BIG BROTHER IN EUROPA (Epo, 2010) Raf Jespers Advocaat PROGRESS Lawyers Network

Big Brother -Europese dimensie -Snelle evolutie laatste decennium -Europese dimensie Big Brother: is het staatsapparaat (en ondernemingen) Botst met privacy (= grondrecht) Advocaat: ‘bevoorrechte’ positie; breed publiek Non-fictie; brandend actueel

Schema I. Samenlloop drie ontwikkelingen die Big Brother gemaakt hebben tot wat hij is: 1. gebruik van nieuwe technologieën en digitale revolutie (technisch mogelijk) 2. autoritaire klimaat na 9/11 (maatschappelijk haalbaar) 3. toegenomen en beslissende invloed (besluitvorming, big firma-beleid, veiligheidsapparaat) van de Europese Unie (EU) (officieel doorgevoerd)

Schema II. ‘In naam van de veiligheid’. Realiteit en securitaire waan. III. Waar leidt dit toe? Controlemaatschappij. Perfectioneren van het staatsapparaat. Bedreiging privacy. IV. Verzet en protest. Charter ‘2020’: politiek en juridisch perspectief

I. 1. nieuwe technologieën Positief en negatief: hangt af van hoe en door wie gebruikt Tijdperk van de technologische en digitale revolutie; Surveillancetechnologie ontwikkelt zich met een adembenemende snelheid Totale controle – door overheid, bedrijven... – wordt technisch mogelijk. Van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat te volgen Smarter planet (IBM)

Camera’s Massaal gebruikt vb Mechelen De Lijn op 750 bussen ‘omdat wij u zo graag zien’ Nieuwe generaties: geluidssensoren, gezichtsherkenning, registratie nummerplaten (rekening rijden), detectie abnormaal gedrag; intelligente software ‘an utter fiasco’ Mike Neville; ‘geen grote doeltreffendheid’ Jan Capelle

Internet: google, facebook, e-mail; web 2.0 ‘als je kan binnenkijken bij Google weet je hoe de wereld denkt’ Frederik Marain ‘alarmerende hoeveelheid gegevens over geloof, gezondheid, sociale kringen, financiën, waar wij uithangen’ Greg Conti Facebook: enorme mogelijkheden, grote gevaren Cia: Tom Hodgkinson; Visible Technologies; In-Q-Tel. Dataretentierichtlijn EU 2206: nooit eerder geziene uitholling recht op privacy (Vander Velpen)

RFID-chips en biometrie Tijdperk biometrie: via menselijke kenmerken identificeren; vingerafdruk, irisscan; gelaat; spraak; dna; hartslag/bloeddruk; hersenactiviteit; patroon toetsaanslagen. RFID Radio Frequentie Identificatie Elektronische biopaspoorten; verplicht zomer 2010 met vingerafdruk en foto Openbaar vervoer; Mobib; weldra standaard Chip-markt; Groei 35% acht jaar; 4 miljard (2008) 20 miljard (2018) DNA; bodyscan Humabio: Orwell Award; controle via hersenscans, bloeddrukmeeting

Genomineerde Orwell Award 2010 Franstalige Liga voor Mensenrechten

Databanken Datamining; inzameling en profilering; technisch eindeloze mogelijkheden; krankzinnig veel ingezameld Colruyt: via klantenkaart, consumptieprofielen van 1 miljoen klanten; Bpost Nationale enquête Politiedatabank (1,6 miljoen); e-Health platform; Europese databanken (SIS, VIS, Eurodac); SIS II ‘personen die onopvallend/gericht gecontroleerd moeten worden’; Prüm (2005 naar 2008); interoperabiliteit; agentschap.

I.2. 9/11 Hammarberg (2008): ‘Persoonsgegevens beter beschermen om te vermijden dat Europa afglijdt naar uitwassen bewakingsstaat’ J.F. Leclercq (2009): ‘Bijna ging op 11 september 2001 de geest van het Europa van de Rechten van de Mens teloor.’ Jo Stevens (2010): ‘Het gaat erom dat deze war on terror al jaren misbruikt wordt, onder het mom van bescherming van de burgers, om de bescherming van hun mensenrechten en rechten van verdediging te slopen’ Maatregelen die in normale tijden niet denkbaar waren

bijzondere methoden in België BOM: meer armslag voor politie en parket; geheim dossier BIM: verregaande methodes voor staatsveiligheid; extremisme; radicaliseringsproces; gevaar beroeps- bronnengeheim ‘er wordt schaamteloos afgetapt’ (De Hert); ook voor banale zaken; 4881 telefoons in 2008 Politiek misbruik in zaak van andersglobalisten (arrest hof luik 3 december 2009) Erosie grondrechten meningsuiting…

I. 3. Beslissende invloed Europese Unie Besluitvorming justitie-politie door uitvoerende macht (Commissie, Raad) Lobby-democratie Diverse besluiten die privacy en andere grondrechten aantasten (twee kaderbesluiten terrorisme, dataretentierichtlijn, PNR-akkoord)

EU-maatregelen Kaderbesluiten 2002 en 2008 tegen terrorisme PNR (Passenger Name Record) akkoord met VS Kaderbesluit dataretentie Swift-akkoord Prüm-verdrag

Artikel 137 strafwet (2003) (a) Europees kaderbesluit Misdrijf dat door zijn aard of context een land of een internationale organisatie ernstig kan schaden En Opzettelijk gepleegd is -met het oogmerk om een bevolking ernstig vrees aan te jagen, of -om de overheid of een internationale organisatie op onrechtmatige wijze te dwingen tot het verrichten of het zich onthouden van een handeling, of -om de politieke, constitutionele, economische of sociale basisstructuren van een land of van een internationale organisatie ernstig te ontwrichten of te vernietigen

Artikel 137 strafwet (b) Allerlei misdrijven van opzettelijk doden, slagen en verwondingen, gijzelneming, grootschalige vernielingen of beschadiging, kapen vliegtuigen, handel en dragen wapens, veroorzaken overstroming van infrastructuur, beschadiging vervoer (mensenlevens in gevaar), kapen transportmiddelen, verstoren of onderbreken toevoer water… dreiging ermee

EU: veiligheidsarchitectuur Europol, Eurojust, Frontex Cepol (Europese politie academie), Eurogendfor Cosi, Sitcen Ipo (International Permanent Observatory on Security Measures during Major Events) Agentschap SIS, VIS, Eurodac Europese toezichthouder gegevensbescherming FRA (Fundamental Rights Agentschap) Volwaardig apparaat

Arming big brother (a) Veiligheids-industrieel complex; dual use Group of Personalities (GoP), Esrab, Esrif Wapenbedrijven en technologiebedrijven KP 7: 1,35 miljard euro; 46 projecten, 17 o.l.v. defensiesector; Esrif: 660 consultants (69% bedrijfswereld; 9 ngo’s) Privatisering veiligheidsonderzoek en veiligheidsbeleid; Industriële lobby bepaalt beleid

Stockholmprogramma (a) Digitale tsunami onder controle brengen; informatiestroom managen (intelligente machines, interoperabliteit, availability) Streng migratiebeleid Terrorisme verder aanpakken; deradicalisering Operationele samenwerking in EU (Cosi) Interne en externe veiligheid: één zaak De VS te vriend houden Heerlijke nieuwe wereld?

II. ‘In naam van uw veiligheid’

a. scheefgetrokken prioriteiten? Staat moet burgers tegen terreur en misdaad beschermen Stijging mondiale uitgaven binnenlandse veiligheid sinds 2001 met 70 miljard dollar; 146,6 miljard dollar in 2009; 200.000 mensen in VS; 420 terreurslachtoffers per jaar Lomborg en Todd ‘veel verloren geld’

Achterliggende evoluties? besparingen op personeel big business chipindustrie (4 miljard naar 20 miljard op tien jaar); cameramarkt: + 45% jaarlijks; EU-budget veiligheidsonderzoek: 1,35 miljard; biometriemarkt 2012 wereldomzet 7 miljard euro; uitgaven veiligheidssoftware in 2008 +18,6% naar 13,5 miljard dollar; mondiale uitgaven binnenlandse veiligheid van 70 miljard dollar in 2001 naar 146,6 miljard dollar in 2009; 200.000 mensen in VS-ministerie. controle bevolking (groepen); toezicht op sociale en politieke bewegingen; vrees verzet tegen afwentelen crisis op de burgers (Griekenland…)

IV. Charter ‘2020’ Politiek perspectief van verzet tegen de nefaste ontwikkelingen ‘controlestaat’; op europees niveau; er beweegt veel, maar nog onvoldoende Op 3 niveau’s verandering afdwingen: 1. mensenrechten koesteren, verdedigen, uitbreiden 2. democratische institutionele maatregelen 3. concrete maatregelen Er is verzet en protest (Duitsland…), weinig op politieke agenda

Big Brother op de werkvloer 1. Nieuwe technologieën; belangrijk voor de werknemers 2. Wettelijke regels 3. Cameratoezicht (cao 68) 4. Internet, e-mail, sociale netwerken (cao 81) 5. Track and trace 6. Verlaten werk; alochol- en drugcontrole

1. Nieuwe technologie EN CONTOLE op de werkvloer ‘Is je baas een snuffelaar?’ (p. 84-92) Onderdeel in de algemene nieuwe evolutie naar controlemaatschappij; hoe ver kan dit gaan (Ford)? Nieuwe dimensie en invasie controle; cv-scanning via facebook; hersenscans; dna-test…; booming business Bedrijven houden WN’s steeds meer in de gaten; niet alleen technologisch (Electrabel, acties maart 2011; Dury…) Botsing privacy wn >< controle wg

Nieuwe technologie EN CONTOLE op de werkvloer Privacy van groot belang voor vakbeweging: -goede arbeidsverhoudingen -welzijn op het werk: tegen stress -vrije meningsuiting; organisatievrijheid; persvrijheid Privacy is onderdeel van beweging voor een betere samenleving: werk, loon, SZ, milieu, vrede, internationale solidariteit, fundamentele rechten

2. Wettelijke regeling EHRM: Privacy stopt niet aan de bedrijfspoort (art. 12 grondwet, art. 8 EVRM, arrest Niemietz EHRM 1992) Artikel 8 EVRM; wet bescherming persoonlijke levenssfeer 1992; Strafwet: artikel 314 bis cao-wet 1968: strafsancties

Artikel 8 EVRM: privacy 1. Eenieder heeft recht op eerbiediging van zijn privé leven, zijn gezinsleven, zijn huis en zijn briefwisseling. 2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan met betrekking tot de uitoefening van dit recht dan voor zover bij wet is voorzien en in een democratische samenleving nodig is in het belang van ‘s lands veiligheid, de openbare veiligheid, of het economisch welzijn van het land, de bescherming van de openbare orde en het voorkomen van strafbare feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden, of voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen.

Wet bescherming persoonlijke levenssfeer 1992 Privé; basiswet Art 2: bij verwerking persoonsgegevens recht op bescherming fundamentele rechten, persoonlijke levenssfeer Art 3: elke geautomatiseerde verwerking; + alles wat in bestand is opgenomen Art 4: algemene voorwaarden verwerking: -eerlijk, rechtmatig -bepaald, omschreven, gerechtvaardigd doel -toereikend, terzake, niet overmatig -nauwkeurig

Wet 1992 Art 5: gevallen verwerking -ondubbelzinnige toestemming -noodzakelijk uitvoeren overeenkomst -verplichting wet, decreet… -vrijwaring vitaal belang -noodzaak openbaar belang -gerechtvaardigd belang mits belang of fundamentele rechten betrokkene niet zwaarder doorweegt

Wet 1992 Art 6: verbod raciale, etnische, politieke, godsdienstige, levensbeschouwelijke opvattingen; lidmaatschap vakbond Art 7: verbod gezondheid Art 9-12: recht op informatie, correctie, verwijdering Art 17: voorafgaande aangifte privacycommissie en openbaarheid verwerking

Toepassingen Camera’s Internet Track and trace Controle verlaten werk Biometrie (bv vingerafdruk vervangt prikklok) Drugs- alcoholcontrole Databanken Privé-detectives Screening en medische onderzoeken bij aanwerving Internationale overdracht persoonsgegevens (bv loonbereking…)

Toepassingen: cao’s Invoering nieuwe technologieën op het werk (cao 39) 1983; verplichte informatie en overleg Camerabewaking op het werk (cao 68) 1998 Controle op elektronische onlinecommunicatiegegevens (cao 81) 2002 Controle bij verlaten werk (cao 89) 2007 Telewerk (cao 85 bis) 2005 Preventie alcohol en drugs (cao 100) Medische onderzoeken (wet 28.1.2003) Track and trace (wet 1992)

3. Cameratoezicht cao 68 Gevoelig: firma Stas Waregem 32 camera’s; Lidl Wildgroei: Base Intermarché Villers-le-Bouillet, 60-tal, toezicht op wn’ers

Cameratoezicht cao 68 Legaliteit: document bv arb reglement Finaliteit: -Veiligheid en gezondheid (bewaking gevaarlijk product) -Bescherming goederen onderneming -Controle op productieproces (machines, wn’s) -Controle op arbeid werknemer (meting arbeid voor bepalen loon). Permanent viseren wn niet toegelaten

Cameratoezicht cao 68 Proportionaliteit en subsidiariteit: verenigbaar met doeleinde, terzake dienend, niet overmatig; in gebouw, rond gebouw; minimale impact op privacy Procedure: informatie en consultatie; transparantiebeginsel Geen verhindering (veto) door vakbond Niet in kleedkamer, toilet; geen geheime

Cameratoezicht cao 68 Camerawet: op voor publiek toegankeolijke plaats (bv winkel) Rechtspraak: -vraag: kunnen onregelmatig bekomen camerabeelden dienen als bewijs? RS is verdeeld -Cassatie 2.3.2005: onwettig bekomen beelden gelden als bewijs (Chocolatier Manon-arrest) -Arbeidshof Brussel 15.6.2006: nietigheid van bewijs verkregen met miskenning cao 68 -Beelden toch gebruikt voor andere doeleinden (cassatie korpschef gent; kassierster bakkerij)

4. Internetgebruik cao 81 Internet, e-mails, sociale netwerk sites Toegang: werkgever bepaalt dit vrij (2010: 43% Facebook, 39% twitter geblokkeerd) Gevoelig: Securitas, Carrefour, Virgin, bedrijf X, juf Toverpotlood; Gaat zeer ver; kritiek op werkgever via Facebook Strafbaar; Duits wetsvoorstel Facebook Groeiende markt employee monitoring; snelst groeiende niche: traceren beeldscherm werknemers: + 50% per jaar

Internetgebruik cao 81 Finaliteit: -voorkomen ongeoorloofde of lasterlijke feiten, of feiten strijdig met goede zeden (porno, racisme…) -belangen onderneming beschermen (zakengeheimen, afbreken wg…) -veiligheid en goede werking IT-netwerk -te goeder trouw naleven van regels gebruik online technologieën Proportionaliteit: -principe geen inmenging in persoonlijke levenssfeer -tot minimum beperken

Internetgebruik cao 81 Informatie en transparantie: -collectief en individueel -over alle aspecten van de controle Individualisering elektronische onlinecommunicatiegegevens: -finaliteit en proportionaliteit -geldt niet voor beroepsmatige communicatie (kan gecontroleerd en geïdentificeerd worden maar wel wet 1992 respecteren) -directe en indirecte (voorafgaande voorlichting; misbruik onlinecommunicatie) procedure

Internetgebruik: rechtspraak Arbeidshof Gent 4,4,2001: werkgever die doelbewust met specifieke software op zoek gaat naar privédocumenten werknemer schendt privacy Arbeidshof Antwerpen 19.4.2010; laptop nagekeken; bewijs in strijd met cao 81; ontslag geldig: inbreuk WG onevenredig met ernst inbreuk WN (concurrerende activiteit) Arbeidshof Gent 9.12.2009: privacy geschonden door WG die bedrijfsgoederen thuis bij zieke WN komt opeisen.

Internetgebruik: rechtspraak Arbeidsrechtbank Mons 28.6.2010 (O t. Belgacom): e-mail met porno terecht gebruikt als reden ontslag Arbeidshof Mons 8.12.2010 (M.A. t. X): beledigen zaakvoerder (Hitler, gestapo, stommerik op harde schijf); bewijs aanvaard; wg ook veroordeeld voor inbreuk op privé-leven. Arbeidshof Gent laat toch verregaande inkijk door wg toe op basis van artikel 17 arbeidsovereenkomstenwet als basis voor die controle; Arbeidshoven Antwerpen en Brussel zijn terughoudender; gezonde kritiek moet kunnen (Brussel 9.3.2007); ongebreidelde kritiek, grove beledigingen niet (Brussel 17.10.2000)

5. Track and trace Nefaste gevolgen; spion aan boord Staking januari 2011 Brugse vuilnisophalers: Leo Vande Zande (acod): citaat Wingewest industrie: vb. Ram mobile data; AFAS; berekent kostenbesparing voor patroon in detail: 520 euro per maand. ISS, Johnson Diversey, Thyssen

Track and trace Geen cao of specifieke wet; terugvallen op algemeen wettelijk kader; Privacy botst met controlerecht werkgever Principes: -finaliteit -proportionaliteit -transparantie en informatie

Track and trace Finaliteit: ruime invulling door werkgevers (dienstverlening, rsz-wetgeving, registratie arbeidstrijd voor loonberekening, administratieve vereenvoudiging, bescherming tegen diefstal…) Proportionaliteit: niet systematisch, niet individualiseerbaar, tijdelijk, steekproef Transparantie-informatie: toestemming werknemer is vaak probleem

Track and trace Wetsvoorstel Mahoux 2007: invoering onderwerpen aan goedkeuring paritaire comités Advies privacycommissie (2005) -akkoord sociale partners -doelen duidelijk omschrijven; beperkt aantal doelen; niet voor alles en nog wat

Track and trace -toelaatbaarheid ( art 5 wet1992): limitatief aantal gevallen + ondubbelzinnige toestemming WN (+advies wn-vertegenwoordigers) -proportionaliteit: 1. verwerking gegevens toereikend, ter zake dienend, niet overmatig 2. geen permanente, wel regelmatige controle bv technici te velde 3. desactiveren door WN buiten werkuren

Track and trace -transparantie en kennisgeving: over aard, duur, procedure; WN vooraf informeren -aangifte gegevens; vertrouwelijkheid; recht toegang cao 39 (1983) voorlichting en overleg inzake sociale gevolgen invoering nieuwe technologieën

Track and trace cao in bouwsector: WG mag locatiesysteem gebruiken om afgelegde afstand op te volgen; om mobiliteitsvergoeding te berekenen. Arbeidshof Brussel 18.9.2004: Geolocalisatiesysteem door taxibedrijf gebruikt om voertuigen te localiseren en toe te laten taxi’s naar dichtstbijzijnde klanten te sturen is geen inbreuk op privéleven; is maatregel van normaal beheer van een taxibedrijf. Hof van Beroep Dijon (FR) 14.9.2010: niet loyaal en legaal bekomen bewijs via geolocatie systeem mag niet gebruikt worden

6. Controle verlaten werk cao 89 Enkel elektronisch of technisch detectiesysteem Manuele controle (tas, auto…) enkel steekproef of verdacht gedrag; alleen door bewakingsagenten; fouilleren: enkel door politie