De olifant in de (behandel) kamer Intergenerationele overdracht in gezinnen: hoe doorbreken we de cirkel? Prof. Dr. Majone Steketee

Intergenerationele overdracht Kindermishandeling Psychiatrische problematiek Verslavingsproblematiek Criminaliteit Armoede Kinderen lopen een groot risico om ook zelf last te krijgen van depressie, angst, een laag zelfbeeld, negatieve gedachten en gedragsproblemen.

psychiatrische problematiek Mensen een psychische aandoening zijn niet alleen patiënt of cliënt maar vaak ook ouder (48% Trimbos). Jaarlijks 864.000 ouders met een psychische stoornis of een verslavingsprobleem. 1,6 miljoen kinderen onder 22 jaar, ruim 100.000 kinderen onder de vier jaar. 2/3 van de kinderen ontwikkelen psychische problemen en hebben 2 tot 3 keer meer professionele hulp nodig 57% tijdelijk en 43% blijvende problematiek (577.000)

Kans op intergenerationele overdracht van de psychische stoornis Cijfers variëren Trimbos noemt 41% tot 77% USA: 2/3 van de kinderen van ouders met psychiatrische klachten Australië: 21-23% van de kinderen Nederland: alleen gegevens van kinderen in de opvang 20%

Wat weten we van intergenerationale overdracht?

Social Learning Theorie

Bandura’s learning theorie Kinderen leren via anderen via observatie, immitatie en modelling. Albert Bandura beschouwt het leren als een interactie tussen de omgeving persoonlijke factoren het gedrag (waaronder ook de cognitieve processen) van de lerende.

Weinig responsieve ouders - Onveilig vermijdend gehecht Hechtingsstoornis Weinig responsieve ouders - Onveilig vermijdend gehecht - Onveilig afwerend gehecht - Gedesorganiseerd gehecht Deze doet zich voor wanneer de hechtingsfiguur tegelijkertijd bron van veiligheid én van angst is; er is dan bij kinderen sprake van zowel toenadering als vermijding naar de ouder (Nicolai: in Dijkstra 2007; Bacon & Richardson, 2001). Onveilig vermijdend gehecht Een kind dat onveilig vermijdend gehecht is, heeft geen vertrouwen in de beschikbaarheid van de opvoeder. Het kind vermijdt contact en reageert nauwelijks als de opvoeder terugkomt na afwezigheid. Het kind blijft dan bijvoorbeeld op zijn speelgoed gericht. Het kind heeft vaak plezierig contact met vreemden. Dit is een valkuil bij de signalering, want het lijkt allemaal wel mee te vallen. Een onveilig vermijdend gehecht kind onderdrukt angst en gedraagt zich quasi zelfstandig. Deze vorm van hechting kan ontstaan als een kind vaak afgewezen of verwaarloosd wordt of veel verschillende opvoeders heeft. Onveilig afwerend gehecht Een kind dat onveilig afwerend gehecht is, is onzeker over de beschikbaarheid van de opvoeder. Het kind zoekt op een ‘zielige’, soms claimende manier contact. Dit kan boos of huilend zijn. Het kind is afwerend en zoekt tegelijk contact. Dat klinkt heel tegenstrijdig, dat is het ook. Een bekend voorbeeld is een baby die achteruit naar zijn ouders toe kruipt. Een onveilig afwerend gehecht kind heeft doorgaans weinig exploratiedrang. Deze vorm van hechting kan ontstaan als het kind aandacht niet op het goede moment krijgt of niet in de juiste mate. Afwerende hechting kan zich ook ontwikkelen als de ouders erg onberekenbaar zijn. Gedesorganiseerd gehecht Een kind dat gedesorganiseerd gehecht is, laat tegenstrijdig gedrag zien: Een kind dat gedesorganiseerd gehecht is, laat tegenstrijdig gedrag zien: chaotisch, angstig, bizar. Voor het kind is de opvoeder een bron van angst, maar tegelijk de beschermer. Het kind gaat op een wisselende manier met afscheid nemen om, het kan dan ineens verstillen of bang worden. Het gedrag is onberekenbaar. Bijvoorbeeld: het kind kruipt naar de opvoeder en dan ineens bedenkt het zich. Deze vorm van hechting kan ontstaan door verwaarlozing, mishandeling, misbruik en/of dreigementen.

Emotionele veiligheid Emotionele reacties op het geweld Bang, verdrietig, boos, onveilig. Verbergen van gevoelens Juist de confrontatie aangaan Adaptievermogen wordt aangetast Steeds sneller een stressreactie Sensitisatiehypothese: Reageren op geringe spanning, gaan steeds heftiger reageren op een conflict De emotionele veiligheidstheorie is een uitbreiding van de hechtingstheorie (Keller, 2011). In deze theorie gaat het vooral om de emotionele reacties van kinderen op het geweld. De veronderstelling is dat kindermishandeling de emotionele veiligheid ondermijnt en stress oplevert, waardoor het adaptievermogen van kinderen wordt aangetast (Cummings & Davies, 2010; Cummings e.a., 2006). Wanneer kinderen herhaaldelijk worden blootgesteld aan partnergeweld treedt er geen gewenning op. Het is tegenovergesteld: er treedt steeds sneller een stressreactie op. Kinderen reageren al op geringe spanning, waardoor ze steeds sneller en heftiger reageren op het conflict. Dit fenomeen wordt wel de sensitisatiehypothese genoemd. De reactie van kinderen op geweld wordt dus niet alleen bepaald door het geweld op het moment zelf, maar ook door het geweld dat kinderen in het verleden hebben meegemaakt. Volgens Davies en zijn collega’s (2002, 2009) is er een verband tussen een grotere gevoeligheid en een verhoogd risico op latere problemen van het kind. Deze kinderen reageren emotioneel en gedragsmatig anders op conflicten dan kinderen die geen geweld hebben meegemaakt.

Emotionele (on)veiligheid kinderen Reactie van het kind tijdens conflicten tussen ouders. OER: Lijkt bang / Lijkt verdrietig. GD: Schreeuwt / slaat, schopt, trapt of gooit dingen OA: Probeert uit onze buurt te blijven / gaat er vandoor OI: Probeert ons af te leiden / ons te troosten

Klachten kinderen van gezinnen die aangemeld zijn bij Veilig Thuis (n=861) Trauma symptom checklist for young children (TSCYC)

Verklaringen voor trauma bij kinderen 37% van PTSS van het kind wordt verklaard door: Emotionele reactiviteit kind Emotionele instabiliteit kind Traumatisering ouder Opvoedingsstress van de ouders

Verklaringen voor trauma bij ouders 46% van trauma bij ouders verklaard door slechts drie factoren: Emotionele instabiliteit ouder (persoonlijkheidskenmerk) Psychisch geweld tussen ouders Huiselijk geweld in de eigen jeugd meegemaakt

Trauma theorie 30% van de kinderen zijn getraumatiseerd als er sprake is van partnergeweld of kindermishandeling Meeste kinderen krijgen geen behandeling geboden Meeste kinderen hebben wel allerlei gedragsproblemen Langdurige blootstelling heeft gevolgen voor het brein van het kind

Gevolgen voor kinderen Zeer veel verschillende klachten Aard, ernst en duur van problematisch gedrag ouders Leeftijd Hechtingsproblemen  emotionele onveiligheid (constante waakzaamheid) Langdurige onveiligheid of chronische stress  traumatische stressklachten. Langdurige traumatische stressklachten  beschadiging van DNA.

Visie op de risicogestuurde aanpak van geweld in gezinnen Vogtländer, L., & Arum, van S. (2016)

Ouders met psychische problemen Maken zich vaak zorgen over hun ouderschap en hun ouderschapskwaliteiten Hebben een gevoel van ontoereikend ouderschap Vaak minder contact met de kinderen Angst voor het overbrengen van hun problemen op de kinderen Door de psychische stoornis zijn ze minder in staat om adequate opvoedingsstrategieën toe te passen

Beschermende factoren: Aanwezigheid positieve ouder-kind interactie Ondersteuning in de ouderrol Ondersteunend netwerk of vertrouwenspersoon Hulp gericht op eigen kracht Positieve kanten ouderschap Ritme en structuur Helpt ouders bij persoonlijke groei De mate waarin ouders met psychische aandoeningen hun ouderrol kunnen vervullen is van invloed op hun herstel (van der Ende, 2016).

Hulp aan ouders met psychiatrische klachten De helft van de ouders heeft behoefte aan laagdrempelige steun in de omgang aan ouders. 80% aangeeft dat hun problematiek schade toebrengt aan de relaties met hun kinderen en dat hulpverleners binnen de GGZ aangeven dat er weinig aandacht is voor de ouderrol van cliënten. Hulpverleners in de psychiatrie zijn niet bekend met het steunen in de ouderrol en grijpen eerder naar ingrijpende maatregelen zoals uithuisplaatsing (van der Ende, 2016). Ouders willen zelf niet over spreken, ze willen niet gekwalificeerd worden als ongeschikte ouders. Vicieuze cirkel in de hulpverlening

Organisatorische knelpunten Het ontbreekt aan laagdrempelige voorzieningen om ouders met psychische problematiek en hun kinderen te ondersteunen (Bonfils e.a., 2014) Weinig effectieve programma’s: KOPP project, Ouder-baby interventies, Piep zei de muis, MeeleefGezin, Contextueel Behandelen Jeugd en Volwassenen Gescheiden systemen ggz en jeugdhulp In de jeugdzorg worden ouders voornamelijk aangesproken als verantwoordelijken voor de kinderen In de ggz als individuele cliënten Gebrek aan signalering

Jongeren zoeken geen professionele hulp Jongeren denken niet in termen van professionele hulp. Nauwelijks de link met hun eigen problemen en problemen thuis of van hun ouders. Geen woorden voor: Ze hebben vaak geen idee waar hun heftige emoties en de spanning die ze voelen vandaan komen. Beseffen dat het niet normaal is, het is niet altijd naar Probleem van de ouders Bij 8 gezinnen politie erbij gehaal. Politie kan lang niet altijd wat doen. Kan soms voor korte termijn dader vastzetten, maar biedt geen oplossing voor langere termijn. Soms voldoende afschrikking. 2 x mentor van school,2 jongeren BJZ, 22 jongeren MW / psycholoog Vaak initiatief van moeder, vanwege concentratieproblemen, gedragsproblemen of lichamelijke klachten. Dubbele houding. Meeste jongeren, zeker in begin niet open voor hulpverlening, willen niet met wildvreemde praten, of elke keer opnieuw verhaal vertellen. Wanneer het klikt met hulpverlener, hebben meeste jongeren wel baat bij hulpverlening: versterken van zelfvertrouwen, leren omgaan met boosheid

Hulp aan kinderen van ouders met psychische stoornis Een goed begrip van de problemen van de ouder(s) Doorbreken patroon van parentificatie Verantwoordelijke ouder(s) Jongeren willen vooral met hun ouders erover praten (ontschuldingen) Erkennen wat er gebeurd is en wat hen angstig en onzeker maakt.

Ondersteuning en hulp voor ouders Kennis over wat kinderen nodig hebben om te herstellen Leren hoe ouders met de kinderen kunnen bespreken wat er is gebeurd Ondersteun ouders in het luisteren naar hun kinderen

Bedankt voor uw aandacht o.i.d. Majone Steketee Msteketee@verwey-jonker.nl Steketee@essb.eur.nl Bedankt voor uw aandacht o.i.d.