Zintuiglijk stimuleringsprogramma bij cliënten met laag bewustzijn Een multidisciplinaire aanpak WZH Nieuw Berkendael Miranda Hazeu Petra Ladenberg 01-10-2014

Even voorstellen.. Miranda Hazeu, ergotherapeut Petra Ladenberg, specialist ouderengeneeskunde

Inhoud presentatie (1) Voorstellen WZH Nieuw Berkendael Ontstaanswijze zintuiglijk stimulerings-programma Onderdelen zintuigelijk stimuleringsprogramma Doel zintuiglijk stimuleringsprogramma

Inhoud presentatie (2) Start programma WZH Nieuw Berkendael Zintuiggebieden en multidisciplinaire samenwerking Evaluatiemomenten CRS-R

Inhoud presentatie (3) Stadia coma  bewustzijn Vermoeidheid na coma Plek van familie Dilemma’s Complementaire zorg Toekomst en onderzoek Vragen?

Voorstellen WZH Nieuw Berkendael Den Haag Onderdeel van WZH 14 locaties Nieuw Berkendael 108 cliënten

Visie WZH Nieuw Berkendael “WZH Nieuw Berkendael gaat voor de mens” Het hoogst haalbare Individuele benadering Open, samen en geborgen ‘WZH Nieuw Berkendael gaat voor de mens’, dat is onze slogan. Hiermee bedoelen we dat we kijken naar de mens achter de cliënt. Niemand is hetzelfde, ieder mens heeft zijn eigen wensen en behoeften. Ook en misschien vooral als men hulp nodig heeft bij het dagelijkse leven. Het hoogst haalbare WZH Nieuw Berkendael wil haar cliënten helpen om hun leven weer op te pakken. Hiervoor verdiepen we ons in de achtergrond van onze cliënten. Samen met de cliënt en familie proberen we erachter te komen wat voor leven iemand voorheen had. Daar willen we zoveel mogelijk op aansluiten. Hierbij gaan we voor het hoogst haalbare. Individuele benadering Wij leveren de zorg die nodig is, maar de manier waarop we deze zorg verlenen hangt af van de levensstijl van de cliënt. Een voorbeeld: wij helpen bij het opstaan, wassen en aankleden. Dit kan om 8 uur ‘s ochtends, maar misschien slaapt de cliënt liever uit. Dat kan natuurlijk ook. Deze individuele benadering geldt niet alleen voor de zorg, maar ook voor het aanbod van activiteiten, ontspanning en dagbesteding in ons activiteitencentrum. Wij bieden een kansrijke omgeving die uitnodigt, maar tot niets verplicht. Iedereen maakt zijn eigen keuzes. WZH Nieuw Berkendael ondersteunt en begeleidt waar nodig bij het maken van deze keuzes. Open, samen en geborgen In WZH Nieuw Berkendael vinden we het belangrijk dat we als gelijkwaardige mensen met elkaar omgaan; betrokken, met respect, open en eerlijk. Dit geldt voor de mensen die zorg bij ons krijgen, maar ook voor onze medewerkers.

Cliëntengroep WZH Nieuw Berkendael Relatief jonge doelgroep, ruim 2/3 jonger dan 65 jaar Revalidanten en wonen Neurologisch letsel Cliënten met verlaagd bewustzijn NAH met forse motorische en cognitieve problemen

Vraag aan jullie: Hebben jullie wel eens een cliënt met verlaagd bewustzijn gehad? Wat konden jullie deze cliënten bieden? Wat hopen jullie uit deze presentatie te kunnen halen?/verwachtingen Flapover: noteren reacties uit publiek.

Stellingen Coma-revalidatie na de 25 jaar is niet aan de orde Verschil tussen non responsief waak syndroom en minimaal bewust is nihil. Rode/groene blaadjes

Ontstaanswijze zintuiglijk stimulerings-programma Vroege Intensieve Neurorevalidatie (VIN) Ontstaan in revalidatiecentrum (Leijpark, H. Eilander) Maar: < 25 jaar > 25 jaar? En dan?

Artikel Artikel Algemeen Dagblad 11 juli 2013

Onderdelen zintuigelijk stimuleringsprogramma (1) Het op peil brengen van basale lichamelijke functies De voedingstoestand (vaak verhoogde verbranding) De toestand van de huid (decubitus) De longfunctie (trauma of verminderde AH) Het tegengaan of bestrijden van infecties Het zo veel mogelijk verwijderen van hulpmiddelen (CAD, trachecanule Het zo snel mogelijk afbouwen van medicatie

Onderdelen zintuigelijk stimuleringsprogramma(2) Behandelingen die gericht zijn verbeteren van de houding (bv zitfunctie/ lighouding) Instructie hoe patient het best verzorgde kan worden (geen verkeerde bewegingen aanleren) Normaliseren spierspanning (bv door goed zithouding, eventueel medicatie

Onderdelen zintuigelijk stimuleringsprogramma(3) Het aanbieden van een omgeving met een gestructureerd dagritme met wisselende activiteiten Op maat gemaakt dagprogramma Aanbieden van complementaire zorg Patient wordt bij de omgeving betrokken bij voorkeur in rolstoel

Onderdelen zintuigelijk stimuleringsprogramma(4) Het stimuleren van de zintuigen zolang patiënt niet responsief is of minimaal bewust De manier is afhankelijk van leeftijd, toestand en zichtbare reacties van de patiënt Van groot belang is het tot stand brengen van de communicatie

Onderdelen zintuigelijk stimuleringsprogramma(5) Intensieve begeleiding van de direkte familieleden. Rondleiding op de afdeling door klantbemiddelaar Opname gesprek arts samen psycholoog met uitleg over hersenletsel Bij elke evaluatie gesprek alle behandelaren Mantelzorgondersteunings programma door verpleegkundige

Doelstelling zintuiglijk stimuleringsprogramma Cliënten met een laag bewustzijnsniveau efficiënt behandelen in de vroege fase van de revalidatie Continu en consequent prikkelen van zenuwcellen door middel van zintuiglijke prikkels Bewuste reacties uitlokken Lichamelijk en neurologisch herstel bereiken zodat patiënt aanspreekbaar is en in staat is actief aan een verdere behandeling mee te werken Uitkomst: of patiënt wordt bewust en is in staat verder te revalideren of patiënt blijft niet responsief of minimaal bewust en blijft afhankelijk van 24 uurs verpleeghuiszorg

Start programma WZH Nieuw Berkendael 1e week: psycholoog coördineert programma: Kennismakingsgesprek en voorlichting familie Opstellen prikkelschema 2e week Start standaardprogramma Stimulatie wordt afgewisseld met rustperioden Stimulatie 5 keer per dag

Tastprikkels Verpleging: Tastprikkels Observatieformulier Filmpje Jitse

Observatieformulier tast Scoringsformulier zintuiglijk stimuleringsprogramma 1 Discipline Verpleging Naam: Plaats: bed/stoel Datum: Tijdstip: uur Tastprikkels Omschrijving reactie (reflexmatig of anders) Schuurspons links wang…………………………………………………………… arm……………………………………………………...……… buik……………………………………………...……………... been………………………………………………...………….. voetzool………………………………………………………… Totaalscore 0 1 2 3 4 5 Schuurspons rechts wang……………………………………………………………

Beweging en pijn prikkels Fysiotherapie: beweging en pijn prikkels Observatielijst Filmpje Jitse ft

Observatieformulier Beweging/pijn Scoringsformulier zintuiglijk stimuleringsprogramma 2 Discipline Fysiotherapie Naam: Plaats: bed/stoel Datum: Tijdstip: uur Bewegingsprikkels Bij aanbieden van bewegingsprikkel geen reactie(0) of wel een reactie(1) doorbewegen arm links 0 1 doorbewegen been links 0 1 ....................................... 0 1 doorbewegen arm rechts 0 1 doorbewegen been rechts 0 1 Toelichting scores: Arm links............................................................................................................................ ............................................................................................................................................ Been links...........................................................................................................................

Observatieformulier Beweging/pijn Pijnprikkels Elk drie maal aanbieden. Bij 3 keer aanbieden, aantal keren dat er een reactie wordt gegeven: knijpen links 0 1 2 3 drukken nagelbed links 0 1 2 3 prikken links 0 1 2 3 tikken op de wang links 0 1 2 3 ....................................... 0 1 2 3 knijpen rechts 0 1 2 3 drukken nagelbed rechts 0 1 2 3 prikken rechts 0 1 2 3 tikken op wang rechts 0 1 2 3 Eventuele opmerkingen: ........................................................................................................... ....................................................................................................................................................

Smaak- en gehoorprikkels Logopedie: Gehoor en smaak Observatielijst Filmpje Jitse

Observatieformulier Smaak/gehoor Scoringsformulier zintuiglijk stimuleringsprogramma 3 Discipline Logopedie Naam: Plaats: bed/stoel Datum: Tijdstip: uur Smaakprikkels Voedingsmiddel: Bij 3 keer aanbieden, aantal keren dat er een reactie wordt gegeven: Ijswater…………………. 0 1 2 3 via wattenstaafje / druppels zoet:……….................... 0 1 2 3 via wattenstaafje / druppels zuur:…………………….. 0 1 2 3 via wattenstaafje / druppels zout:…………………….. 0 1 2 3 via wattenstaafje / druppels bitter:……………………. 0 1 2 3 via wattenstaafje / druppels uitgangshouding: ............................................................................ slikken: ............................................................................ hoeveelheid gegeten / gedronken: ............................................................................ Mogelijke reactie specifiek: spontaan op verzoek Lippen aflikken ............................ ............................ Mond opendoen ............................ ............................ Kauw- / Zuigbeweging ............................ ............................

Observatieformulier Smaak/gehoor Auditieve prikkels Elk drie maal aanbieden. Bij 3 keer aanbieden, aantal keren dat er een reactie wordt gegeven: bel links 0 1 2 3 bel rechts 0 1 2 3 wood block links 0 1 2 3 wood block rechts 0 1 2 3 trommel links 0 1 2 3 trommel rechts 0 1 2 3 mondharmonica links 0 1 2 3 mondharmonica rechts 0 1 2 3

Geur en Visus Ergotherapie: Geur en Visus Observatielijst Filmpje kruispunt Serge V.

Observatieformulier Geur/visus Scoringsformulier zintuiglijk stimuleringsprogramma 4 Discipline Ergotherapie Naam: Plaats: bed/stoel Datum: Tijdstip: uur Geurprikkels Omschrijving reactie (reflexmatig of anders) I Parfum /………………………………………………………………………………………... Tandpasta……………………………………………………………………………………... ........................................................................................................................................ II Parfum /………………………………………………………………………………………... Tandpasta........................................................................................................................ III Parfum /………………………………………………………………………………………… ......................................................................................................................................... Bij 3 keer aanbieden, aantal keren dat er een reactie wordt gegeven: Totaalscore Parfum 0 1 2 3 Totaalscore Tandpasta 0 1 2 3 Totaalscore ............................ 0 1 2 3 Eventuele opmerkingen: ......................................................................................................... .................................................................................................................................................

Observatieformulier Geur/visus Visuele prikkels Omschrijving reactie (reflexmatig of anders) Bij 3 keer aanbieden, aantal keren dat er een reactie wordt gegeven: Foto's (volgen): partner / familie ................................................. 0 1 2 3 hobby / werk ................................................. 0 1 2 3 attribuut ................................................. 0 1 2 3 ......................... ................................................. 0 1 2 3 Reactie: Kleuren (volgen) rood ................................................. groen ................................................. geel ................................................. oranje ................................................. blauw ................................................. Zaklamp linker oog ................................................. rechter oog ................................................. linker oog ................................................. beide ogen ................................................. Eventuele opmerkingen: ................................................................................................ ........................................................................................................................................

Algemeen Betekenisvolle prikkels (bijvoorbeeld: eigen muziek, lekker eten, vieze geur) Psycholoog coördinerende rol Observatielijsten Medische/lichamelijke factoren kunnen bewustzijn beïnvloeden

Reflex vs. Bewuste reactie Belangrijk: onderscheid tussen reflexen en bewuste reacties Moeilijk van elkaar te onderscheiden

Evaluatiemomenten Na 2e week Video-opnamen MDO CRS-R afnemen CRS-R afnemen en vergelijking Beslissing: gerichtere therapie indien mogelijk / doorgang programma? / stop programma? Terugkoppeling familie

CRS-R Multidisciplinair Coma Recovery Scale- Revised Steven Laureys

Stadia coma  Bewustzijn Duurt nooit langer dan 3 weken Ogen zijn dicht Beademing Non-responsief waaksyndroom Hersenstam werkt weer Ogen afwisselend open/dicht Alleen reflexmatige reacties op prikkels van buitenaf Geen enkel teken van bewustzijn Kan tientallen jaren duren

Stadia coma  Bewustzijn Minimaal bewuste toestand Minstens één teken van bewustzijn Geen communicatie Geen gebruik van voorwerpen Bewustzijn (wakker) Functionele communicatie OF functioneel gebruik van voorwerpen (tandenborstel, lepel) Vaak ernstige stoornissen in cognitie (denken) en motoriek (bewegen)

Uit coma en dan…? Cognitieve stoornissen Gedrags-, persoonlijkheidsverandering Emotionele veranderingen

(Mentale) Vermoeidheid Prikkels kosten energie  het vereist verwerking van (beschadigde) hersenen. “Ontspannende activiteiten” zijn voor deze mensen ook inspannend Hersenletsel en het herstel ervan kost energie Bijna alle mensen met hersenletsel heeft last van mentale/fysieke vermoeidheid Daarom: afstemming rust en activiteit (therapie, ADL-zorg, bezoek)

Voorbeeld dagschema Maandag 08:30 uur ADL-zorg en uit bed 09:45 uur fysiotherapie 11:15 uur ergotherapie 12:30 uur sondevoeding 13:00 uur logopedie 13:30 uur naar bed 14:30 uur verpleging 15:30 uur uit bed 16:00 uur logopedie 16:30 uur bezoek 18:00 uur sondevoeding 19:00 uur naar bed

Plek van familie Breuk in levenslijn cliënt en familie Moeilijk verwerkingsproces/acceptatieproces; Ze kunnen hier nog niet mee starten. Wat moet er verwerkt worden?? Onzekerheid Hoop/ontkenning  Hooggespannen verwachtingen vs. Realiteit Als programma geen resultaat geeft: Bevindingen therapeuten vs. bevindingen familie

Dilemma’s Ethische dilemma’s: Wanneer programma niet aanslaat: wat dan? Kwaliteit van leven bij minimaal bewustzijn?

Dilemma’s Praktische dilemma’s: Nog niet wetenschappelijk bewezen Flinke tijdsinvestering nog niet bekostigd door verzekeraar Na stoppen programma toch weer vooruitgang  herstart?

Complementaire zorg Gericht op ontspanning en welzijn Aanvullende zorg: Aromatherapie Healing touch Handmassage Beeld en geluid

Toekomst en onderzoek Samenwerking Jan Lavrijsen Hopelijk onderzoek naar effectiviteit

Terugkomen op jullie vragen/verwachtingen/stellingen Is comarevalidatie na de 25 jaar aan de orde? Verschil tussen non responsief waak syndroom en minimaal bewust is nihil Zijn jullie verwachtingen uitgekomen?

Vragen?

Dank voor jullie aandacht!

Contactgegevens http://www.wzh.nl/nieuwberkendael Mailadressen: Miranda Hazeu: mhazeu@wzh.nl (ergotherapeut) Petra Ladenberg: pladenberg@wzh.nl (specialist ouderengeneeskunde)