Oorzaken achter d/t-fouten Is een verklaring een legitimatie. Prof. dr Oorzaken achter d/t-fouten Is een verklaring een legitimatie? Prof. dr. Dominiek Sandra Universiteit Antwerpen

De paradox achter d/t-fouten: Opbouw De paradox achter d/t-fouten: Onuitroeibaar? … ondanks eenvoud, vroeg aanleren en sancties d/t-fouten verklaard Is een verklaring ook een legitimatie?

De paradox achter d/t-fouten: Opbouw De paradox achter d/t-fouten: Onuitroeibaar? … ondanks eenvoud, vroeg aanleren en sancties d/t-fouten verklaard Is een verklaring ook een legitimatie?

De paradox achter d/t-fouten

Onuitroeibaar …? Maar misschien vindt jij dat vervelend. Iets wat elke week één keer gebeurd, … Daar bestudeerd men immers … Dit is gebaseerd op de idee dat een lemma te vergelijken valt met een woordenboek-entry, m.a.w. een woord dat zich onderscheid van alle andere woorden …

Onuitroeibaar …? Maar misschien vindt jij dat vervelend. (mijn mail) Iets wat elke week één keer gebeurd, … (mijn mail) Daar bestudeerd men immers … (mijn tekst, directe correctie) Dit is gebaseerd op de idee dat een lemma te vergelijken valt met een woordenboek-entry, m.a.w. een woord dat zich onderscheid van alle andere woorden … (mijn mail)

De paradox achter d/t-fouten: Opbouw De paradox achter d/t-fouten: Onuitroeibaar? … ondanks eenvoud, vroeg aanleren en sancties d/t-fouten verklaard Is een verklaring ook een legitimatie?

1. Helderheid op beschrijvend niveau … ondanks eenvoud 1. Helderheid op beschrijvend niveau De regels kunnen gemakkelijk worden beschreven. Ze zijn gebaseerd op simpele principes. ik speel SPEEL + ø hij speelt SPEEL + T zij speelde SPEEL + DE we hebben gespeeld GE + SPEEL + D speel! SPEEL + ø

… ondanks eenvoud SPEEL + ø SPEEL + T SPEEL + DE GE + SPEEL + D 1. De stam blijft constant in alle vormen van het werkwoord. GELIJKVORMIGHEID 2. Voor elke grammaticale functie is er een constante uitgang. (bv. OTT, 3e persoon, enkelvoud) ANALOGIE

… ondanks eenvoud ik speel ik antwoord + ø hij speelt hij antwoord + t zij speelde zij antwoord + de we hebben gespeeld zij heeft ge + antwoord +d speel! antwoord + ø!

… ondanks eenvoud ik speel ik antwoord hij speelt hij antwoordt zij speelde zij antwoordde we hebben gespeeld zij heeft geantwoord speel! antwoord!

… ondanks eenvoud ik speel ik antwoord ik betaal + ø hij speelt hij antwoordt hij betaal + t zij speelde zij antwoordde zij betaal + de we hebben gespeeld zij heeft geantwoord zij heeft betaal + d speel! antwoord! betaal + ø!

… ondanks eenvoud ik speel ik antwoord ik betaal hij speelt hij antwoordt hij betaalt zij speelde zij antwoordde zij betaalde we hebben gespeeld zij heeft geantwoord zij heeft betaald speel! antwoord! betaal!

… ondanks eenvoud ik speel ik antwoord ik betaal hij speelt hij antwoordt hij betaalt zij speelde zij antwoordde zij betaalde we hebben gespeeld zij heeft geantwoord zij heeft betaald speel! antwoord! betaal!

… ondanks vroeg aanleren De regels worden aangeleerd in het vierde leerjaar (10 jaar) van de lagere school. Ze worden vaak herhaald in het eerste (en tweede) jaar van de middelbare school.

3. Sancties … ondanks sancties Fouten tegen de spelling van de werkwoordsvormen worden zwaar bestraft in het onderwijs. d/t-fouten worden ook in ‘de maatschappij’ bestraft: sollicitatiebrieven, kritiek op d/t-fouten in ondertiteling, kranten, … “Hoe kan men fouten maken tegen zulke simpele regels?”

… ondanks sancties Vergelijk met het Engels … 1e pers. enk. OTT I run ik loop 3e pers. enk. OTT he/she runs hij/zij loopt 1e pers. enk. OTT ø ø 3e pers. enk. OTT -S -T Geen problemen in het Engels …

De paradox achter d/t-fouten: Opbouw De paradox achter d/t-fouten: Onuitroeibaar? … ondanks eenvoud en sancties d/t-fouten verklaard Is een verklaring ook een legitimatie?

d/t-fouten verklaard

1. Wat zijn de gevaarvormen? d/t-fouten verklaard 1. Wat zijn de gevaarvormen? ik antwoord zij betaalt hij antwoordt hij heeft betaald Twee spellingvormen Eén uitspraak HOMOFONE VORMEN

2. Waarom zijn dat gevaarvormen? d/t-fouten verklaard 2. Waarom zijn dat gevaarvormen? Tijdrovende verwerking Verwarring (2 vormen)

Tijdrovend d/t-fouten verklaard Veel werkwoordsvormen kunnen gespeld worden op basis van hun uitspraak (klankzuivere vormen): - ik winkel - hij werkt - zij zorgt Die werkwoordsvormen veroorzaken (om die reden) geen spellingproblemen.

d/t-fouten verklaard Homofone vormen kunnen echter per definitie niet op basis van hun uitspraak gespeld worden (twee spellingvormen voor één uitspraak). Toepassing van spellingregels is dus vereist.

d/t-fouten verklaard De toepassing van spellingregels vereist grammaticale analyse. Homofone vormen zijn daarom tijdrovender dan klankzuivere vormen. Als ze te veel tijd vereisen, bestaat het risico dat de analyse niet voltooid kan worden. spellingfout

d/t-fouten verklaard Extra factor die de spelling van homofone vormen tijdrovend maakt: zulke vormen zijn veruit in de minderheid. Gevolg: gebrek aan oefening (geen automatisering). Bijvoorbeeld: werkwoorden van het type word/wordt. 5.25% van alle Nederlandse werkwoorden 8.42% van alle geschreven werkwoordsvormen in OTT, 1e en 3e pers. enk.

Verwarring d/t-fouten verklaard Als het analyseproces niet voltooid kan worden, kunnen spellers een verkeerde spellingvorm kiezen (2 vormen). Spellers kunnen gokken of zich laten leiden door frequentie, d.w.z. de meest voorkomende vorm opschrijven. Frequentie LANGETERMIJNGEHEUGEN (MENTALE LEXICON).

d/t-fouten verklaard HYPOTHESE Bij homofone vormen zullen twee geheugensystemen een rol spelen: 1. WERKGEHEUGEN 2. MENTALE LEXICON

d/t-fouten verklaard EXPERIMENT 1 Taak: dictee. Proefpersonen: 5e en 6e jaar ASO. Homofone werkwoordsvormen in 1e en 3e pers. enk. OTT (type: word/wordt, vind/vindt, houd/houdt, …). Factor: Grammaticale Persoon

d/t-fouten verklaard Werkwoordsvorm volgt direct op onderwerp (hoofdzin) vs. werkwoordsvorm is door 4 woorden gescheiden van onderwerp (bijzin). Factor: Werkgeheugen Werkwoorden die vaker voorkomen in 1e pers. enk. OTT vs. werkwoorden die vaker voorkomen in 3e pers. enk. OTT. Factor: Mentale Lexicon (frequentie)

d/t-fouten verklaard Voorbeelden: DT-dominante werkwoorden Ik treed in het strenge klooster omdat … Hij treedt in het strenge klooster omdat … Omdat ik in het strenge klooster treed … Omdat hij in het strenge klooster treedt … Ik vermoed dat hij morgen zal komen omdat … Zij vermoedt dat hij morgen zal komen omdat … Omdat ik dat al heel lang vermoed … Omdat zij dat al heel lang vermoedt …

d/t-fouten verklaard Elke proefpersoon schrijft elk werkwoord maar één keer op, m.a.w. maar één van de 4 zinnen waarin het voorkomt. Elke proefpersoon krijgt even veel zinnen in elk van de vier ‘condities’: - naast elkaar - OTT 1e pers. enk. - naast elkaar – OTT 3e pers. enk. - 4 woorden tussen - OTT 1e pers. enk. - 4 woorden tussen – OTT 3e pers. enk. Elke proefpersoon krijgt alle D-dominante en alle DT-dominante werkwoorden (1 x).

d/t-fouten verklaard Dictee onder tijdsdruk: - eerste schrijfreflex registreren - geen (minimale) tijd voor nalezen/checken spelling - zoveel mogelijk fouten observeren

d/t-fouten verklaard !!! De proefpersonen kunnen wellicht beter spellen (als ze tijd hebben om na te denken/na te lezen) maar we willen zien hoe werkwoordsvormen in eerste instantie gespeld worden, m.a.w. als schrijvers geen tijd hebben om voldoende aandachtig te zijn. Deze ‘extreme’ omstandigheden kunnen ons laten zien welke factoren tot d/t-fouten leiden als iemand onvoldoende aandacht voor de regels kan opbrengen (snel schrijven, nonchalant, …).

d/t-fouten verklaard RESULTATEN frequentie fouten FREQUENTIE

d/t-fouten verklaard Effect Frequentie De proefpersonen maken significant meer fouten als de vorm die ze moeten spellen laagfrequenter is dan de homofone vorm. DT-dominante werkwoorden: meer fouten op 1e persoon enk. D-dominante werkwoorden: meer fouten op 3e persoon enk. Effect homofoondominantie Oorzaak: mentale lexicon (langetermijngeheugen)

d/t-fouten verklaard Effect Afstand De proefpersonen maken significant meer fouten als de vorm die ze moeten spellen verder van het onderwerp is verwijderd. Oorzaak: werkgeheugen

d/t-fouten verklaard EXPERIMENT 2 Taak: dictee onder tijdsdruk Proefpersonen: 5e en 6e jaar ASO. Homofone werkwoordsvormen met eindletter d in stam (type: word/wordt, vind/vindt, houd/houdt, …).

d/t-fouten verklaard Gedicteerde homofonen zijn informele imperatieven. Spellingregel: geen achtervoegsel (concreet: geen t). Werk eens wat sneller! Word eens wakker! (analogieprincipe) Veel spellers kennen regel voor de spelling van de imperatief niet. Geen gebruik van werkgeheugen. Meer vertrouwen op mentale lexicon.

d/t-fouten verklaard HYPOTHESE Meer fouten (door homofone indringer: dt-vorm) op DT-dominante werkwoorden dan op D-dominante.

d/t-fouten verklaard RESULTATEN DT-dominant D-dominant

d/t-fouten verklaard EXPERIMENT 3 Maar wat als de hele interpretatie fout is …? Stel dat de échte bron van het effect van homofoondominantie niet het mentale lexicon is … … maar ons geheugen voor recent geziene woordvormen.

d/t-fouten verklaard De meest recente vorm zal vaker de meest frequente vorm zijn en zelden de minst frequente vorm. In dat geval zijn spellers geneigd om de meest frequente vorm op te schrijven omdat die recent is voorgekomen en niét omdat die zo frequent is (en daarom ‘meer opdringerig’ in ons mentale lexicon)

d/t-fouten verklaard Taak: proefpersonen kregen eerst korte tekstjes te lezen (elk 5-tal regels) met een homofone werkwoordvorm in de D-vorm of de DT-vorm (1e vs. 3e pers. enk. OTT). Helft D-dominante werkwoorden, helft DT-dominante werkwoorden. Meest frequente homofoon in helft van de gevallen (typische situatie m.b.t. ‘recentheid’). Minst frequente homofoon in andere helft (atypisch). [voor beide types dominantie]

d/t-fouten verklaard d-vorm dt-vorm D-dominant ww. frequent infrequent DT-dominant ww. infrequent frequent Achteraf voor elk werkwoord beslissen welke van de twee homofone spellingvormen ze gelezen hadden.

d/t-fouten verklaard RESULTATEN De proefpersonen gokken (50% correct), zowel voor de D- dominante als de DT-dominante werkwoorden. Hun keuzes zijn wel interessant … Ze kiezen het vaakst voor de meest frequente vorm, of die aangeboden was in de leesteksten of niet.

d/t-fouten verklaard CONCLUSIE Proefpersonen herinneren zich niet (bewust of onbewust) de laatst voorgekomen vorm. Ze laten zich leiden door de frequentie waarmee een vorm voorkomt in teksten. Bron homofoonfouten: mentale lexicon.

d/t-fouten verklaard INTERPRETATIE EXPERIMENTEN Homofone werkwoordvormen zijn ‘gevaarvormen’. Hun uitspraak kan immers niet helpen bij de spelling. Ze vereisen daarom tijdrovende grammaticale analyse. Als die analyse niet voltooid kan worden door tijdsgebrek tijdens het schrijven, dan ontstaat er een foutrisico. Op dat moment laten spellers zich leiden door hun mentale lexicon en schrijven de meest frequente vorm op.

d/t-fouten verklaard IN EEN NOTENDOP d/t-fouten ontstaan door: - het falen van het werkgeheugen - de storende invloed van het mentale lexicon

d/t-fouten verklaard MERK OP … dat de neiging om de frequentste vorm te schrijven vaker niét dan wel tot d/t-fouten leidt. Immers, we moeten (per definitie) vaker de meest voorkomende vorm opschrijven.

d/t-fouten verklaard In een strak beregeld systeem (spelling werkwoordvormen) garandeert het vertrouwen op frequentie wel een hoge successcore maar geen foutloze score. De regels zijn immers dezelfde voor laagfrequente vormen! Het is die foutloze score die leerkrachten, … vereisen.

De paradox achter d/t-fouten: Opbouw De paradox achter d/t-fouten: Onuitroeibaar? … ondanks eenvoud en sancties d/t-fouten verklaard Is een verklaring ook een legitimatie?

Is een verklaring een legitimatie?

Is een verklaring een legitimatie? Wetenschap is per definitie waardevrij. Wetenschappelijke resultaten leiden nooit automatisch tot dwingende conclusies in debatten over waarden. Voorbeeld: Uit onderzoek van de genetische code kan men niet afleiden of genetische manipulatie van gewassen of van embryo’s verantwoord is (op vlak van gezondheid, ethiek).

Is een verklaring een legitimatie? De vraag of men zwaar moet tillen aan d/t-fouten kan niet beantwoord worden vanuit de onderzoeksresultaten. Onderzoeksresultaten vaak verkeerd voorgesteld in de media en verkeerd geïnterpreteerd door ‘overgevoelige’ pleitbezorgers voor taalzorg (die daarom te snel argumenten voor ‘normoverschrijdend’ taalgedrag zien). De onderzoeksresultaten laten zelfs twee diametraal aan elkaar tegengestelde conclusies toe.

Is een verklaring een legitimatie? Aan d/t-fouten moet men veel minder zwaar tillen Argument Aangezien spellers ten prooi vallen aan de werking van hun geheugen (werkgeheugen en langetermijngeheugen) zijn d/t-fouten onvermijdelijk en is een houding van tolerantie aangewezen. Immers, de spelling voor de werkwoordvormen ‘past niet goed’ bij de manier waarop taalgebruikers functioneren.

Is een verklaring een legitimatie? Aan d/t-fouten moet men zwaar blijven tillen Argument d/t-fouten ontstaan omdat de capaciteit van het werkgeheugen te klein is om de regel voldoende snel toe te passen. Daardoor leiden hoogfrequente indringers uit het mentale lexicon tot fouten op laagfrequente vormen. Remedie: aandachtig nalezen van teksten, zodat het werkgeheugen voldoende tijd heeft om fouten te detecteren.

Is een verklaring een legitimatie? Ernst d/t-fouten hangt af van schrijfsituaties en types spellers Schrijfsituatie d/t-fouten moeten zwaarder doorwegen wanneer schrijvers veel tijd hebben gekregen om hun werk na te lezen. Bv. boekbesprekingen, opdrachten die thuis worden gemaakt of waar voldoende tijd voor wordt vrijgemaakt in de les. In situaties onder tijdsdruk kan tolerantie voor (een beperkt aantal) d/t-fouten worden opgebracht. Bv. examens, overhoringen, mails,…

Is een verklaring een legitimatie? Type schrijver d/t-fouten moeten zwaarder doorwegen als de schrijver ‘professioneel’ met taal bezig is. Concreet: als de schrijver een opleiding volgt waar talen centraal staan (bv. Taal- en Letterkunde, Vertalers en Tolken). een beroep uitoefent waar geschreven taal centraal staat (bv. journalist, vertaler, leerkracht Nederlands, …).

THE END