Kennis en macht Gerommel in de ondergrond: risico’s in kaart gebracht. 9 Oktober 2013 Het Kasteel in Groningen Goede middag, In de komende 25 minuten zal ik proberen u wat meer inzicht te geven in de manier waarop NAM, overheid en wetenschap omgaan met de risico’s van gaswinning. Gaswinning is alleen mogelijk volgens een goedgekeurd winningsplan. Zo’n winningsplan moet de risico’s voor burger en milieu in kaart brengen. Aan de hand daarvan moet vooraf kunnen worden beoordeeld of de voorgenomen gaswinning verenigbaar is met belangen van milieu, provincie, waterschappen en individuele burgers. De betrouwbaarheid van dergelijke effectvoorspellingen is daarom van essentieel belang. (click) 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Van productie tot daling en beving Bodemdaling Aardbeving Maaiveld gesteente druk gesteente druk gesteente druk gesteente druk gesteente druk Wat gebeurd er nu eigenlijk in die ondergrond? We zien hier maaiveld en reservoir schematisch weergegeven. Het reservoir is begrensd door breuken. Links zal ik de ontwikkeling van bodemdaling, rechts die van een aardbeving, in beeld brengen. Door gaswinning daalt de druk in het reservoir. Net als een fietsband is een reservoir meer samendrukbaar, naarmate hij minder hard is opgepompt. Bij drukdaling in het reservoir zal het gewicht van het bovenliggende gesteente tegelijkertijd voor compactie van het gasreservoir en bodemdaling aan het maaiveld zorgen. (Click1) Mogelijk wordt een deel van de druk, uitgeoefend door het gewicht van het bovenliggende gesteente, opgevangen door meer wrijving langs bestaande breuken. (Click2) Het gasreservoir zal dan minder worden ingedrukt en het aardoppervlak minder dalen dan op grond van de drukdaling in het gasreservoir moest worden verwacht. In dat geval bestaat er wel een verhoogde kans op aardschokken. Zodra de wrijving een kritieke waarde overschrijdt, zal de achterstallige compactie en bodemdaling in een klap worden ingehaald. (Click3) (Click4) Reservoir 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Theorie & praktijk Ameland Typisch voor alle gaswinning Verloop met plaats steiler en dieper dan theoretisch verklaarbaar Verloop in tijd komt langzamer op gang en sterft langzamer weg Informatie belanghebbenden onzekerheden verzwegen ondanks zware consequenties effectiviteit Hand aan de Kraan plaatsgebonden risico’s (Wad) Gemeten Theorie Hoe loopt het nu in de praktijk met die bodemdalingsvoorspellingen? Ameland is illustratief voor bodemdaling door gaswinning in het algemeen. (click1) Eerst kijken we naar de vorm van de bodemdalingskom. (click2). De groene ruitjes zijn de meetpunten, de rode lijn de theoretisch voorspelde komvorm. (click3) De gemeten komvorm is duidelijk steiler en dieper dan de theoretisch voorspelde. Dit fenomeen doet zich overal voor. Toch schrijven NAM, TNO en het Staatstoezicht dat al 15 jaar lang toe aan allerlei van geval tot geval verschillende factoren, maar niet aan een fundamentele modelleringfout. (click4) Dan de ontwikkeling in de tijd. Telkens als de gemeten bodemdaling door de voorspelling heen schiet, wordt de voorspelling aangepast. De systematiek is duidelijk. De bodemdaling komt trager op gang en sterft langzamer weg dan de modellen van NAM en TNO voorspellen. Ook dit fenomeen doet zich overal voor. Al in 1997 was dit onderwerp van gesprek, intern binnen NAM en extern met het Staatstoezicht. (click5) Ondanks de ernstige consequenties voor de effectiviteit van productie met de Hand aan de Kraan en plaatsgebonden risico’s op o.a. het Wad is deze bom onder de betrouwbaarheid van NAM prognoses nooit aan externe belanghebbenden gemeld. (click6) ***************** Een fysieke verklaring, waarom het dalingstempo op enig tijdstip - en niet jaren daarvoor of jaren erna - plotseling zou vertragen is er niet. We moeten constateren dat bodemdaling veel minder sterk en direct reageert op productie dan de theorie aangeeft. NAM zegt in de nieuwste winningsplannen de modellering te hebben aangepast, maar geeft geen details over de manier waarop dat is gedaan of over en de veronderstelde fysica achter dit fenomeen Gemeten Progn1991 Progn1998 Progn2011 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Incestueuze iteratieve voorspelling Voorwaarts Via Inversie Theoretisch model Theoretisch model Theoretisch model Gemeten samendrukbaarheid Gemeten daling Teruggerekende samendrukbaarheid Hoe komt zo’n voorspelling nou eigenlijk tot stand? Met voorspellingen wordt flink geknutseld. Je begint met de keuze van een theoretisch model. Daar zijn er meerdere van, maar je hebt zo je voorkeuren. Het model beschrijft hoeveel bodemdaling er waar en wanneer zal optreden per kubieke meter geproduceerd gas. (click1). In dat model voer je vervolgens gemeten parameterwaardes in. De belangrijkste daarvan zijn de samendrukbaarheid en dikte van het reservoir gesteente (click2) Het resultaat is de voorspelde daling. (click3) De zo voorspelde daling blijkt in de praktijk sterk te verschillen van de gemeten daling. De voorspelde komvorm is te breed en te ondiep en de daling een factor twee te hoog. Gewetensvolle wetenschappers zouden in zo’n geval vragen stellen bij de juistheid van de parameterwaardes en het model ter discussie stellen, maar voor NAM en TNO bleef het gekozen model heilig. Zij sloten daarmee de ogen o.a. voor de mogelijkheid dat het verschil tussen voorspelde en gemeten daling verklaart kon worden door opbouw van wrijving langs bestaande breuken en daarmee samenhangend uitstel van compactie. Zoals we hiervoor hebben gezien. (click4) Om de verschillen tussen gemeten en voorspelde daling op te lossen werd de zaak simpelweg omgedraaid. Niet de verwachte daling wordt uit de parameters afgeleid, maar andersom . De gesteenteparameters worden nu met het gekozen en onjuist bevonden, model teruggerekend uit de tot dan toe gemeten daling. (click5) Vervolgens wordt de bodemdaling tengevolge van geplande productie met deze teruggerekende parameterwaardes uit het model berekend. (click6) Helaas blijkt ook deze voorspelling snel weg te lopen bij later gemeten daling, maar wie dan leeft dan zorgt. (click7) Deze incestueuze iteratieve procedure maakt het mogelijk de prognose telkens vlak voor overschrijding aan te passen en daarmee duurzaam te claimen dat de bodemdaling keurig binnen de prognose blijft. Dat is misleiding en geeft een perverse prikkel om met te rooskleurige voorspellingen vergunningen binnen te halen, die met een eerlijke voorstelling van zaken vooraf zouden zijn gestuit op lange termijn belangen van milieu of andere belanghebbenden. De houdbaarheid van huidige prognoses is hooguit 5 jaar. Dik onvoldoende om schadebeperkende maatregelen op tijd operationeel te kunnen hebben. Een recente herziening van een winningsplan bracht de onbetrouwbaarheid van NAM prognoses wel heel scherp in beeld. Vijf jaar na toetsing van het oorspronkelijke winningsplan werd de winning verdrievoudigd en tegelijkertijd de bodemdaling per kubieke meter geproduceerd gas met een factor tien naar beneden bijgesteld. (click) Voorspelde daling Teruggerekende samendrukbaarheid Voorspelde daling Incestueuze iteratieve voorspelling Gemeten daling Later gemeten daling 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Voorspelde maximale daling Gemeten samendruk-baarheid Voorspelbaar? RTCM Hejmanowski 65 cm Hoe is dat nu gegaan met prognoses van de bodemdaling in Groningen? Op dit plaatje zien we de ontwikkeling van de bodemdalingverwachting voor 2050. (click1) Oorspronkelijk werd op grond van de in het laboratorium gemeten samendrukbaarheid van het reservoirgesteente één meter daling verwacht. (click2) Mogelijk niet toevallig werd deze voorafgaande aan onderhandelingen over een schaderegeling verlaagd tot 30 cm onder verwijzing naar de geringe, tot dan toe gemeten daling. (click3) De inkt van deze buitengewone schaderegeling was nog niet droog of NAM kwam met een nieuwe prognose van 65 cm. Dit keer gebaseerd op het zogenaamde ‘Rate Type Compaction Model’. Dit model geeft een fysische verklaring voor het feit dat bodemdaling trager begint dan op grond van een lineaire relatie tussen druk en reservoircompactie verwacht mocht worden. (click4) In 1990 is dit model door het Massachusetts Institute of Technology, zonder één inhoudelijk argument aan te voeren, levend begraven. (click5) Vanaf dat moment is de in het lab gemeten samendrukbaarheid losgelaten en zijn de prognoses het resultaat van de eerder genoemde iteratieve incestueuze inversie. Zij voorspellen niet meer, maar volgen slechts. Zij dienen nog maar één doel: het publiek rustig en bij de rechter weg houden. (click6) De ontwikkeling volgt een trend. Opmerkelijk is dat deze trend uitkomt op 65 cm. Precies de daling die al in 1984 door het RTCM model en onafhankelijk daarvan in 1995 door Hejmanowski waren voorspeld. Beide modellen zijn door NAM zorgvuldig in de doofpot gehouden. NAM houdt het op dit moment nog op maximaal 47 cm bodemdaling . (click7) Was deze ontwikkeling voorspelbaar? Nou, niet op basis van de fysica, maar wel op grond van doelbewust handelen van NAM en EZ. (click8) **** Opmerkelijke schaderegeling: Het burgerlijk wetboek kent een ongelimiteerde aansprakelijkheid voor veroorzaakte schade. Zulks ter beoordeling van een onafhankelijk rechter. NAM kent de aan winning klevende risico’s als geen ander. Tegen die achtergrond is het opmerkelijk dat provincie en rijk onderhandelden met NAM over een gelimiteerde aansprakelijkheid ter beoordeling van een college, dat alleen unaniem besluiten kan nemen, en waarvan 50% van de leden door NAM benoemde worden. Dat zij NAM de optie gaven zich eenzijdig uit de overeenkomst terug te trekken, als de bodemdaling meer dan 30 cm zou bedragen of het schadebedrag te hoog dreigde op te lopen. Dat zij voor zichzelf niet de optie bedongen om uit de overeenkomst naar de rechter te stappen als de schade groter zou blijken dan voorzien. Berekende samendruk-baarheid Onderhandelingen schaderegeling MIT begraaft RTCM 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Web van misleiding NAM: rationeel, commercieel bedrijf monopoliseert winstkansen, wentelt risico’s af buit kennismonopolie risicofactoren uit informeert om plannen door te zetten, niet t.b.v. eerlijke risicoafweging stopt fouten en onzekerheden in de doofpot frustreert en negeert onderzoek derden en stelt critici kalt verbergt milieugegevens ten onrechte achter bedrijfsvertrouwelijkheid verdeelt en heerst met toezeggingen van financiële steun en nader onderzoek richt toegezegd onderzoek in naar eigen behoefte, niet dat van het publiek Wetenschap: dient de opdrachtgever, niet het algemeen belang volhardt in onjuiste interpretatie geodetische metingen stelt geomechanisch modellen niet ter discussie en verifieert ze niet trekt onjuiste publicaties niet in Overheid: belanghebbende en rechter tegelijk informeert de mijnbouwer over modelfouten, niet het publiek verzet zich actief tegen grotere transparantie trekt nooit vergunning in bij prognoseoverschrijding Hoe is de bevolking geïnformeerd over de risico’s van gaswinning? Mijnbouwondernemingen, overheid en wetenschap zijn door NAM samengesmeed tot een uiterst machtige lobbymachine, die - bekeken van de kant van de bevolking- het stempel ‘Web van misleiding’ dubbel en dwars verdient. De handelwijze is berekenend, commercieel geïnspireerd en verpakt als ‘maatschappelijk verantwoord opereren’. Deze presentatie laat slechts ruimte voor het benoemen van enkele aspecten daarvan. (Click …. en verder direct van het scherm) NAM: rationeel, commercieel bedrijf monopoliseert winstkansen, wentelt risico’s af buit kennismonopolie risicofactoren uit informeert om plannen door te zetten, niet t.b.v. eerlijke risicoafweging stopt fouten en onzekerheden in de doofpot frustreert en negeert onderzoek derden en stelt critici kalt verbergt milieugegevens ten onrechte achter bedrijfsvertrouwelijkheid verdeelt en heerst met toezegging van financiële steun en nader onderzoek richt toegezegd onderzoek in naar eigen behoefte , niet dat van het publiek Wetenschap: dient de opdrachtgever, niet het algemeen belang volhardt in onjuiste interpretatie geodetische metingen stelt geomechanisch modellen niet ter discussie en verifieert ze niet trekt onjuiste publicaties niet in Overheid: belanghebbende en rechter tegelijk informeert de mijnbouwer over modelfouten, niet het publiek verzet zich actief tegen grotere transparantie trekt nooit vergunning in bij prognoseoverschrijding 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Voorspelde maximale magnitude 6 SodM: RTCM MIT Genoeg over bodemdaling. Laten we nu eens kijken hoe is omgegaan met het aardbevingsrisico. Dit plaatje toont de ontwikkeling van de maximaal verwachtte bevingsterkte. (click1) Aanvankelijk ontkende NAM simpelweg dat er een relatie bestond tussen gaswinning en aardbevingen. (click2) In 1990 meldt het Massachusetts Institute of Technology dat bevingen tot 3 op de schaal van Richter wel degelijk mogelijk zijn. NAM verzuimt dit echter te melden in haar statusrapport van 1990. Pas na een multidisciplinaire studie erkent NAM in 1993 de relatie tussen gaswinning en aardbevingen. Ook daarna is er echter geen sprake van voorspelling van de maximale sterkte op grond van geomechanische modellen. Net als bij de bodemdaling volgt ‘het voorspelde maximum’ de gebeurtenissen en zijn zij het resultaat van wensdenken, niet van fysica. (click3) In 2013 doorbreekt het Staatstoezicht de lijdzaamheid van het verleden. Het meldt de waarschijnlijkheid van bevingen tussen 4 en 5 op de schaal van Richter. SodM gebruikte hiervoor het RTCM model, dat 23 jaar eerder, in 1990, door NAM en MIT in de doofpot werd gestopt. De klap van het doorbreken van SodM’s lijdzaamheid was in mijn beleving heviger, dan de klap van 16 augustus 2012 bij Huizinge. (click4) Ook deze ontwikkeling vertoont een duidelijke trend. Deze geeft aan dat tot 2050 rekening moet worden gehouden met schokken tot 6 op de schaal van Richter. (click) NAM: ontkenning 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Wilnis: dijkdoorbraak Mogelijke gevolgen Roermond: 5.8 beving Wilnis: dijkdoorbraak Wat kunnen de gevolgen van dergelijke zware klappen zijn ? Allereerst natuurlijk veel meer van het zelfde: scheuren in bouwwerken. (click1) Maar ook scheuren in dijklichamen zijn mogelijk. Dit plaatje illustreert de gevolgen van de 5,8 beving bij Roermond in 1992. De man in pak verdwijnt tot zijn schouders in een scheur in de dijk. Roermond ligt in een hooggelegen deel van Nederland. In het laaggelegen en veel nattere Groningen kunnen de gevolgen veel dramatischer uitpakken. (click) De voornaamste zorg in Groningen is de kans op liquifaction, het tot pap verworden van de ondergrond. Hierdoor kunnen o.a. dijken zonder waarschuwing bezwijken en polders, onder water komen te staan. Dit plaatje laat de gevolgen zien van een dijkdoorbraak bij Wilnis. Winis is niet veroorzaakt door liquifaction, maar geeft wel een realistisch beeld van mogelijke gevolgen daarvan (click) ***** Bron: KNMI publicatie 211. aardbeving bij Roermond op 13 april 1992 met magnitude 5,8. 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Bevingfrequentie Voorspelbaar? Aantal bevingen vertienvoudigt We kijken tenslotte naar de ontwikkeling van het aantal bevingen in Groningen. In het rapport van SodM staat dit plaatje. Het toont de logaritme van het aantal waargenomen bevingen tegen de tijd. Het patroon van parallelle, rechte lijnen weerspiegelt twee kennelijke wetmatigheden. (Click1) Het tot enig moment geregistreerde aantal bevingen met een kracht van M of zwaarder is tien maal zo groot als het aantal bevingen met een kracht M+1 of zwaarder. (Click2) Het tot enig moment geregistreerde aantal bevingen met een kracht van M of zwaarder is tien maal zo groot als het aantal bevingen 15.5 jaar eerder. Tegen een logaritmische schaal lijkt deze groei van het aantal bevingen niet erg indrukwekkend, (Click3) maar uitgezet tegen de gewone lineaire schaal is de ontwikkeling ronduit alarmerend. Elk jaar groeit het aantal bevingen met 16% van het tot dan toe geregistreerde aantal. Dit verdubbelt zich elke 4.7 jaar en vertienvoudigt zich dus elke 15.5 jaar. (Click4) Op grond van deze kennelijk wetmatigheid kan de eerste klap boven 4 in 2013 en de eerste boven 5 in 2029 worden verwacht. (Click5) Was dat nou voorspelbaar? (Click6) Als we de situatie in 2004 bekijken en ons realiseren dat de registratie voor 1996 incompleet was, (Click7) was ook toen de systematiek van de rechte, parallelle lijnen al helder. (Click8) Een maatschappelijk verantwoord operend bedrijf had dit risico moeten zien en had de bevolking van de risico’s op de hoogte moeten brengen. (Click9) De sterke correlatie tussen het aantal bevingen en tijd is met de huidige fysische modellen niet te verklaren. De correlatie met productie of druk is zwakker en ook deze relaties hebben hun zwakke theoretische kanten. Zo impliceert een relatie met productie in beginsel dat de bevingen stoppen op het moment dat de winning gestaakt wordt. (Click10) Net als bij bodemdaling lijkt de groei van het aantal bevingen trager te beginnen en daarna ook langzamer af te nemen dan op grond van cumulatieve productie of drukontwikkeling zou worden verwacht. Het dichtdraaien van de kraan heeft wel degelijk effect op de snelheid van bodemdaling. Alleen moet je zo’n vijf jaar wachten voordat je enig effect ziet. Dat zou voor het aantal en de kracht van de bevingen ook kunnen gelden. Claims dat bodemdaling op het Wad met de hand aan de kraan effectief beheerst kan worden en dat aantal en zwaarte van de bevingen in Groningen met de hand aan de kraan in het geheel niet beïnvloed kunnen worden, moeten als bewuste misleiding worden gekenschetst. (Click) Aantal bevingen vertienvoudigt met elke neerwaartse Richter stap elke 15.5 jaar Elk jaar 16% meer bevingen, elke 4.7 jaar verdubbeling Eerste  4 in 2013,  5 in 2029 Voorspelbaar en …onverklaarbaar Oorzakelijke relatie? Hand aan de Kraan? 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos

Samenvatting NAM gokt voor rekening van bevolking en milieu Wetenschap dient NAM/EZ, niet het algemeen belang EZ gedoogt, de schatkist profiteert Bodemdaling naar 65, niet 47 cm Bevingfrequentie en sterkte stijgen alarmerend Maximum bevingsterkte is intrinsiek onbetrouwbaar Maar … er zijn mogelijkheden tot verbetering : Verzeker risico’s. Einde project, bij onbetaalbare premie Einde vergunning bij overschrijding prognose Samenvattend: (Click1) NAM gokt voor rekening van bevolking en milieu (Click2) De Wetenschap dient NAM en EZ, niet het algemeen belang (Click3) EZ kiest te snel de kant van de mijnbouwer. De schatkist profiteert daarvan (Click4) De uiteindelijke bodemdaling stevent af op 65 cm, niet de 47 cm, die NAM nu aanhoudt. (Click5) De frequentie en sterkte van bevingen stijgen alarmerend (Click6) Elke maximum bevingsterkte is intrinsiek onbetrouwbaar (Click7) Maar … er zijn mogelijkheden tot verbetering : (Click8) Gedwongen verzekering van de risico’s bij een commercieel bedrijf. Als de risico’s onverzekerbaar blijken of de premie onbetaalbaar zou zijn, bestempelt dit het project als te risicovol en moet dit onherroepelijk ‘einde project’ betekenen. (Click9) Prognoses worden van vanzelf betrouwbaarder als bij overschrijding van de prognose de vergunning onherroepelijk wordt ingetrokken Ik dank U voor Uw aandacht. 19-9-2018 Ir. A.P.E.M. Houtenbos Ir. A.P.E.M. Houtenbos