Olaf Moens oktober 2012, CM - studiedagen Werken aan een gezondheidsbeleid op school met focus op welbevinden en geestelijke gezondheid Olaf Moens oktober 2012, CM - studiedagen

learning to live together and learning to be.” “[In the 21st century] education throughout life is based on four pillars: learning to know, learning to do, learning to live together and learning to be.” (Unesco, 1996)

Gezondheid, welbevinden, geestelijke gezondheid, … Brede definitie ‘gezondheid’: Een toestand van volledig fysiek, mentaal en sociaal welbevinden (WHO, 1946) = 3 dimensies Geestelijke gezondheid: Een staat van welbevinden waarin het individu zijn eigen doelstellingen realiseert, kan omgaan met de normale stress van het leven, succesvol kan werken/leren, en een bijdrage kan leveren aan de eigen gemeenschap (WHO, 2001) Op school: Geestelijke en sociale gezondheid >< fysieke gezondheid

(Geestelijke) gezondheidsbevordering Mensen of groepen in staat stellen om controle te verwerven over de determinanten van hun gezondheid (WHO Ottawa Charter 1986) Acties die mensen ondersteunen om een gezonde leefstijl op te nemen en te behouden, en om hiervoor geschikte levensomstandigheden en omgevingen te ontwikkelen (WHO 2004) Geestelijke gezondheidsbevordering: Acties om het geestelijk welbevinden te bevorderen bij mensen zonder risico, risicogroepen en mensen die lijden of herstellen van mentale problemen (WHO 2004)

Werken aan gezondheid Organisatie van de gezondheidszorg Biologische factoren GEZONDHEID: fysiek, psychisch en sociaal welbevinden Organisatie van de gezondheidszorg Fysische en sociale omgeving Leefstijl (Lalonde, 1974)

Leefstijl: gezondheidsgerelateerd gedrag Fysische & sociale omgeving Werken aan gezondheid Gezondheidstatus Leefstijl: gezondheidsgerelateerd gedrag Fysische & sociale omgeving Gedragsdeterminanten: Individueel Sociale omgeving Fysieke omgeving

Determinanten: Individuele competenties Sociale omgeving Fysieke omgeving Veel determinanten liggen buiten onderwijs Beschermende factoren >< Risicofactoren Economische omg.

[Schema Winnie – beschermende factoren]

[Schema Winnie – Risicofactoren + ontwikkelingstaken]

BESCHERMENDE EN RISICOFACTOREN VOOR GEESTELIJKE GEZONDHEID Ontwikkelingstaken (6-20 jaar) 6-12 jaar: Stevige basis en levensvaardigheden verwerven door conformiteit 12-20 jaar: Identiteitsontwikkeling. Peer relaties jeugd Risico’s jeugd Individu: Leerprobleem, schools falen, vroegtijdig schoolverlaten, fysieke ziekte, laag zelfbeeld, vertraagde ontwikkeling, communicatieproblemen, angst, depressie, alcohol en druggebruik. Familie: Ouderlijk conflict, desintegratie gezin, zwakke opvoedingsvaardigheden, fysiek, seksueel of emotioneel misbruik, GG problemen ouder, criminaliteit of verslaving, sterfte, verlies, geplaatst worden. Omgeving: Pesten, zwakke school ethos, armoede, discriminatie, werkloosheid ouder, consumerisme, materialisme, individalisme.

Mogelijkheden voor de school Individuele competenties trainen = educatie Geschikte leef-, leer- (en, werk-)omgeving = schools welbevinden (Bijna) geen invloed - buiten onderwijs = externe negatieve factoren counteren (minstens: niet nog meer belasten)

Geestelijke gezondheid in de school = werken aan determinanten Educatie: Zelfbeeld Veerkracht Coping skills Social skills Problem solving Identiteitsgevoel Self-agency Optimisme Schools succes Gezonde leefstijl

Geestelijke gezondheid in de school = werken aan determinanten Schools welbevinden: Sociale verbondenheid, identificatie met groep Vrienden (!) Houding van leraren & interactie (!) Ondersteunende school ethos en –cultuur ‘schoolklimaat’ Afspraken & regels Mate van inspraak in klas & school School met sterke schoolse en niet-schoolse mogelijkheden Interne (onderwijs)organisatie Infrastructuur & voorzieningen (!) Vroege detectie en behandeling leerproblemen

Geestelijke gezondheid in de school = werken aan determinanten Determinanten buiten school ‘counteren’: (ifv risicogroepen) Toegankelijkheid van aanbod: kostprijs Toegankelijkheid en geschikt aanbod ifv beperkingen Respect voor diversiteit en culturele eigenheid Signalisatie en vroege detectie van problemen Doorverwijzing naar externe zorg

3 vragen voor de school Hoe kunnen we onze leerlingen helpen met de ontwikkeling van competenties om te leren omgaan met uitdagingen en stress? Hoe kunnen we een veilige en ondersteunende omgeving maken van de school waarin leerlingen tot optimale leerresultaten komen? Hoe kunnen we attent zijn en tegemoetkomen aan de behoeftes van leerlingen [en personeel]? (MindMatters, 2000)

Geestelijke gezondheid in de opdracht van de school Beleidsvoerend vermogen (BeVo) Zorg / Leerlingen-begeleiding Gelijke onderwijskansen (GOK) Gezondheids-beleid Veiligheid & welzijn Lich. Opv. VOETEN

Geestelijke gezondheid in de school: wat werkt, wat werkt niet? + Interventies & acties: vanuit brede definitie van gezondheid + Thema: positieve insteek + Focus op specifieke vaardigheden & attitudes + ‘Whole school approach’ + Interventiemix & verschillende werkvormen + Vakoverschrijdende (multidisciplinaire) aanpak + Programma gespreid over meerdere jaren + Specifiek opgeleide leraren

Geestelijke gezondheid in de school: wat werkt, wat werkt niet? ++ Trainen van conflicthantering ++ Agressie (vnl. bij +14j.) en geweld aanpakken + Trainen van oplossingsgericht denken + Trainen van sociale vaardigheden + Werken aan gezonde leefstijl (voeding, beweging, rust)

Geestelijke gezondheid in de school: wat werkt, wat werkt niet? ± Middelenpreventie ± Positief zelfbeeld bevorderen ± Schoolprogramma’s suïcidepreventie - Kennisgerichte lesprogramma’s - Inspelen op angstgevoelens + Aangename infrastructuur + Transparante regels & afspraken

Geestelijke gezondheid in de school: wat werkt, wat werkt niet? “De gezonde school methodiek kan [indien goed gehanteerd] effectief zijn, vooral voor wat betreft het verbeteren van de geestelijke gezondheid en het bevorderen van evenwichtig eten en voldoende beweging.” (Stewart-Brown, 2006)

Gezondheidsbeleid ingevuld

Strategie 1: Gezondheidseducatie - inhouden = ontwikkelen van persoonlijke competenties Kennis en inzicht: Inzicht in (on)welbevinden en geestelijke (on)gezondheid Bewustwording van eigen welbevinden Sociale & emotionele vaardigheden: Zelfbewustzijn & zelfsturing Zelfbeeld, omgaan met eigen beperkingen Doelgericht werken Oplossingsgericht denken

Strategie 1: Gezondheidseducatie - inhouden Sociale & emotionele vaardigheden: Zelfbewustzijn & zelfsturing (vervolg) Omgaan met emoties Omgaan met rouw en verdriet Veerkracht versterken, omgaan met stress Zelfsturing, discipline (><groepsdruk) Zorg voor eigen lichaam & geest 2) Sociaal bewustzijn & relationele vaardigheden Communicatievaardigheden Omgaan met diversiteit Conflicthantering Verbondenheid aan school

Strategie 1: Gezondheidseducatie - inhouden Sociale & emotionele vaardigheden: 3) Verantwoordelijkheidsgevoel Verantwoordelijkheid opnemen Integer handelen Positief bijdragen tot schoolklimaat

Strategie 1: Gezondheidseducatie - aanpak Organisatie van de leerprocessen (werkvormen) Samen werken/leren Participatief Zelfsturend Action learning/experiental learning (reflectief, transfer & interioriserend) Zelfexpressief (bv. koppeling aan cultuureducatie) Whole student approach Met aandacht voor individuele behoeftes & sociale invloeden differentiatie

Strategie 2: Structurele maatregelen = creëren van een gezonde leer- en leefomgeving Fysieke omgeving Toegankelijk, geschikt en betaalbaar aanbod Geschikte infrastructuur voor schoolse (leren) en niet-schoolse (eten, ontspanning, rust, ….) mogelijkheden Sociale omgeving: schoolklimaat Goed, persoonlijk contact Respectvol omgaan (relaties & interactie) Initiatiefruimte en inspraak Aandacht voor diversiteit & interculturaliteit Duidelijke afspraken en structuren Perspectief

Strategie 2: Structurele maatregelen Motiverend klasklimaat: Positieve communicatie en motiverend taalgebruik van leraren Participatie in lesgebeuren Transparante structuur & afspraken van het lesgebeuren Positieve feedback en evaluatie van lln

Strategie 2: Structurele maatregelen Voorbeeldfunctie: Voorwaarde: zich deskundig voelen Pro-actieve communicatie met lln Empathie met motivatie van lln Respectvolle omgangsvormen Initiatiefruimte geven Interactie met thuismilieu: Communicatie met ouders Ouderparticipatie School – lokale gemeenschap – thuis (>brede school)

Strategie 3: Afspraken maken Afspraken mbt: Toetsenbeleid: planning ifv taakbelasting & stress Evaluatiesysteem ‘Betrouwbare school’: transparante communicatie & opvolging Spanningsveld: persoonlijke keuze >< sociale verantwoordelijkheid

Strategie 4: Zorg/begeleiding organiseren Zorgcontinuüm Preventie Signalering & vroegdetectie Handelingsgericht (samen)werken Procedures (binnen school, met externe partners) Intersectorale samenwerking Spanningsveld tussen onderwijs en geestelijke gezondheidszorg Visie & doelstellingen (& terminologie) Werkvormen

Gezondheidsbeleid op school: een kwaliteits(vol) proces

Randvoorwaarde 1: ‘expliciet’ organiseren van (geestelijke) gezondheidseducatie (en –beleid) Leerlijnen / curriculum Horizontale/verticale samenhang & afstemming Aansluiting bij eigenheid van school & leerlingenpopulatie Verankeren in schoolbeleid

Randvoorwaarde 2 : deskundigheid van de leraar/het team In functie van: Bewustwording en belang van geestelijke gezondheid en welbevinden Kunnen linken en integreren in eigen werking (als leraar) Kunnen linken en integreren in eigen houding (als actor in schoolklimaat)

Randvoorwaarde 2 : deskundigheid van de leraar/het team Nascholingsbeleid: Vorming Deskundigheidsverspreiding binnen team Advies & begeleiding: Binnen team (!) Schoolnabije partners (scholengemeenschap/-groep, CLB & PBD) Externe gezondheids- en preventiediensten

Randvoorwaarde 3: een breed draagvlak Personeelsbeleid met aandacht voor welbevinden en geestelijke gezondheid (Transparant evaluatiebeleid, infrastructuur, onthaal, sociale activiteiten, …) Organisatie van schoolinterne beleidsstructuren (ifv uitwerking, inspraak & communicatie) Organisatie van de participatie van personeel, leerlingen en ouders