongeval of geweld. Het tragische aspect van het ongeval komt voort uit de moeilijke relatie die het menselijk wezen (lees: de Westerling) onderhoudt met de tijd (en de dood). Het ongeval is het ogenblik waarop een individu oog in oog komt te staan met de dood: het besef van eindigheid.

De dood als sociaal gebeuren In onze moderne samenleving werd de dood verbannen uit het leven. Voor de monotheïsten is de dood het einde van het lichaam, maar ook het einde van de tijd gedurende dewelke kon « geijverd » worden voor een bestaan in het hiernamaals. De dood is het « eindexamen »…

Voorlopige conclusie Gezien de diversiteit in culturen, moet het ongeval – de ingrijpende gebeurtenis – gezien worden tegen de achtergrond van het betekeniskader en de cultuur. De dood wordt verschillend gezien in elke cultuur, maar blijft tragisch voor de mens...