Instructie voor stembureauleden Uw voorbereiding voor de dag van de stemming Gemeenteraadsverkiezing Referendum: de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017) 21 maart 2018

Introductie Zelfstudie Deze bijeenkomst gaat over: twee verkiezingen: gemeenteraadsverkiezingen en referendum; uw verantwoordelijkheden; de inrichting van het stemlokaal; het toelaten van de kiezers; het stemmen; het omgaan met klachten van kiezers; het tellen van de stemmen; het invullen van het proces-verbaal. Doorloop de volledige instructie op: www.verkiezingentoolkit.nl U legt uit wat het doel van deze bijeenkomst is: dat de stembureauleden inzicht krijgen in de taken en verantwoordelijkheden van het stembureau; dat de stembureauleden kennisnemen van hoe de regels moeten worden toegepast. U maakt duidelijk dat stembureauleden niet zomaar vrijwilligers zijn, maar een officiële functie vervullen. U brengt onder de aandacht dat het belangrijk is dat de instructies gevolgd worden. U wijst stembureauleden erop dat er een e-learning (met de volledige stof) op internet staat, zodat men zich voor de dag van de stemming zelfstandig kan voorbereiden. U geeft aan dat u hierna nog even kort het referendum zult toelichten. 2

Referendum Burgers kunnen verzoeken om een raadgevend referendum te houden over een wet. Inleidend verzoek: 10.000 handtekeningen. Definitief verzoek: 300.000 handtekeningen. Het referendum is raadgevend. Het referendum is niet bindend. Onderwerp referendum 21 maart: de Wet inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv 2017) U kunt uitleggen: Kiesgerechtigde burgers kunnen (sinds 1 juli 2015) verzoeken om een raadgevend referendum te houden over een wet die is aangenomen door de Staten-Generaal en bekrachtigd door de Koning. Vrijwel alle wetten zijn referendabel (enkele uitzonderingen: wetten inzake koningschap en Koninklijk Huis en begrotingswetten). Eerst moeten ten minste 10.000 geldige verzoeken tot het houden van een referendum worden ingediend. Lukt dat, dan is sprake van een inleidend verzoek. Vervolgens moeten ten minste 300.000 ondersteuningsverklaringen worden ingediend. Lukt dat, dan is er sprake van een definitief verzoek, en moet er een referendum worden gehouden. Het referendum is raadgevend, wat betekent dat het wordt gehouden op initiatief van de burgers. Het referendum over de Europese Grondwet in 2005 was een raadplegend referendum, dat werd gehouden op initiatief van de overheid. Er is sprake van een raadgevende uitspraak tot afwijzing als de opkomst ten minste 30% is en de meerderheid van de opgekomen kiezers zich uitspreekt tegen de aan het referendum onderworpen wet. Het referendum is niet bindend, maar bij een raadgevende uitspraak tot afwijzing moet de wetgever de wet wel verplicht heroverwegen. Onderwerp van het referendum op 21 maart a.s. is de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) 3

Wet raadgevend referendum (wwr) Wrr verklaart veel bepalingen uit de Kieswet van overeenkomstige toepassing. De procedure in het stemlokaal is vrijwel gelijk aan die bij verkiezingen. Alleen het stembiljet is anders dan bij verkiezingen. De telling van de stembiljetten verloopt dus ook anders U legt uit: De manier waarop het referendum wordt georganiseerd, is geregeld in de Wet raadgevend referendum (Wrr). De Wrr verklaart veel bepalingen uit de Kieswet van overeenkomstige toepassing. Alleen het stembiljet en het tellen daarvan verlopen anders. 4

Verantwoordelijkheid stembureau Voorzitter is eindverantwoordelijk Voorzitter wijst taken toe. Is de voorzitter er niet, dan neemt ander lid de taken over. Voorzitter kan hulp inroepen: [telnr. contactpersoon] Maximaal 7, minimaal 3 leden. Tijdig aanwezig: vervanging/aflossing/pauzes. Stembureau verantwoordt zich via processen-verbaal. U legt uit waarom er een stembureau is: In goede banen leiden van de stemming en de stemopneming; Erop toezien dat regels worden nageleefd, zodat alle kiezers in heel Nederland op gelijke wijze aan de stemming kunnen deelnemen. Benadruk dat het stembureau in de openbaarheid werkt. Benadruk ook het belang van het proces-verbaal (p-v). Daarin legt het stembureau verantwoording af aan het centraal stembureau. Verderop in de presentatie meer over het p-v. Verder geeft u bij deze sheet toelichting over hoe in uw gemeente de stembureaus worden samengesteld. 5

Dag van de stemming: start werkzaamheden Waar en hoe laat meldt u zich? Controle inrichting stemlokaal Plaatsing tafel, stemhokjes en stembus(sen): Heeft u overzicht? Opstelling en afstand tot hokjes (stemgeheim) Looproute duidelijk? Problemen: neem contact op met gemeente U mag de zitting niet openen voor alles in orde is! Hier vermeldt u eventueel de regeling voor het ophalen van sleutels, het afhalen/brengen van de stembiljetten en het ROS. Wat doet het stembureau als een van de stembureauleden niet komt opdagen? Maak duidelijk wat men in het stemlokaal zal aantreffen en wat men moet doen als de opstelling niet akkoord is. Bespreek de opstelling a.d.h.v. de twee volgende sheets met plaatjes. Voor één stembus kan ook twee stembussen gelezen worden. 6

Inrichting stemlokaal: juist U kunt hier uitleg geven over goede/foute inrichting: Het stembureau en de aanwezige kiezers moeten de toegang van de stemhokjes kunnen zien. De stemhokjes moeten zo staan opgesteld dat wachtende kiezers en het stembureau niet kunnen zien wat iemand stemt. Om dat te kunnen waarborgen, moeten het stembureau en de aanwezige kiezers ten minste twee meter afstand houden van de stemhokjes. De tafel moet zo staan dat de kiezers kunnen zien wat de leden van het stembureau doen. De stembussen moeten binnen handbereik staan van de leden van het stembureau. De looproute moet zodanig zijn dat stembureauleden voldoende overzicht houden, ook als het druk is in het stemlokaal. 7 7

Inrichting stemlokaal: onjuist U kunt hier uitleg geven over verkeerde inrichting: Bij het eerste plaatje heeft het stembureau niet voldoende overzicht als het druk is. Bij het tweede plaatje staat de stembus niet binnen handbereik van het stembureau. Dat is vereist, omdat het stembureau er ingevolge de Kieswet op moet toezien dat de kiezer het stembiljet in de stembus deponeert. 8 8

Zijn alle spullen er? U hebt in ieder geval nodig: De brochure Stembureau-instructie voor de dag van de stemming De Brochure geldige identiteitsdocumenten Een uittreksel van het register van ongeldige stempassen (ROS) Voorbeeld-exemplaren van de stempas, kiezerspas (alleen voor referendum) en schriftelijke volmacht Voldoende stembiljetten Proces(sen)-verbaal De wettelijke voorschriften die op de stemming betrekking hebben. Als er twee verkiezingen plaats vinden moeten er twee processen-verbaal zijn 9

Dag van de stemming: start werkzaamheden Controleer of de stembus(sen) leeg is/zijn en sluit deze af. Vul de relevante onderdelen van het/de proces(sen)-verbaal vast in. Als er twee verkiezingen zijn, zijn er twee stembussen en twee processen-verbaal. Bespreek het p-v met behulp van de volgende sheets. 10

Proces-verbaal (p-v) In het/de proces(sen)-verbaal legt het stembureau verantwoording af over zijn werkzaamheden. Het centraal stembureau gebruikt het/de proces(sen)-verbaal om te beoordelen of de verkiezing correct is verlopen. Bij deze sheet legt u uit wat het belang is van het p-v: verantwoording afleggen over hoe het stembureau de werkzaamheden heeft uitgevoerd. De verantwoording heeft betrekking op: wie hebben deelgenomen (toegelaten en niet toegelaten kiezers); eventuele bezwaren of klachten en hoe het stembureau daarop heeft gereageerd; incidenten die zich eventueel hebben voorgedaan (bijv. volle stembussen, campagnevoeren in stemlokaal, calamiteiten) en wat de reactie van het stembureau hierop was; de telling; U benadrukt het volgende: Het centraal stembureau (in het geval van de gemeenteraadsverkiezingen treedt het hoofdstembureau als zodanig op, in het geval van het referendum de Kiesraad) beslist aan de hand van de p-v’s of de stemming rechtmatig is verlopen. Het p-v is dus heel belangrijk bij het vaststellen van de geldigheid van de verkiezing. Beschouw het invullen van het p-v dus niet als een overbodige administratieve klus! Geef duidelijk aan wat al aan het begin van de dag moet worden ingevuld, wat al door de gemeente is ingevuld enz. 11

Toelating kiezer voor de stemming Stappenplan: zie brochure Stembureau-instructie voor de dag van de stemming Identiteitsdocument & stempas + evt. volmachten Controle Identiteitsdocument Vergelijk gegevens stempas met gegevens Identiteitsdocument Controle echtheid stempas Controle register ongeldige stempassen Overhandigen van het stembiljet Indien er sprake is van meer verkiezingen doorloopt u voor elke verkiezing afzonderlijk de hierna beschreven stappen. De verschillende stappen worden hierna besproken. 12

Identiteitsdocument vermist/gestolen? Kiezer kan zich in stemlokaal identificeren met: proces-verbaal politie over vermissing van Identiteitsdocument en een pasje met naam en foto óf verklaring van gemeente over vermissing van Identiteitsdocument en een pasje met naam en foto Kiezers van wie het identiteitsdocument is gestolen of vermist, mogen een verklaring van vermissing van de gemeente tonen, in combinatie met een pasje met hun naam en foto. 13

Identiteitsdocumenten - Paspoort Geef toelichting op datum geldigheid en de te controleren gegevens: naam (wijs op uitzonderingen, bijv. getrouwde vrouw, lange naam etc.); geboortedatum; geslacht. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te vinden in www.verkiezingentoolkit.nl en is op de dag van de stemming zelf in papieren versie te vinden in het stemlokaal’. Kiezers met een dubbele nationaliteit kunnen zich eventueel ook identificeren met een paspoort, identiteitskaart of rijbewijs uit een EU-land, IJsland, Liechtenstein of Noorwegen, of met een paspoort uit Zwitserland. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te raadplegen in de toolkit. Leg uit dat een kiezer die geen Identiteitsdocument kan tonen, moet worden verteld dat hij later kan terugkomen (dus stempas niet innemen). Net als bij verkiezingen kan met een maximaal 5 jaar verlopen Identiteitsdocument worden gestemd. Met een Identiteitsdocument kan worden gestemd als bij “geldig tot” 22 maart 2013 of een latere datum staat vermeld. Leg eventueel de logica achter de verplichte legitimatie uit (i.v.m. vragen over noodzaak tonen Identiteitsdocument): Voorkomen fraude met gevonden/gestolen stempassen of geronselde volmachten; Gelijke behandeling alle kiezers (voorkomen willekeur). 14 14

Identiteitsdocumenten - Identiteitskaart Geef toelichting op datum geldigheid en de te controleren gegevens: naam (wijs op uitzonderingen, bijv. getrouwde vrouw, lange naam etc.); geboortedatum; geslacht. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te vinden in www.verkiezingentoolkit.nl en is op de dag van de stemming zelf in papieren versie te vinden in het stemlokaal’. Kiezers met een dubbele nationaliteit kunnen zich eventueel ook identificeren met een paspoort, identiteitskaart of rijbewijs uit een EU-land, IJsland, Liechtenstein of Noorwegen, of met een paspoort uit Zwitserland. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te raadplegen in de toolkit. Leg uit dat een kiezer die geen Identiteitsdocument kan tonen, moet worden verteld dat hij later kan terugkomen (dus stempas niet innemen). Net als bij verkiezingen kan met een maximaal 5 jaar verlopen Identiteitsdocument worden gestemd. Met een Identiteitsdocument kan worden gestemd als bij “geldig tot” 22 maart 2013 of een latere datum staat vermeld. Leg eventueel de logica achter de verplichte legitimatie uit (i.v.m. vragen over noodzaak tonen Identiteitsdocument): Voorkomen fraude met gevonden/gestolen stempassen of geronselde volmachten; Gelijke behandeling alle kiezers (voorkomen willekeur). 15 15

Identiteitsdocumenten - Rijbewijs Geef toelichting op datum geldigheid en de te controleren gegevens: naam (wijs op uitzonderingen, bijv. getrouwde vrouw, lange naam etc.); geboortedatum; geslacht. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te vinden in www.verkiezingentoolkit.nl en is op de dag van de stemming zelf in papieren versie te vinden in het stemlokaal’. Kiezers met een dubbele nationaliteit kunnen zich eventueel ook identificeren met een paspoort, identiteitskaart of rijbewijs uit een EU-land, IJsland, Liechtenstein of Noorwegen, of met een paspoort uit Zwitserland. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te raadplegen in de toolkit. Leg uit dat een kiezer die geen Identiteitsdocument kan tonen, moet worden verteld dat hij later kan terugkomen (dus stempas niet innemen). Net als bij verkiezingen kan met een maximaal 5 jaar verlopen Identiteitsdocument worden gestemd. Met een Identiteitsdocument kan worden gestemd als bij “geldig tot” 22 maart 2013 of een latere datum staat vermeld. Leg eventueel de logica achter de verplichte legitimatie uit (i.v.m. vragen over noodzaak tonen Identiteitsdocument): Voorkomen fraude met gevonden/gestolen stempassen of geronselde volmachten; Gelijke behandeling alle kiezers (voorkomen willekeur). 16 16

Identiteitsdocumenten - Verblijfsdocumenten Voor de gemeenteraadsverkiezingen zijn daarnaast ook de volgende Nederlandse verblijfsdocumenten toegestaan: Geef toelichting op datum geldigheid en de te controleren gegevens: naam (wijs op uitzonderingen, bijv. getrouwde vrouw, lange naam etc.); geboortedatum; geslacht. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te vinden in www.verkiezingentoolkit.nl en is op de dag van de stemming zelf in papieren versie te vinden in het stemlokaal’. Kiezers met een dubbele nationaliteit kunnen zich eventueel ook identificeren met een paspoort, identiteitskaart of rijbewijs uit een EU-land, IJsland, Liechtenstein of Noorwegen, of met een paspoort uit Zwitserland. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te raadplegen in de toolkit. Leg uit dat een kiezer die geen Identiteitsdocument kan tonen, moet worden verteld dat hij later kan terugkomen (dus stempas niet innemen). Net als bij verkiezingen kan met een maximaal 5 jaar verlopen Identiteitsdocument worden gestemd. Met een Identiteitsdocument kan worden gestemd als bij “geldig tot” 22 maart 2013 of een latere datum staat vermeld. Leg eventueel de logica achter de verplichte legitimatie uit (i.v.m. vragen over noodzaak tonen Identiteitsdocument): Voorkomen fraude met gevonden/gestolen stempassen of geronselde volmachten; Gelijke behandeling alle kiezers (voorkomen willekeur). 17 17

Identiteitsdocumenten - Verblijfsdocumenten Geef toelichting op datum geldigheid en de te controleren gegevens: naam (wijs op uitzonderingen, bijv. getrouwde vrouw, lange naam etc.); geboortedatum; geslacht. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te vinden in www.verkiezingentoolkit.nl en is op de dag van de stemming zelf in papieren versie te vinden in het stemlokaal’. Kiezers met een dubbele nationaliteit kunnen zich eventueel ook identificeren met een paspoort, identiteitskaart of rijbewijs uit een EU-land, IJsland, Liechtenstein of Noorwegen, of met een paspoort uit Zwitserland. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te raadplegen in de toolkit. Leg uit dat een kiezer die geen Identiteitsdocument kan tonen, moet worden verteld dat hij later kan terugkomen (dus stempas niet innemen). Net als bij verkiezingen kan met een maximaal 5 jaar verlopen Identiteitsdocument worden gestemd. Met een Identiteitsdocument kan worden gestemd als bij “geldig tot” 22 maart 2013 of een latere datum staat vermeld. Leg eventueel de logica achter de verplichte legitimatie uit (i.v.m. vragen over noodzaak tonen Identiteitsdocument): Voorkomen fraude met gevonden/gestolen stempassen of geronselde volmachten; Gelijke behandeling alle kiezers (voorkomen willekeur). 18

19 Geef toelichting op datum geldigheid en de te controleren gegevens: naam (wijs op uitzonderingen, bijv. getrouwde vrouw, lange naam etc.); geboortedatum; geslacht. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te vinden in www.verkiezingentoolkit.nl en is op de dag van de stemming zelf in papieren versie te vinden in het stemlokaal’. Kiezers met een dubbele nationaliteit kunnen zich eventueel ook identificeren met een paspoort, identiteitskaart of rijbewijs uit een EU-land, IJsland, Liechtenstein of Noorwegen, of met een paspoort uit Zwitserland. De Brochure geldige identiteitsdocumenten is te raadplegen in de toolkit. Leg uit dat een kiezer die geen Identiteitsdocument kan tonen, moet worden verteld dat hij later kan terugkomen (dus stempas niet innemen). Net als bij verkiezingen kan met een maximaal 5 jaar verlopen Identiteitsdocument worden gestemd. Met een Identiteitsdocument kan worden gestemd als bij “geldig tot” 22 maart 2013 of een latere datum staat vermeld. Leg eventueel de logica achter de verplichte legitimatie uit (i.v.m. vragen over noodzaak tonen Identiteitsdocument): Voorkomen fraude met gevonden/gestolen stempassen of geronselde volmachten; Gelijke behandeling alle kiezers (voorkomen willekeur). 19 19

De Brochure geldige identiteitsdocumenten staat in de toolkit (www De Brochure geldige identiteitsdocumenten staat in de toolkit (www.verkiezingentoolkit.nl)’ 20

Stempassen gemeenteraadsverkiezing Echtheidskenmerken: hologramfolie; blokpatroon; fluorkleur. 2 3 1 21

Achterkant stempas gemeenteraadsverkiezing Dit is de achterkant van de stempas. Hiermee kan de kiezer met een stempas een andere kiezer in de gemeente een volmacht verlenen. 22 22

Voorkant stempas referendum Echtheidskenmerken: hologramfolie; blokpatroon; fluorkleur. 2 3 1

Achterkant stempas referendum 24

Register ongeldige stempassen (ROS) Stembureau gaat na of het volgnummer van de stempas voorkomt in het uittreksel van het register van ongeldige stempassen (ROS). Zo ja, dan mag de kiezer niet stemmen, en neemt u de stempas in. Het stembureau heeft de beschikking over een uittreksel uit het register van ongeldige stempassen in uw gemeente. 25

Volmachten gemeenteraadsverkiezingen Volmachten: - onderhands - schriftelijk Schriftelijke volmacht voorkant Op deze sheet staan volmachten voor de gemeenteraadsverkiezingen. In de volgende sheets worden ook de afbeeldingen van de volmachten voor het referendum getoond. Kiezerspassen kunnen alleen gebruikt worden voor het referendum. Voor de gemeenteraadsverkiezing kan de kiezer alleen stemmen in de gemeente waar hij ingeschreven staat. Onderhandse volmacht (Stempas achterkant) Schriftelijke volmacht achterkant 26 26

Volmachten en kiezerspassen referendum Volmachten: - onderhands - schriftelijk Kiezerspassen Schriftelijke volmacht voorkant Kiezerspas voorkant Op de volgende sheets worden de volmachten en kiezerspassen in detail besproken. Onderhandse volmacht (Stempas achterkant) Schriftelijke volmacht achterkant Onderhandse volmacht (Kiezerspas achterkant) 27 27

Onderhandse volmacht Maximaal twee volmachten per kiezer en per verkiezing. Uitbrengen van een volmachtstem moet tegelijk met uitbrengen eigen stem. Heeft kiezer geen Identiteitsdocument van de volmachtgever bij zich, waarschuw hem dan dat hij later niet alsnog de volmachtstem kan uitbrengen als hij nu al zijn eigen stem uitbrengt. Volmachtverlening in het stemlokaal is niet toegestaan. Gebeurt dit toch, dan mag de gemachtigde de volmachtstem niet uitbrengen. Maak aparte stapel van volmachten, t.b.v. het invullen van het/de p-v(s). U kunt uitleg geven over het volgende: Een kiezer kan dus maximaal 4 volmachten uitbrengen: 2 voor elke verkiezing. De gemachtigde kan de volmachtstem(men) alleen uitbrengen op het moment dat hij ook zelf zijn stem uitbrengt. Als een kiezer niet alles bij zich heeft om een volmachtstem uit te brengen (bijv. geen kopie van het Identiteitsdocument van de volmachtgever), kán hij nu al zijn eigen stem uitbrengen, maar moet het stembureau hem wel waarschuwen dat hij dan later niet meer alsnog de volmachtstem kan uitbrengen. Afgeven van een volmacht in het stemlokaal is niet toegestaan. Gedachte achter de volmachtverlening is dat een kiezer die niet in persoon aan de stemming kan deelnemen, toch kan stemmen, namelijk bij volmacht. De wetgever heeft geoordeeld dat bij die gedachte niet past dat een kiezer in het stemlokaal alsnog een volmacht verleent. Een kiezer die zich in het stemlokaal bevindt, is immers in staat zelf te stemmen. 28

Onderhandse volmacht 2 1 2 Controleer: Is alles ingevuld? Zijn de handtekeningen verschillend? 2 1 Leg het volgende uit: Controleer handtekeningen a.d.h.v. Identiteitsdocument van de gemachtigde en de kopie van het Identiteitsdocument van de volmachtgever. Zijn alle onderdelen volledig en correct ingevuld? Stembureau mag niet zelf gaan invullen! Wat indien fout ingevuld (bijv. volmachtgever en volmachtnemer omgedraaid)? -> Laat de kiezer dit met pijltjes corrigeren. Wat indien de verkeerde stempas is ingevuld? -> Dat is niet te corrigeren. U geeft de stempas terug, zodat de volmachtgever eventueel alsnog zelf kan stemmen. 2 29 29

Schriftelijk volmachtbewijs Echtheidskenmerken: hologramfolie; blokpatroon; fluorkleur. 2 3 1 30 30

Schriftelijk volmachtbewijs Géén kopie Identiteitsdocument nodig! Identiteit is immers al door de gemeente gecontroleerd. Leg op stapel bij volmachtbewijzen. U kunt hier opmerken dat het schriftelijk volmachtbewijs o.a. geschikt is voor mensen die geen id-document hebben, of van wie het id-document al meer dan vijf jaar is verlopen. Gemachtigden hoeven immers geen kopie van het Identiteitsdocument van de volmachtgever te tonen, want de gemeente heeft de identiteitscheck al gedaan. 31 31

Kiezerspas 2 3 1 Echtheidskenmerken: hologramfolie; blokpatroon; fluorkleur. 2 3 Op de volgende sheet wordt de kiezerspas in detail besproken. 1 32

Kiezerspas Kiezers met een kiezerspas kunnen hun stem uitbrengen in alle stemlokalen in Nederland. Een kiezerspas kan alleen voor het referendum verstrekt worden. Voor de gemeenteraadsverkiezing kan de kiezer alleen in de eigen gemeente stemmen. Bij kiezerspas ook controle identiteitsdocument. Controle ROS niet nodig. Een kiezerspas kan worden omgezet in een onderhandse volmacht. Met een stempas kan een onderhandse volmacht worden gegeven aan iemand met een kiezerspas. Maak van de kiezerspassen een aparte stapel. U kunt nader ingaan op enkele regels over de kiezerspas: Met een kiezerspas kan worden gestemd in heel Nederland. Anders dan bij het schriftelijk volmachtbewijs, moet bij de kiezerspas ook het identiteitsdocument van de kiezer worden gecontroleerd. Een kiezerspas kan ook worden omgezet in een onderhandse volmacht. Als blijkt dat een kiezer die een kiezerspas heeft aangevraagd, op de dag van de stemming toch niet kan stemmen (bijv. wegens ziekte), kan hij een andere kiezer onderhands machtigen om namens hem te stemmen. Met een stempas kan een onderhandse volmacht worden verleend aan een kiezer met een kiezerspas, mits de gemachtigde stemt in de gemeente van de volmachtgever. Alleen dan kan immers worden gecontroleerd of de stempas voorkomt in het register ongeldige stempassen. 33

Stembiljet Kiezer maakt keuze door één wit vakje voor één kandidaat (bij gemeenteraadsverkiezingen) geheel of gedeeltelijk in te kleuren met rood potlood of door één wit vakje bij ‘voor’ of ‘tegen’ (bij referendum) geheel of gedeeltelijk in te kleuren met rood potlood. Een andere kleur gebruiken maakt het stembiljet ongeldig. De kiezer kan ook besluiten geen keuze te maken (blanco). Schrijft hij toch iets op het stembiljet, dan is zijn stem ongeldig. Vergist een kiezer zich, dan kunt u éénmaal een nieuw stembiljet geven. U maakt het teruggegeven biljet onbruikbaar. Eventueel mogen stembureauleden uitleg geven over gebruik van het stembiljet. Dat mag alleen buiten het stemhokje. 34

Stemgeheim Twee of meer kiezers in één stemhokje is niet toegestaan. Uitzondering: kiezers die vanwege hun lichamelijke gesteldheid niet zelfstandig hun stem kunnen uitbrengen, zoals bijvoorbeeld mensen die de ziekte van Parkinson hebben, blind zijn of zodanig slechtziend dat een loep onvoldoende helpt. Het is belangrijk dat mensen die vanwege hun lichamelijke gesteldheid deze hulp nodig hebben die ook krijgen. Kiezers met een verstandelijke beperking mogen geen hulp krijgen in het stemhokje. Ook kinderen mogen niet mee het stemhokje in, tenzij ze zo jong zijn dat van enige beïnvloeding geen sprake is (bijv. moeder met een kind van drie jaar). Het is aan het stembureau om hierin tot verstandige keuzes te komen. Wel mag elke kiezer (met of zonder beperking) buiten het stemhokje uitleg ontvangen over het gebruik van het stembiljet door een stembureaulid of door iemand naar keuze. Alleen kiezers die door hun lichamelijke gesteldheid (bijv. Parkinson of blind- of slechtziendheid) hun stem niet zelfstandig kunnen uitbrengen, mogen worden geholpen. Verstandelijk beperkte kiezers of kiezers die de taal niet goed machtig zijn, mogen géén hulp krijgen in het stemhokje. 35

Selfies, stemfies, omkoping, stemdwang Maken van selfie of stemfie (foto door kiezer van zichzelf, al dan niet inclusief het ingevulde stembiljet) in beginsel geen bezwaar. Bij aanwijzingen dat dit gebeurt in het kader van ronselen, omkoping of stemdwang moet het stembureau optreden! Per geval bekijken hoe te reageren. Wijs de kiezer erop dat het stemgeheim inhoudt dat hij in het geheim kan stemmen, en nooit kan worden gedwongen dit stemgeheim op te geven. Wijs de kiezer erop dat omkoping strafbaar is. Vermoedens van omkoping of stemdwang? Noteer op het proces-verbaal en licht de contactpersoon van de gemeente in. Bij de verkiezingen van 2014 is het maken van selfies/stemfies als nieuw fenomeen opgekomen: een door een kiezer gemaakte foto van zichzelf, al dan niet inclusief het ingevulde stembiljet. In veel gevallen gebeurt dit om betrokkenheid te tonen bij de democratie. Daar is in beginsel geen bezwaar tegen. Er zijn geen aanwijzingen bekend dat er bij voorgaande verkiezingen stemfies werden gemaakt in het kader van het ronselen van stemmen, omkoping of stemdwang. Als het stembureau die aanwijzingen wel heeft, moet het optreden. Bij aanwijzingen voor stemdwang moet de kiezer erop worden gewezen dat hij of zij de stem in het geheim mag uitbrengen, en nooit kan worden gedwongen dit stemgeheim op te geven. Bij aanwijzingen voor omkoping moet de kiezer erop worden gewezen dat dit strafbaar is. Bij aanwijzingen van stemdwang of omkoping moet het stembureau een aantekening maken op het proces-verbaal en de contactpersoon van de gemeente inschakelen. Die kan, in overleg, ook de politie inschakelen. 36

Ordehandhaving Niet toegestaan Wel toegestaan Activiteiten in het stemlokaal die kiezers in hun stemgedrag kunnen beïnvloeden. Stembureauleden met t-shirts, das, badge enz. waaruit hun voorkeur blijkt. Waarnemers, ook van politieke partijen. Kiezers met t-shirts, das, badge enz. waaruit hun voorkeur blijkt. 37

Ordehandhaving Bij calamiteiten of als een ordeverstoring uit de hand loopt, moet de voorzitter de zitting tijdelijk schorsen. Als u hulp nodig heeft, kunt u de contactpersoon van de gemeente bellen. U kunt erop wijzen dat schorsing alleen aan de orde is in uitzonderlijke gevallen (zoals brand of ernstige verstoring van de orde). Wat de stembureauleden bij een schorsing (en bij een heropening na de schorsing) moeten doen, staat in de stembureau-instructie, die te vinden is op: www.verkiezingentoolkit.nl 38

Tellen van de stemmen 39

Het tellen van de stemmen Het is 21.00 uur: Laat de kiezers stemmen. Sluit de stembus. U sluit het stemlokaal niet. Kiezers mogen telling bijwonen. Eventueel mogen zij ook filmen, mits zij daarmee de telling niet verstoren. Kiezers mogen niet helpen met tellen. De voorzitter heeft de leiding, legt het telproces uit en verdeelt de taken. De leden volgen instructies van de voorzitter. 40

Het tellen van de stemmen Er is een film (animatie) over het tellen van de stemmen. Deze film behandelt alleen het tellen voor de gemeenteraadsverkiezing. In de Stembureau-instructie voor de dag van de stemming worden zowel het tellen voor de gemeenteraadsverkiezing als de telling voor het referendum behandeld. Voor beide tellingen is er ook een stappenplan ‘Wat als het niet klopt?’, voor als er telverschillen zijn die niet kunnen worden verklaard. Zie voor film en instructie www.verkiezingentoolkit.nl. U kunt erop wijzen dat het volledige stappenplan voor het tellen te vinden is op www.verkiezingentoolkit.nl. De stappenplannen staan ook in de brochure Stembureau-instructie voor de dag van de stemming. 41

Afronden Stop alles in enveloppen/pakken; Verzegel de enveloppen/pakken; Vul het/de proces(sen)-verbaal in; Vergeet niet het/de proces(sen)- verbaal te ondertekenen; Sluit alles af en breng de spullen naar de gemeente. Licht hier toe hoe het stembureau alles moet achterlaten (bijv. in de verzegelde stembus(sen). 42

Einde Veel succes! Bestudeer thuis de hele instructie! www.verkiezingentoolkit.nl Heeft u nog vragen? Stel ze gerust! Veel succes! 43